Андерсен Ганс Христиан

Казкi (на белорусском языке)

Ханс Крысьцiян Андэрсэн

КАЗКI

КРЭСIВА

Iшоў салдат па дарозе: раз-два! раз-два! Ранец за спiной, шабля пры боку. Ён iшоў дадому з вайны. I нечакана сустрэлася з iм ведзьма. Ведзьма была старая i брыдкая. Нiжняя губа яе адвiсла да самых грудзей.

- Прывiтанне, службака! - сказала ведзьма. - У цябе такая славутая шабля i вялiкi ранец! Ты - бравы салдат! Толькi як нi круцi, а кiшэнi твае пустыя. Калi хочаш, дык грошай у цябе будзе навалам.

- Дзякуй табе, старэча. Грошы толькi дурням не трэба, - сказаў салдат i адтапырыў свае кiшэнi.

- Гэ, не, - сказала ведзьма, - пачакай крыху! Ты бачыш вунь тое вялiкае дрэва - яно ўнутры пустое. Ты ўзлезь на яго, там убачыш дупло. Залезь у яго i апускайся ў самы нiз. А я абкручу цябе вяроўкай вакол пояса i выцягну назад, як толькi ты ўсклiкнеш.

- А навошта мне лезцi ў тое дупло? - спытаў салдат.

- Грошы там, - сказала ведзьма. - Дрэва гэта незвычайнае. Калi апусцiшся на самы нiз, дык убачыш вялiзны падземны ход. Там зусiм светла - i ўдзень i ўночы зiхацяць сотнi лямпачак. Пойдзеш па тым падзямеллi напрасткi. А дойдзеш да канца, там адразу ўбачыш перад сабою трое дзвярэй. У кожных дзвярах ключ тырчыць. Крутнi яго, i дзверы адчыняцца. У першым пакоi стаiць вялiкi куфар. На куфры сядзiць сабака. Вочы ў гэтага сабакi, нiбы два сподачкi. Толькi ты не палохайся. Я дам табе свой блакiтны фартух у клетачку. Ты рассцялi яго на падлозе i смела хапай сабаку. Як толькi схопiш - адразу садзi на мой фартух, а потым адчыняй куфар i бяры сабе грошай колькi захочаш. Але ў гэтым куфры толькi медныя грошы. А калi ты срэбра захочаш - заходзь у суседнi пакой. I там стаiць куфар. I на тым куфры сядзiць сабака. Вочы ў яго, нiбы колы ў вадзянога млына. Толькi ты не губляйся - хапай яго i садзi на фартух, а потым набiрай сабе срэбра. Ну, а калi табе там золата захочацца, то заходзь у трэцi пакой. Пасярод трэцяга пакоя стаiць куфар, якi з коптурам напоўнены золатам. Куфар гэты вартуе самы вялiкi сабака. Зможаш ты пасадзiць яго на мой фартух - тваё шчасце, не закране цябе сабака. Бяры тады золата, колькi твая душа захоча!

- Цудоўна, - сказаў салдат. - Але ж якую плату возьмеш ты з мяне за гэта, старая ведзьма? Пэўна ж, табе нешта ад мяне патрэбна.

- Нiводнае капеечкi тваёй не вазьму! - сказала ведзьма. - Толькi прынясi ты мне старое крэсiва, якое забылася там мая бабуля, калi лазiла туды апошнi раз.

- Добра, абкручвай мяне вяроўкай! - сказаў салдат.

- Зроблена! - сказала ведзьма. - А вось табе мой фартух у клетачку.

I салдат палез на дрэва. Знайшоў ён дупло i апусцiўся па iм у самы нiз. Як сказала ведзьма, так усё i атрымалася: глядзiць салдат - перад iм падземны ход. I вiдно там, як удзень, - безлiч лямпачак зiхацiць усюды.

Пайшоў салдат па тым падзямеллi. Iшоў, iшоў i дайшоў да самага канца. Далей iсцi няма куды. Бачыць салдат - перад iм трое дзвярэй. А ў дзвярах ключы тырчаць.

Адчынiў салдат першыя дзверы i зайшоў у пакой. Пасярод пакоя куфар стаiць, на куфры сядзiць сабака. Вочы ў яго, нiбы два сподачкi.

Глядзiць на салдата сабака i круцiць вачамi ў розныя бакi.

- Вось дык страшыдла! - сказаў салдат, схапiў сабаку i ў адзiн мiг пасадзiў яго на ведзьмiн фартух.

Тут сабака прыцiх, а салдат адчынiў куфар i пачаў адтуль грошы выцягваць. Набраў сабе поўныя кiшэнi медзякоў, зачынiў куфар i зноў пасадзiў на яго сабаку, а сам пайшоў у суседнi пакой.

Праўду сказала ведзьма - i ў гэтым пакоi на куфры сядзеў сабака. Вочы ў яго былi, быццам колы ў вадзянога млына.

- Ну, чаго ты на мяне вытрашчыўся? Хочаш, каб твае вочы павылазiлi? сказаў салдат, схапiў сабаку i пасадзiў на ведзьмiн фартух, а сам хутчэй да куфра.

А ў куфры срэбра бiтком набiта. Выкiнуў салдат з кiшэняў медзякi, напоўнiў кiшэнi i ранец срэбрам. Потым пайшоў салдат у трэцi пакой. Увайшоў i знямеў ад здзiўлення. Дзiвосы! Пасярод пакоя стаяў залаты куфар, а на куфры сядзела сапраўднае страхалюддзе. Вочы, што нi кажы, як дзве вежы. Круцiлiся яны, быццам колы самай хуткай карэты.

- Прывiтанне! - сказаў салдат i казырнуў, быццам ён стаяў перад генералам.

Доўга валаводзiцца ён, вядома, не мог. Схапiў сабаку ў ахапак, пасадзiў яго на ведзьмiн фартух, а сам адчынiў куфар. Божухна, колькi ў iм было золата! За гэта золата можна было купiць цалкам вялiкi горад, усе цацкi, усiх алавяных салдацiкаў, усiх драўляных коней, усе пернiкi, што ёсць у свеце. На ўсё хапiла б.

Тут салдат павыкiдаў з кiшэняў i ранца срэбраныя грошы i дзвюма рукамi пачаў выбiраць з куфра золата. Бiтком набiў золатам кiшэнi, ранец, шапку, нават боты. Столькi набраў золата, што ледзь-ледзь скрануўся з месца. Цяпер ён быў багаты!

Пасадзiў ён сабаку на куфар, зачынiў дзверы i закрычаў:

- Гэй, цягнi мяне наверх, старая ведзьма!

- А крэсiва маё ты забраў? - спытала ведзьма.

- А лiха ж ты лiхое, зусiм забыўся пра тваё крэсiва! - сказаў салдат.

Пайшоў ён назад, знайшоў ведзьмiна крэсiва i схаваў у кiшэнi.

- Ну, цягнi! Знайшоў тваё крэсiва! - крыкнуў ён ведзьме.

Ведзьма пацягнула вяроўку i падняла салдата наверх. I апынуўся салдат зноў на вялiкай дарозе.

- Ну, аддавай мне крэсiва! - сказала ведзьма.

- А навошта, ведзьма, табе гэтае крэсiва? - спытаў салдат.

- Навошта табе ведаць! - сказала ведзьма. - Ты ж атрымаў грошы. Аддавай мне крэсiва!

- Чакай! - сказаў салдат. - Зараз жа гавары, навошта табе крэсiва, а не скажаш, дык я табе сваёй шабляй галаву адсяку.

- Не скажу! - заўпарцiлася ведзьма.

Тады салдат схапiў шаблю i адсек ведзьме галаву. Грымнулася ведзьма вобзем, тут i сканала. А салдат завязаў усе свае грошы ў ведзьмiн фартух у клетачку, ускiнуў ношу на плечы i накiраваўся проста ў горад.

Горад быў вялiкi i багаты. Салдат пайшоў у самы вялiкi гатэль, заняў там самыя лепшыя пакоi i загадаў прынесцi самыя смачныя стравы - цяпер жа ён быў панам.

Слуга, якi ваксаваў яго боты, здзiвiўся, што ў такога багача, гэтакiя кепскiя боты, - а салдат не паспеў яшчэ купiць новыя. Затое на наступны дзень ён прыдбаў сабе самыя прыгожыя апранахi, капялюш з пяром i боты са шпорамi.

Цяпер салдат зрабiўся сапраўдным панам. Яму расказалi пра ўсе дзiвосы, якiя былi ў гэтым горадзе. Расказалi i пра караля, у якога была чароўная дачка.

- А як бы мне пабачыць гэту прынцэсу? - спытаў салдат.

- Гэта не вельмi проста, - адказалi яму. - Прынцэса жыве ў вялiкiм медным замку, а вакол замка высокiя сцены i каменныя вежы. Нiхто, акрамя самога караля, не ўвойдзе туды i не выйдзе адтуль, таму што каралю наваражылi, што дачка яго стане жонкаю простага салдата. А каралю мець за зяця простага салдата зусiм не хочацца. Вось ён i трымае прынцэсу пад замком.

Пашкадаваў салдат, што нельга паглядзець на прынцэсу, ды асаблiва не бедаваў.

I без прынцэсы зажыў ён весела: хадзiў у тэатры, гуляў у каралеўскiм садзе i раздаваў грошы бедным. Ён на сабе добра зведаў, як цяжка жыць без капейкi ў кiшэнi.

Ну, а калi салдат быў багаты, жыў весела i апранаўся прыгожа, дык i сяброў у яго было багата. Усе называлi яго дружбаком, сапраўдным панам, а гэта яму вельмi падабалася.

Вось трацiў, трацiў грошы салдат i бачыць аднойчы, што ў кiшэнi ў яго засталося два грашы. I давялося салдату перабрацца з панскiх пакояў у цесны закутак пад самым дахам. Прыгадаў ён былое жыццё: сам пачаў ваксаваць свае боты i цыраваць на iх дзiркi. Нiхто з былых сяброў больш не наведваў яго, ды i надта ж высока было падымацца туды.

Ды неяк надвячоркам сядзеў салдат у сваiм закутачку. Ужо i зусiм сцямнела, а ў яго не было грошай нават на свечку. I тут ён успомнiў пра ведзьмiна крэсiва. Выняў салдат крэсiва i пачаў здабываць агонь. Толькi красануў ён аб крэмень, дзверы расчынiлiся i ўбег сабака з вачыма, быццам сподачкi. Гэта быў той самы сабака, якога салдат бачыў у першым пакоi падзямелля.

- Што загадаеш, салдат? - спытаў сабака.

- Дзiва, дый годзе! - сказаў салдат. - Крэсiва, выходзiць, не простае. А цi не выратуе яно мяне з бяды? Прыдбай мне грошай! - загадаў ён сабаку.

I толькi ён сказаў гэтак, як сабакi i след прастыў. Але не паспеў салдат палiчыць да двух, як сабака ўжо тут як тут, а ў зубах у яго вялiкi мех, паўнюткi медных грошай.

Зразумеў цяпер салдат, што за дзiвоснае было тое крэсiва. Варта стукнуць па крэменi адзiн раз - з'яўляўся сабака з вачамi, як сподачкi. А два разы стукне салдат - бяжыць да яго сабака з вачамi, бы колы вадзянога млына. Тры разы стукне - i сабака, у якога кожнае вока велiчынёю з вежу, стаiць перад iм i чакае загаду. Першы сабака носiць яму медныя грошы, другi - срэбра, а трэцi - чыстае золата.

I вось салдат зноў забагацеў, перабраўся ў самыя лепшыя пакоi, зноў пачаў хадзiць у святочных апранахах. Тут усе яго сябры зноў пачалi хадзiць да яго i шанавалi асаблiва.

I неяк памроiлася салдату: "А хiба ж не магу я на прынцэсу глянуць? Усе гавораць, што яна прыгажуня. А якая карысць, што яна ўвесь век прасядзiць у медным замку, за высокiмi сценамi ды вежамi? Дзе ж яно, маё крэсiва?"

I ён стукнуў па крэменi адзiн раз. У той жа мiг з'явiўся сабака з вачамi, быццам сподкi.

- Вось што, мой дарагi, - сказаў салдат, - хаця ўжо на вулiцы ноч, але я хачу паглядзець на прынцэсу. Хоць адну хвiлiначку. Зрабi!

Сабака знiк, i не паспеў салдат мiргнуць вокам, як ён з'явiўся зноў, а на спiне ў яго ляжала сонная прынцэса.

Чароўная, цудоўная была прынцэса. Па ўсiм было бачна, што гэта сапраўдная прынцэса. I нiяк не мог стрымацца салдат, каб не пацалаваць яе, - для таго ж ён i быў салдат, сапраўдны хлопец, з галавы да пятак. Потым сабака аднёс прынцэсу назад так, як i прынёс.

Ранiцай прынцэса пiла гарбату i расказала каралю i каралеве, што яна бачыла ўночы дзiўны сон: нiбы яна ехала вярхом на сабаку i нейкi салдат пацалаваў яе.

- Цiкава! - сказала каралева.

Пэўна, сон гэты быў ёй не даспадобы.

У наступную ноч да ложка прынцэсы прызначылi бабулю-служанку. Ёй загадалi разведаць, цi той сон прынцэсы быў сапраўды сном, цi што-кольвечы iншае.

А салдату, хоць памiрай, зноў захацелася пабачыць прыгажуню прынцэсу.

I вось ўночы ў медны замак, як i ў папярэднюю ноч, з'явiўся сабака, схапiў прынцэсу i памчаўся з ёй з усiх ног. Тут бабуля надзела гумавыя боты i памчалася ўслед. Калi ж убачыла, што сабака схаваўся з прынцэсай у адным вялiкiм доме, яна падумала: "Цяпер мы знойдзем малайца!". I яна крэйдай намалявала на дзвярах дома вялiкi крыж, а сама пайшла дамоў спаць.

Але дарэмна яна супакоiлася: калi настаў час несцi прынцэсу назад, сабака ўбачыў на дзвярах крыж i адразу ж здагадаўся, што ён азначае. Ён узяў кавалак крэйды i пазначыў крыжамi ўсе дзверы ў горадзе. Гэта было лоўка прыдумана: цяпер бабуля-служанка нiяк не зможа знайсцi патрэбныя дзверы - бо ўсюды стаялi такiя ж белыя крыжы.

Раненька кароль з каралевай, бабуля-служанка i ўсе каралеўскiя афiцэры пайшлi глядзець, куды ездзiць прынцэса на сабаку па начах.

- Вось куды! - сказаў кароль, калi ўбачыў першы крыж на дзвярах.

- Не, вунь куды! - сказала каралева, калi ўбачыла крыж на суседнiх дзвярах.

- I там, i тут - усюды крыжы! - сказалi афiцэры.

I на якiя б дзверы яны нi глядзелi - усюды былi белыя крыжы. Так i не разабралiся яны нi ў чым.

Але каралева была жанчына разумная, майстрыха на ўсе рукi. Яна загадала слугам падаць ёй свае залатыя нажнiцы i кавалак шоўку i пашыла прыгожы маленькi мяшочак. У гэты мяшочак яна насыпала грэцкiх круп i непрыкметна прывязала яго да спiны прынцэсы. Потым прабiла ў мяшочку дзiрку, каб крупы пакрысе сыпалiся на дарогу, калi прынцэса паедзе да свайго салдата.

I вось уночы з'явiўся сабака, пасадзiў прынцэсу сабе на спiну i панёс да салдата. А салдат ужо так закахаўся ў прынцэсу, што ад усяе душы захацеў жанiцца з ёй. Ды i прынцам стаць было б няблага.

Сабака бег вельмi хутка, а крупы сыпалiся з мяшочка па ўсёй дарозе ад меднага замка да дома салдата. Але сабака нiчога не заўважыў.

Ранiцай кароль i каралева выйшлi з палаца, паглядзелi на дарогу i адразу даведалiся, куды ездзiла прынцэса. Салдата схапiлi i пасадзiлi ў турму.

Доўга сядзеў салдат за кратамi. У турме было цёмна i сумна. I вось аднойчы вартавы сказаў салдату:

- Заўтра цябе павесяць!

Нявесела зрабiлася салдату. Думаў ён, думаў, як ад смерцi выратавацца, але нiчога не мог прыдумаць. А сваё чароўнае крэсiва салдат забыў дома.

На другi дзень ранiцай салдат падышоў да маленькага акенца i пачаў глядзець скрозь жалезныя краты на вулiцу. Народ натоўпам валiў за горад, каб паглядзець, як будуць вешаць салдата. Бiлi барабаны, праходзiлi войскi. I вось мiма самай турмы прабег нейкi хлапчынка-шавец у скураным фартушку i чаравiках на босых нагах. Ён iмчаўся стрымгалоў, i раптам адзiн чаравiк зляцеў у яго з нагi i стукнуўся проста ў сцяну турмы, каля таго акенца ў кратах, ля якога стаяў салдат.

- Гэй, галубок, не спяшайся! - крыкнуў салдат. - Я яшчэ тут, а без мяне там нiчога не будзе. А вось калi ты збегаеш да мяне дадому i прынясеш мне крэсiва, я табе дам цэлых чатыры срэбраных манеткi. Ну, хутчэй! Бяры ногi ў рукi - i гайда!

Хлопчык быў не супроць атрымаць чатыры срэбраныя манеткi i стралой пусцiўся за крэсiвам, умiг прынёс яго, аддаў салдату i...

Вось паслухайце, што з гэтага атрымалася.

За горадам была пабудавана вялiкая шыбенiца. Вакол яе стаялi войскi i натоўпы народу. Кароль i каралева сядзелi на велiкапышным троне. Насупраць сядзелi суддзi i ўвесь дзяржаўны савет. I вось салдата вывелi на лесвiцу i кат ужо збiраўся накiнуць яму вяроўку на шыю.

Але тут салдат папрасiў хвiлiнку пачакаць.

- Мне вельмi хацелася б, - сказаў ён, - спалiць адну цыгарку - бо гэта будзе самая апошняя цыгарка ў маiм жыццi.

А ў гэтай краiне быў такi звычай: апошняе жаданне асуджанага на смерць павiнна быць выканана. Вядома, калi гэта было не зусiм вялiкае жаданне.

Вось чаму кароль нiяк не мог адмовiць салдату. I салдат узяў у рот цыгарку, дастаў сваё крэсiва i пачаў выкрасаць агонь. Стукнуў ён па крэменi раз, стукнуў два, стукнуў тры - i вось перад iм з'явiлiся тры сабакi. У аднаго вочы былi, як сподачкi, у другога - як млынавыя колы, у трэцяга - як вежы.

- Памажыце мне збавiцца ад бяды! - сказаў iм салдат.

Тут усе тры сабакi кiнулiся на суддзяў i на дзяржаўны савет: аднаго схопяць за ногi, другога за нос i пачынаюць падкiдваць, ды так высока, што калi тыя падалi на зямлю, то ўсе разбiвалiся ўшчэнт.

- Мяне не трэба! Я не жадаю! - закрычаў кароль, але самы вялiкi сабака схапiў яго разам з каралевай i падкiнуў iх пад неба. Тут войска напалохалася, а народ пачаў крычаць:

- Няхай жыве салдат! Будзь, салдат, нашым каралём i бяры сабе ў жонкi цудоўную прынцэсу!

Салдата пасадзiлi ў каралеўскую карэту i павязлi ў палац. Тры сабакi танцавалi перад карэтай i крычалi "ўра". Хлапчукi свiсталi, а войскi бралi пад казырок. Прынцэса выйшла з меднага замка i зрабiлася каралевай. Зразумела, яна была вельмi задаволенай.

Вяселле працягвалася цэлы тыдзень. Тры сабакi таксама сядзелi за сталом, елi, пiлi i круцiлi сваiмi вялiзнымi вачамi.

КАЎНЕРЫК

Жыў-быў элегантны кавалер; у яго толькi i было за душой, што падстаўка, каб здымаць боты, грабянец ды яшчэ вельмi прыгожы, нават франтаваты каўнерык. Вось пра каўнерык i пойдзе размова.

Каўнерык пажыў ужо на свеце i пачаў думаць пра жанiцьбу. Выпала яму аднойчы трапiць у начоўкi разам з падвязкай для панчохi.

- Ах! - усклiкнуў каўнерык. - Якiя вы стройныя, якiя пяшчотныя i мiлыя! Дазвольце ўведаць вашае iмя?

Але падвязка была вельмi сарамлiвая, гэтае запытанне здалося ёй нясцiплым, i яна змаўчала.

- Вы, мабыць, завязка? - не адступаўся каўнерык. - Штосьцi падобнае да тасьмы, што звужае сукенку на стане. Вось, вось, бачу: вы ўпрыгожанне i ў той жа час прыносiце карысць, понадзь мая!

- Будзьце ласкавыя, не заводзьце са мной гутаркi! - загневалася падвязка. - Я, здаецца, не давала для гэтага падставы!

- Ваша краса - самая лепшая падстава! - сказаў каўнерык.

- Ах, прашу, не чапляйцеся! - павысiла голас падвязка. - Вы падобныя на мужчыну!

- Канечне, я ж элегантны кавалер! - з гонарам прамовiў каўнерык. - У мяне ёсць падстаўка для ботаў i грабянец!

Вось i зманiў! Каўнерык проста хвалiўся: тыя рэчы былi не ягоныя, а яго гаспадара.

- Адчапiцеся, калi ласка, - не падпускала яго блiзка да сябе падвязка. - Я не прывыкла, каб так са мной паводзiлiся.

- Незачэпа! - буркнуў каўнерык.

Тут яго ўзялi, памылi, накрухмалiлi, павесiлi на спiнку крэсла, высушылi на сонцы, затым паклалi на прасавальную дошку.

Заявiлася гарачая прасавальная плiтка.

- Панi! - прамовiў каўнерык ёй. - Панадная ўдовачка! Як горача! Я ўвесь палымнею! Са мной штосьцi робiцца! Я сам не свой! Вы апякаеце мяне наскрозь! Ух!.. Прашу: вашу руку i сэрца!

- Ах ты рызман! - ганарыста сказала прасавальная плiтка i цяжка праехалася па каўнерыку. Яна ўяўляла сябе паравозам, што цягне за сабою па рэйках вагоны.

Каўнерык крыху абшморгнуўся; i з'явiлiся нажнiцы, каб падраўняць яму краi.

- О! - усклiкнуў каўнерык. - Вы, мусiць, знакамiтая танцоўшчыца, прыма-балерына! Вы гэтак хораша рухаецеся ножкамi! Нiколi не бачыў нiчога такога! Нiхто з жанчын не можа параўнацца з вамi!

- Ведаем! - сказалi нажнiцы.

- Вы вартыя быць графiняй, - прадаўжаў каўнерык. - Але, на жаль, я маю толькi гаспадара-франта, падстаўку для ботаў i грабянец... Ах, каб было ў мяне графства...

- Ды ён, здаецца, сватаецца?! - ускрыкнулi нажнiцы i ў злосцi гэтак спаласавалi каўнерык, што прыйшлося яго выкiнуць.

"Пасватацца хiба толькi да расчоскi?" - падумаў каўнерык i звярнуўся да яе:

- Проста дзiва, як захавалiся вашыя зубкi, фрэкен!.. Скажыце, вы калi-небудзь думалi пра замужжа?

- Чаму не думала! - адказала расчоска. - Я паненка зэдлiчка, на якiм твой гаспадар абувае боты.

- Паненка?! - усклiкнуў каўнерык.

Цяпер яму не было да каго сватацца, i ён пачаў з пагардай думаць пра жанiцьбу.

Час iшоў, i каўнерык разам з iншым рыззём трапiў на папяровую фабрыку.

Там сабраўся вялiкi рыззёвы гурт.

Тоненькiя анучкi, як i трэба, трымалiся далей ад тоўстых. Тут у кожнай знайшлося пра тое-сёе расказаць, а ў каўнерыка, канечне, больш, чым ва ўсiх, ён быў хвалько з хвалькоў.

- У мяне была процьма нарачоных! - лапатаў ён. - Проста бегалi за мной! Ды i як не бегаць: накрухмалены, я выглядаў сапраўдным франтам! У мяне нават былi ўласная падстаўка для ботаў i грабянец, хоць я iмi нiколi не карыстаўся... Паглядзелi б вы на мяне, калi я, бывала, ляжаў на баку!.. Нiколi не змагу забыць першую нарачоную - завязку! Яна была такая тонкая, пяшчотная, мяккая! З-за мяне ў балею з вадой кiнулася! Была яшчэ адна, удоўка, - загарэлася да мяне такiм каханнем, што аж пабялела!.. Але я яе пакiнуў, i яна пачарнела з гора. Яшчэ была прыма-балерына, - гэта яна ранiла мяне, бачыце? Свавольная, гарэзная была! Мая ўласная расчоска таксама кахала мяне да таго, што ажно змарнавала свае зубы. Адным словам, нямала было ў мяне розных прыгод... Але болей за ўсё мне шкада падвязку цi, лепш сказаць - завязку, бо яна з-за мяне кiнулася ў балею. На жаль, нямала награшыў я... Час, час мне пераўтварыцца ў белую паперу!

Жаданне яго збылося: усё рыззё пераўтварылася ў белую паперу, а каўнерык вось у гэты самы аркушык, на якiм надрукавана яго гiсторыя. Так ён быў пакараны за сваю лiшнюю ману.

I нам варта паводзiцца асцярожней: хто ведае, можа, i таму-сяму з нас прыйдзецца некалi трапiць у ахапак лахманоў i пераўтварыцца ў белую паперу, на якой надрукуюць нашу ўласную гiсторыю, i тады пойдзеш разносiць па белым свеце ўсё патаемнае пра самога сябе!

САЛАВЕЙ

Ты, напэўна, ведаеш, што ў Кiтаi ўсе жыхары кiтайцы i сам iмператар кiтаец.

Даўным-даўно гэта было, але таму i трэба расказаць гэту гiсторыю, пакуль яна яшчэ не забылася зусiм.

У цэлым свеце не знайшлося б палаца лепшага, чым палац кiтайскага iмператара. Ён увесь быў з каштоўнага фарфору, такога тонкага i крохкага, што страшна было да аго дакрануцца.

Палац стаяў у прыгожым садзе, у якiм раслi дзiвосныя кветкi. Да самых прыгожых кветак былi прывязаны сярэбраныя званочкi. I калi дуў ветрык, кветкi пагойдвалiся i званочкi звiнелi. Гэта было зроблена для таго, каб нiхто не прайшоў паблiзу кветак, не паглядзеўшы на iх. Вось так разумна было прыдумана!

Сад цягнуўся далёка-далёка, так далёка, што нават галоўны садоўнiк i той не ведаў, дзе ён канчаецца. А адразу за садам пачынаўся дрымучы лес. Гэты лес даходзiў да самага сiняга мора, i караблi праплывалi пад шатамi магутных дрэў.

Тут у лесе, ля самага берага мора, жыў салавей. Ён спяваў так цудоўна, што нават бедны рыбак, слухаючы яго песнi, забываў пра свой невад.

- Ах, як хораша, - гаварыў ён, уздыхаючы, але пасля зноў браўся за сваю справу i не думаў пра ляснога спевака да наступнай ночы.

А калi наступала чарговая ноч, ён зноў як зачараваны слухаў салаўя i зноў паўтараў тое ж самае:

- Ах, як хораша, як хораша!

З усiх канцоў свету прыязджалi ў сталiцу iмператара падарожнiкi. Усе яны любавалiся цудоўным палацам i прыгожым садам, але, паслухаўшы песню салаўя, зазначалi:

- Вось гэта лепш за ўсё!

Вярнуўшыся дадому, падарожнiкi расказвалi пра ўсё, што бачылi. Вучоныя апiсвалi сталiцу Кiтая, палац i сад iмператара i нiколi не забывалi ўспомнiць пра салаўя. А паэты складалi ў гонар крылатага спевака, якi жыў у кiтайскiм лесе на беразе сiняга мора, цудоўнейшыя вершы.

Кнiгi расходзiлiся па ўсiм свеце, i вось адна тоўстая кнiга дайшла да самога кiтайскага iмператара. Ён сядзеў на сваiм залатым троне, чытаў i кiваў галавой. Яму вельмi падабалася чытаць пра тое, якая прыгожая яго сталiца, якiя цудоўныя яго палац i сад. Але на апошняй старонцы кнiгi iмператар прачытаў: "У Кiтаi многа ўсяго цудоўнага, але лепш за ўсё маленькая птушачка, што завецца салаўём, якая жыве ў лесе паблiзу iмператарскага саду. Дзеля таго, каб паслухаць яе спеў, раiм кожнаму з'ездзiць у Кiтай".

- Што такое? - здзiвiўся iмператар. - Як?! У маёй дзяржаве i нават поруч з маiм асабiстым палацам жыве такая цудоўнейшая птушка, а я нi разу не чуў, як яна спявае! I я даведваюся пра яе з iншаземных кнiг!

Ён рэзка закрыў кнiгу i загадаў пазваць свайго першага мiнiстра. Гэты мiнiстр быў настолькi фанабэрысты, што, калi хто-небудзь з людзей нiжэй яго чынам асмельваўся загаварыць з iм цi спытаць у яго пра што-небудзь, ён адказваў толькi: "Пф", а гэта, зразумела, зусiм нiчога не азначала.

- Я прачытаў у адной вучонай кнiзе, што ў нас ёсць цудоўнейшая птушка, якую завуць салавей, - сказаў iмператар мiнiстру. - Яе лiчаць першай славутасцю маёй дзяржавы. Чаму ж мне нi разу не дакладвалi пра гэту птушку?

- Ваша вялiкасць! - адказваў з паклонам iмператару першы мiнiстр. - Я нават i не чуў пра яе. Яна нiколi не была прадстаўлена нашаму двару.

- Увесь свет ведае, што ў мяне ёсць такая рэдкая птушка, i толькi я адзiн не ведаю пра гэта, - сказаў iмператар. - Я хачу, каб сёння ж вечарам яна была тут i спявала мне!

- Я адшукаю яе, ваша вялiкасць, - адказаў першы мiнiстр.

Адказаць-то было няцяжка. Але дзе яе знойдзеш?

I вось першы мiнiстр забегаў уверх i ўнiз па лесвiцах, па залах i калiдорах, але нiхто з прыдворных не мог яму сказаць, што за птушка салавей i дзе гэты самы салавей жыве.

Першы мiнiстр вярнуўся да iмператара i далажыў, што салаўя ў Кiтаi няма i нiколi не было.

- Ваша вялiкасць дарма дазваляе верыць усяму, што напiсана ў кнiгах, прамовiў ён. - Усё гэта адны пустыя выдумкi.

- Не гавары лухты! - абурыўся iмператар. - Я хачу чуць салаўя. Ён павiнен быць у палацы сёння ж вечарам! А калi яго не будзе тут у вызначаны час, я загадаю пасля вячэры адлупiць цябе i ўсiх мiнiстраў палкамi па пятках.

- Тзiнг-пе! - прагугнеў першы мiнiстр i зноў пачаў бегаць уверх i ўнiз па лесвiцах, па калiдорах i залах.

З iм бегалi ўсе саноўнiкi i прыдворныя - нiкому не хацелася адведаць палак.

Раз-пораз яны сутыкалiся насамi i пыталiся адзiн у аднаго:

- Што такое са-ла-вей?

- Дзе знайсцi са-лаў-я?

Але нiхто ў iмператарскiм двары нават не чуў пра салаўя, пра якога ведаў ужо ўвесь свет.

Нарэшце прыдворныя прыбеглi на кухню. Там сядзела маленькая дзяўчынка i выцiрала талеркi.

Першы мiнiстр спытаў у дзяўчынкi, цi не ведае яна, дзе жыве салавей.

- Салавей? - здзiвiлася дзяўчынка. - Ды як жа мне не ведаць! Ён жыве ў нашым лесе. А ўжо як спявае! Я кожны дзень нашу маёй хворай маме рэшткi абеду з iмператарскай кухнi. Жывём мы ля самага мора. Поруч у лясной глухаманi ёсць старое дрэва з вялiкiм дуплом i густымi-густымi галiнамi. I кожны раз, калi я сядаю адпачыць пад гэтым дрэвам, я чую песню салаўя. Ён спявае так пяшчотна, што слёзы самi па сабе цякуць у мяне з вачэй, а на душы становiцца так радасна, нiбы мяне цалуе матуля.

- Дзяўчынка, - узмалiўся першы мiнiстр, - я назначу цябе першай пасудамыйкай i нават дазволю паглядзець, як абедае сам iмператар, калi ты пакажаш нам, дзе жыве салавей. Ён запрошаны сёння вечарам у iмператарскiя палаты.

I вось усе накiравалiся ў лес.

Паперад усiх iшла дзяўчынка, а за ёй мiнiстры i саноўнiкi.

Iшлi яны, iшлi, i раптам недзе непадалёк зарыкала карова.

- Во! - дружна выгукнулi прыдворныя. - Гэта, напэўна, i ёсць салавей. Якi, аднак, у яго моцны голас!

- Гэта карова рыкае, - растлумачыла дзяўчынка. - Яшчэ далёка да таго дрэва, на якiм жыве салавей.

I ўсе пайшлi далей.

Раптам у балоце заквакалi жабы.

- Цудоўна! - узрадаваўся прыдворны бонза. - Нарэшце я чую салаўя. Цюцелька ў цюцельку як сярэбраныя званочкi ў нашай бажнiцы!..

- Не, гэта ўсяго толькi жабы, - прамовiла дзяўчынка. - Але цяпер, я думаю, мы хутка пачуем i самога салаўя.

I на самай справе, з гушчэчы галiн данёсся цудоўны спеў.

- Вось гэта i ёсць салавей! - сказала дзяўчынка. - Слухайце, слухайце! А вось ён i сам! - I яна паказала пальцам на маленькую шэранькую птушачку, што сядзела на галiнцы.

- Пф! - здзiвiўся першы мiнiстр. - Нiяк не думаў, што гэты знакамiты салавей такi нягеглы з выгляду. Напэўна, ён стаў шэрым ад страху, убачыўшы адразу столькi вяльможных асоб.

- Салавейка! - гучна закрычала дзяўчынка. - Наш лiтасцiвы iмператар хоча паслухаць цябе.

- Вельмi рад! - адказаў салавей i заспяваў яшчэ званчэй.

- Пф, пф! - надзьмуўся першы мiнiстр. - Яго голас звiнiць гэтак жа звонка, як шкляныя бразготкi на парадным балдахiне iмператара. Зiрнiце толькi, як працуе гэты маленькi гарлапан! Дзiўна, што мы нiколi дагэтуль не чулi такога выдатнага спевака. Ён несумненна будзе мець вялiкi поспех пры двары.

- Цi не жадае iмператар, каб я паспяваў яшчэ? - спытаў салавей. Ён думаў, што з iм размаўляе сам iмператар.

- Непераўзыдзены пан салавей! - сказаў першы мiнiстр. - Яго вялiкасцi iмператара тут няма, але ён усклаў на мяне прыемнае даручэнне запрасiць вас на маючае адбыцца сёння ўвечары прыдворнае свята. Не сумняваюся, што вы зачаруеце яго вялiкасць сваiм дзiўным спевам.

- Песнi мае куды лепш гучаць у зялёным лесе, - адказаў салавей. - Але я ахвотна палячу з вамi, калi гэта будзе прыемна iмператару.

А ў палацы, мiж iншым, рыхтавалiся да свята. Усе бегалi, шчыравалi, мiтусiлiся. У фарфоравых сценах i ў шкляной падлозе адлюстроўвалiся сотнi тысяч залатых лiхтарыкаў; у калiдорах радамi былi расстаўлены надзвычай прыгожыя кветкi, а прывязаныя да кветак званочкi ад усёй беганiны, сумятнi i скразняку звiнелi так гучна, што нiхто не чуў свайго ўласнага голасу.

I вось наступiў вечар. Пасярод агромнiстай залы сядзеў iмператар. Насупраць iмператарскага трона паставiлi залаты шост, а на самым вяршку яго сядзеў салавей. Усе прыдворныя былi ў поўным зборы. Нават беднай дзяўчынцы з кухнi дазволiлi стаяць у парозе, - яна ж была цяпер не звычайная дзяўчынка, а прыдворная пасудамыйка. Усе былi па-святочнаму расфуфыраны i не адводзiлi вачэй ад маленькай шэранькай птушачкi.

Але вось iмператар запрашальна кiўнуў галавой. I салавей заспяваў. Ён спяваў так далiкатна, так цудоўна, што нават у самога iмператара выступiлi на вачах слёзы i пакацiлiся па шчоках.

Тады салавей залiўся яшчэ грамчэй, яшчэ больш пяшчотна. Спеў яго так i палонiў сэрца.

Калi ён скончыў, iмператар абвясцiў, што даруе яму сваю залатую пантофлю на шыю. Але салавей падзякаваў i адмовiўся.

- Я ўжо i так узнагароджаны, - сказаў ён. - Я бачыў слёзы ў вачах iмператара. Якой жа яшчэ жадаць мне ўзнагароды?

I зноўку загучаў яго крыштальны голас.

- Ах, як гэта чароўна! - усклiкнулi наперабой прыдворныя дамы.

I з той пары, калi яны размаўлялi з кiм-небудзь, хто iм падабаўся, яны набiралi ў рот вады, каб яна булькатала ў iх у горле. Прыдворныя дамы ўявiлi, што гэтае булькатанне падобна на салаўiны пошчак.

Салаўя пакiнулi пры двары i адвялi яму асобны пакой. Два разы днём i адзiн раз уначы яго выпускалi на волю.

Але да яго прыставiлi дванаццаць слуг, i кожны з iх трымаў у руках прывязаную да ножкi салаўя шаўковую стужачку.

Нiчога не скажаш, вялiкае задавальненне магла прынесцi такая прагулка!

Увесь горад пачаў гаварыць пра дзiвосную птушку, i калi на вулiцы сустракалiся трое знаёмых, адзiн з iх вымаўляў: "Са", другi падхоплiваў: "ла", а трэцi заканчваў: "вей", пасля чаго ўсе трое ўздыхалi i скiроўвалi позiрк у неба.

Адзiнаццаць лавачнiкаў далi сваiм сынам новае iмя: "Салавей" - у гонар iмператарскага салаўя, хоць галасы ў гэтых дзiцянят нагадвалi скрып нязмазаных колаў.

Словам, маленькая лясная птушачка праславiлася на ўвесь Кiтай.

Але аднойчы iмператару прыслалi з Японii скрыначку, загорнутую ў шаўковую матэрыю. На скрыначцы было напiсана: "Салавей".

- Гэта, напэўна, новая кнiга пра нашу знакамiтую птушку, - сказаў iмператар.

Скрынку адчынiлi, але ў ёй была не кнiга, а размаляваны куфэрчык. А ў куфэрчыку ляжаў штучны салавей. Ён быў вельмi падобны на жывога, але ўвесь зiхацеў брыльянтамi, рубiнамi i сапфiрамi. Цацку заводзiлi - i яна пачынала спяваць адну з тых песняў, якую спяваў сапраўдны салавей, i варушыць пазалочаным хвосцiкам. На шыйцы ў птушкi была стужачка з надпiсам: "Салавей iмператара японскага нiшто ў параўнаннi з салаўём iмператара кiтайскага".

- Якая прыгажосць! - прамовiлi ўсе.

А тога, хто прывёз каштоўную птушку, тут жа прызначылi пры двары пастаўшчыком салаўёў.

- Цяпер няхай гэты новы салавей i наш стары спявак зацягнуць разам, вырашыў iмператар.

Ды справа на лад не пайшла: сапраўдны салавей кожны раз спяваў сваю песню па-новаму, а штучны паўтараў адну i тую ж песеньку, як заведзеная шарманка.

Тады штучнага салаўя прымусiлi спяваць аднаго. Ён меў такi ж поспех, як i сапраўдны салавей, але знешне пры гэтым быў куды прыгажэйшы - увесь так i пералiваўся, так i зiхацеў каштоўнымi каменнямi. Трыццаць тры разы праспяваў ён адно i тое ж i нiколькi не стамiўся.

Прыдворныя ахвотна паслухалi б яго песеньку яшчэ трыццаць тры разы, але iмператар сказаў, што цяпер трэба выслухаць для параўнання i сапраўднага салаўя. Тут усе азiрнулiся i паглядзелi на залаты шост. Але салаўя там не было. Куды ж ён падзеўся? Нiхто i не заўважыў, як салавей выпырхнуў у адчыненае акно i паляцеў дадому, у свой зялёны лес.

- Як гэта, аднак, разумець? - раззлаваўся iмператар.

I ўсе прыдворныя сталi бэсцiць салаўя i абзываць яго няўдзячнай жывёлiнай.

- Балазе, лепшая птушка засталася ў нас! - гаварылi яны, i завадному салаўю прыйшлося праспяваць сваю адзiную песню ў трыццаць чацверты раз.

Прыдворны капельмайстар усяляк расхвальваў штучную птушку i запэўнiваў, што яна значна лепшая за сапраўдную i знешнасцю i голасам.

- Я вазьму на сябе смеласць сцвярджаць, высокi ўладыка мой, i вы, шаноўныя спадары, - прамовiў ён, - што перавага несапраўднага салаўя над жывым неаспрэчная. Як бачыце, маючы справу з жывым, вы нiколi зараней не ведаеце, што яму стукне ў галаву праспяваць, у той час як вам заўсёды вядома наперад, што iменна будзе спяваць салавей завадны. Калi вам захочацца, вы нават можаце разабраць яго i паглядзець, як ён змайстраваны, як размешчаны i дзейнiчаюць усе яго валiкi, шрубкi i спружынкi - вынiк чалавечага розуму i навучонасцi.

- О, канешне, мы таксама так думаем, - згадзiлiся прыдворныя.

А iмператар загадаў паказаць птушку ўсяму гораду ў наступную ж нядзелю.

- Хай i народ паслухае яе, - сказаў ён.

Гараджане з задавальненнем паслухалi i выказалi сваю поўную згоду, быццам iх пачаставалi выдатнай гарбатай, а кiтайцы, як вядома, нiшто так не любяць, як гарбату.

Усе ў адзiн голас усклiквалi "О!", падымалi ўверх указальныя пальцы i хiталi галовамi.

Толькi бедныя рыбакi, якiм даводзiлася чуць сапраўднага салаўя, гаварылi:

- Няблага спявае! Ёсць падабенства з жывым салаўём. Ды ўсё-такi не тое. Нечага не хапае, а чаго - мы i самi не ведаем!

А тым часам iмператар прыняў загад, змацаваны самай вялiкай iмператарскай пячаткай. У гэтым загадзе сапраўднага салаўя аб'явiлi назаўсёды выгнаным з кiтайскай iмперыi. А штучны заняў месца на шаўковай цадушцы каля самай iмператарскай пасцелi. Вакол яго былi раскладзены ўсе падораныя для яго каштоўнасцi, у тым лiку залатая iмператарская пантофля.

Нежывой птушцы далi высокае званне: "Першы спявак iмператарскага начнога столiка з левага боку", таму што iмператар лiчыў больш важным той бок, дзе знаходзiцца сэрца, а сэрца знаходзiцца з левага боку нават у iмператара!

Вучоныя напiсалi пра штучнага салаўя дваццаць пяць таўшчэзных кнiг, дзе было ажно залiшне самых мудрагелiстых i незразумелых кiтайскiх слоў. Аднак усе прыдворныя клялiся, што прачыталi гэтыя кнiгi i зразумелi ад слова да слова, iнакш бы iх празвалi невукамi i адлупiлi б палкамi па пятках.

Так прайшоў год. Iмператар, увесь двор i нават увесь горад ведалi на памяць кожную нотку ў песнi штучнага салаўя. Пагэтаму i падабаўся яго спеў. Усе цяпер самi маглi падпяваць птушцы. Вулiчныя падлеткi выцiналi: "Цёх-цёх-цёх! Клюк-клюк-клюк!". I нават сам iмператар iншы раз напяваў: "Цёх-цёх-цёх! Клюк-клюк-клюк!" Цуд i толькi!

I вось аднойчы вечарам птушка-цацка шчыравала перад iмператарам, а ён ляжаў на ложку i слухаў яе. Раптам унутры птушкi нешта зашыпела, затрымцела, калёсiкi хутка закруцiлiся i спынiлiся. Музыка сцiхла.

Iмператар ускочыў з ложка i паслаў па свайго асабiстага лекара. Але чым той мог дапамагчы? Ён жа нiколi не лячыў салаўёў - нi жывых, нi падманных.

Тады паклiкалi майстра па гадзiннiках. Той разабраў цацку на запчасткi i доўга разглядаў розныя калёсiкi i падкручваў нейкiя шрубкi. Потым ён зазначыў, што птушка хоць i будзе спяваць, але карыстацца ёй трэба вельмi асцярожна: маленькiя зубчыкi пасцiралiся, новыя ў калёсiкi паставiць нельга. Проста бяда!

Усе былi вельмi расчараваныя. Iмператар выдаў новы загад, у якiм гаварылася, што "Першага спевака iмператарскага начнога столiка з левага боку" дазваляецца заводзiць толькi раз у год, ды i то ненадоўга.

Для супакою гараджан прыдворны капельмайстар выступiў з прамовай, у якой ён з вялiкiм майстэрствам даказваў, што завадны салавей не стаў горшы, чым быў. Ну, а калi гэта сказаў прыдворны капельмайстар, значыць, так яно i ёсць.

Прайшло яшчэ пяць гадоў.

Аднойчы iмператар прастудзiўся i захварэў. Дактары ўжо страцiлi надзею на яго выздараўленне. Мiнiстры i прыдворныя збiралiся абвясцiць новага iмператара, а народ тоўпiўся на вулiцы i пытаўся ў першага мiнiстра пра здароўе старога iмператара.

- Пф! - адказаў першы мiнiстр i пахiтаў галавой.

Збялелы i пахаладнелы, ляжаў iмператар у сваёй шыкоўнай пасцелi. Усе прыдворныя лiчылi, што ён памёр, i кожнаму не цярпелася прывiтаць на троне новага iмператара. Прыслуга бегала навыперадкi па палацы, каб уведаць апошнiя навiны, цi бавiла час ў балбатнi за кубкам гарбаты. Ва ўсiх залах i калiдорах былi разасланы дываны, каб не чутно было шуму крокаў; i ў палацы стаяла мёртвая цiшыня.

Але стары iмператар яшчэ не памёр, хоць i ляжаў зусiм нерухома ў сваёй пасцелi, пад залатым балдахiнам з залатымi кутасiкамi.

Акно было адчынена, i месяц глядзеў на iмператара i заваднога салаўя, якi ляжаў гэтак жа нерухома, як i сам iмператар, на шоўкавай падушцы каля пасцелi хворага.

Бедны iмператар ледзьве дыхаў, яму здавалася, што нехта вось-вось сцiсне яго за горла. Ён прыадкрыў вочы i ўбачыў, што на грудзях у яго сядзiць Смерць. Яна надзела сабе на галаву карону iмператара, у адной руцэ яе была залатая шабля, а ў другой - iмператарскi сцяг. А вакол, з-пад усiх складак зiхотнага балдахiна, выглядвалi нейкiя страшныя пачвары: адны нахабныя i злосныя, другiя - прыгожыя i добрыя. Але злосных было значна больш. Гэта былi злосныя i добрыя справы iмператара. Яны глядзелi на яго i наперабой шапталi.

- Цi помнiш ты гэта? - чулася з аднаго боку.

- А гэта помнiш? - даносiлася з другога.

I яны расказвалi яму такое, што халодны пот прабiраў iмператара.

- Я не помню пра гэта, - мармытаў ён. - А пра гэта таксама даўно забыўся...

Яму стала так цяжка, так страшна, што ён пракрычаў:

- Музыку сюды, музыку! Бiце ў вялiкi кiтайскi бубен! Я не хачу бачыць i чуць iх!

Але страшныя галасы не змаўкалi, а Смерць, нiбы стары кiтаец, кiвала галавой пры кожным iх слове.

- Музыку сюды! Музыку! - яшчэ мацней ускрыкнуў iмператар. - Спявай хоць ты, мая слаўная залатая птушачка! Я надзялiў цябе каштоўнасцямi, я павесiў табе на шыю залатую пантофлю!.. Спявай жа, спявай!

Але птушка маўчала: няма было каму яе завесцi, а без гэтага яна спяваць не магла.

Смерць, усмiхаючыся, глядзела на яго сваiмi пустымi вачнiцамi. Мёртвая цiшыня стаяла ў пакоях iмператара.

I раптам за акном пачулiся прыгожыя спевы. Гэта быў маленькi жывы салавей. Ён уведаў, што iмператар хворы, i прыляцеў, каб суцешыць i прыпадняць яго настрой. Ён сядзеў на галiнцы i спяваў, i страшныя зданi, што абступiлi iмператара, адчувалi сябе нядобра, а кроў усё хутчэй, усё магутней падступала да сэрца iмператара.

Сама смерць заслухалася салаўём i толькi прамiж сябе паўтарала:

- Спявай, салавейка! Спявай яшчэ!

- А ты аддасi мне за гэта каштоўную сваю шаблю? I сцяг? I карону? - спытаў салавей.

Смерць згодна хiтнула галавой i аддавала адзiн скарб за другiм. А салавей усё спяваў i спяваў. Вось ён заспяваў песню пра цiхiя могiлкi, дзе зацвiў бузiннiк, шыкуюць белыя ружы i ў свежай траве на магiлах блiшчаць слёзы жывых, дзе чутны лiтаннi па сваiх блiзкiх. Тут смерцi так захацелася дадому, на цiхiя могiлкi, што яна захуталася ў белы халодны туман i шуснула ў акно.

- Дзякуй табе, мiлая пташка! - прамовiў iмператар. - Я пазнаю цябе. Калiсьцi я прагнаў цябе з маёй дзяржавы, а цяпер ты сваёю песняй прагнала ад маёй пасцелi Смерць! Чым узнагародзiць цябе за гэта?

- Ты ўжо ўзнагародзiў мяне за гэта, - сказаў салавей. - Я бачыў слёзы на тваiх вачах, калi першы раз спяваў для цябе, - пра гэта мне не забыць нiколi. Шчырыя слёзы радасцi - самая шчырая ўзнагарода для спевака!

I ён заспяваў iзноў, а iмператар заснуў здаровым, моцным сном. А калi ён прачнуўся, у акно ўжо свяцiла сонца. Нiхто з прыдворных i слугаў нават не заглядваў да iмператара. Усе думалi, што ён памёр. Адзiн салавей не пакiдаў хворага. Ён сядзеў за акном i спяваў яшчэ лепш, чым заўсёды.

- Застанься ў мяне! - папрасiў iмператар. - Ты будзеш спяваць толькi тады, калi сам захочаш. А штучную птушку я разаб'ю.

- Не трэба! - сказаў салавей. - Яна служыла табе, як магла. Пакiнь яе ў сябе. Я не магу жыць у палацы. Я буду прылятаць да цябе, калi сам захачу, i буду спяваць пра шчаслiвых i нешчаслiвых, пра дабро i зло, пра ўсё, што робiцца вакол цябе i чаго ты не ведаеш. Маленькая птушка-спявачка лётае паўсюль - залятае i пад дах беднай сялянскай хаткi, i ў домiк рыбака, якi стаiць так далёка ад твайго палаца. - Я буду прылятаць i спяваць для цябе! Але паабяцай...

- Усё, чаго захочаш! - усклiкнуў iмператар i прыўзняўся з пасцелi.

Ён паспеў надзець сваю iмператарскую амунiцыю i прыцiснуў да сэрца цяжкую залатую шаблю.

- Паабяцай мне нiкому не абмовiцца, што ў цябе ёсць маленькая птушачка, якая расказвае табе пра ўсё ў вялiкiм свеце. Так справы пойдуць лепш.

I салавей паляцеў.

Тут увайшлi прыдворныя, якiя спяшалiся паглядзець на аджыўшага свой век iмператара, ды так i знерухомелi ў парозе.

А iмператар прывiтаў iх:

- Добры дзень! Цi, дакладней, добрай ранiцы!

ПАСТУШКА I КАМIНАР

Цi бачыў ты калi-небудзь сапраўдныя старадаўнiя шафы, скрозь пачарнелыя ад старасцi, з драўлянымi завiтушкамi?

У адным жылым пакоi стаяла якраз такая шафа, якая засталася сваiм гаспадарам у спадчыну ад прабабкi. Шафа была зверху данiзу пакрыта разьбой драўлянымi ружамi ды цюльпанамi; маленькiя аленi высоўвалi свае рагатыя галоўкi з мудрагелiстых завiтушак, а на самым вiдным месцы майстар выразаў постаць чалавека. Забаўна было глядзець на яго: ён скорчыў мiну i выскалiўся; аднак нiяк нельга было сказаць, што ён смяецца. Ногi ў чалавечка былi казлiныя, на iлбе тырчэлi рожкi, доўгая барада звешвалася на грудзi. Дзецi заўсёды называлi яго "казланогi обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржант". Хаця гэтае званне было вельмi цяжка вымаўляць i рэдка хто яго заслугоўваў; ды i выразаць чалавечка з дрэва каштавала вялiкай працы. Тым не менш ён красаваўся на шафе, вечна касавурачыся на падлюстэрнiк, бо там стаяла прыгожанькая маленькая фарфоравая пастушка ў чаравiчках з пазалотай i ў залочаным капялюшыку. Сукенка яе была прыгожа падабрана збоку i аздоблена чырвонай ружай, а ў руцэ яна трымала пастуховы посах. Пастушка была чароўная! Амаль зусiм побач з ёю стаяў маленькi камiнар, чорны, як вугаль, але таксама фарфоравы. Ён быў чысцюсенькi i прыгожы. Нiколечкi не горшы за ўсякага iншага, i павiнен быў толькi выяўляць камiнара, - майстар мог бы з аднолькавым поспехам зрабiць яго i прынцам; цi не ўсё адно - камiнар альбо прынц?

Камiнар стаяў, прыняўшы прыгожую паставу i трымаючы ў руках драбiнкi, белатвары i ружовашчокi, як дзяўчына, - але гэта, бадай што было памылкай: не шкодзiла б яго хоць трошачкi выпацкаць. Ён стаяў амаль побач з пастушкай, бо iх так паставiлi, а калi ўжо яны апынулiся побач, дык i заручылiся, - яны ж вельмi падыходзiлi адно да другога: абое маладыя, зробленыя з аднолькавага фарфору i аднолькава крохкiя.

На падлюстэрнiку побач з iмi стаяла яшчэ адна лялька, але яна была ў тры разы буйнейшая. Гэта быў стары кiтаец, якi ўмеў хiтаць галавой. Ён таксама быў фарфоравы i казаў, што даводзiцца дзедам маленькай пастушцы, i хаця, вядома, не мог гэтага давесцi, але сцвярджаў, што мае права распараджацца ейным лёсам, - таму ён кiваў казланогаму обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржанту, якi пасватаўся да пастушкi.

- Вось твой будучы муж, - сказаў аднойчы пастушцы стары кiтаец, - мяркуючы па ўсiм, ён зроблены з чырвонага дрэва. Пойдзеш за яго, i цябе будуць называць жонкай казланогага обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржанта: у яго ўся шафа напакавана срэбрам, не кажучы ўжо аб тым, што прыхавана ў патаемных шуфлядах.

- Я не хачу да яго ў цёмную шафу, - запярэчыла маленькая пастушка. Кажуць, быццам ён трымае там пад замком адзiнаццаць фарфоравых жонак!

- Ну, значыцца, ты будзеш дванаццатая! - адсек кiтаец. - Сёння ўначы, як толькi ў старой шафе пачуецца трэск, вы згуляеце вяселле. I гэта не меней дакладна, як тое, што я кiтаец! - i, хiтануўшы галавой, ён заснуў.

А маленькая пастушка заплакала, паглядзела на свайго любага сябра фарфоравага камiнара - ды сказала:

- Прашу цябе: пойдзем адсюль, хоць на край свету! Тут нам заставацца нельга!

- Я хачу таго, чаго хочаш ты, - адказаў ёй маленькi камiнар, - пойдзем хоць зараз! Упэўнены, што змагу пракармiць цябе сваiм рамяством.

- Ах, калi б нам як хутчэй спусцiцца з падлюстэрнiка! - уздыхнула пастушка. - Я буду шчаслiвая, толькi калi вырвуся з табой на волю.

Камiнар суцешыў яе, потым паказаў ёй, як зручней спускацца ўнiз па разным краi пазалочаных ножак падлюстэрнiка. Тут iм вельмi спатрэбiлiся ягоныя драбiнкi, i вось яны ўжо ступiлi на падлогу; паглядзелi на шафу - бачаць, што там усчаўся пярэпалах.

Разныя аленi яшчэ больш выцягнулi шыi, насцярожылi рогi i пачалi круцiць галавой, а казланогi обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржант высока падскочыў i загукаў старому кiтайцу:

- Яны ўцяклi! Уцяклi!

Уцекачы крыху спалохалiся i хуценька скочылi ў высоўную шуфляду пад акном.

У гэтай шуфлядзе захоўвалiся тры-чатыры няпоўныя калоды картаў ды маленечкi лялечны тэатр, якi быў расстаўлены, як гэта дазваляла месца. У тэатры iшло прадстаўленне. У першым радзе сядзелi ўсе дамы - чырвовыя, бубновыя, трэфовыя ды пiковыя - i абмахвалiся сваiмi цюльпанамi. Ззаду ад iх стаялi валеты, у кожнага з iх было па дзве галавы - адна ўверсе, другая ўнiзе. П'еса была пра двух закаханых, якiм нiяк не ўдавалася з'яднацца, i пастушка, гледзячы на iх, заплакала, - спектакль нагадваў ёй уласны лёс.

- Ах, я не магу больш вытрымаць! - пралепятала яна. - Пойдзем адсюль!

Але калi яны зноў апынулiся на падлозе i паглядзелi на свой падлюстэрнiк, дык убачылi, што стары кiтаец прачнуўся, ён ссунуўся з месца i некуды перапаўзаў седзячы, - ён заўсёды сядзеў, скрыжаваўшы ногi, а хадзiць не ўмеў.

- Стары кiтаец гонiцца за намi! - ускрыкнула маленькая пастушка ды так спалохалася, што ўпала на свае фарфоравыя каленкi.

- Вось што мне прыйшло ў голаў, - сказаў камiнар. - Залезем з табой у вялiкую вазу для вострых прыпраў, вунь у тую, што стаiць у куце. Ляжам на пялёсткi руж i лаванды ды будзем адтуль кiдаць соль у вочы кiтайцу, калi ён сунецца да нас.

- Гэта мала дапаможа! - запярэчыла пастушка. - Акрамя таго, я ведаю, што стары кiтаец i ваза былi заручоныя, а калi ўжо яны кахалi адно другога, дык гэтае пачуццё не магло знiкнуць бясследна. Не, нам застаецца толькi адно сыйсцi на ўскрай свету!

- А ты не баiшся выправiцца ў дарогу са мною? - спытаўся камiнар. - Цi падумала ты пра тое, якi бязмежны гэты свет, пра тое, што нам назад ужо не вярнуцца?

- Так, падумала! - адказала пастушка.

Камiнар з рашучым выглядам паглядзеў на яе i сказаў:

- Я ведаю толькi адзiн шлях - дымаход! А ты i сапраўды асмелiваешся ўвайсцi са мной у печку i потым караскацца па топцы i дымаходзе ўгору? Калi мы, нарэшце, дабярэмся да комiна, тут ужо я сумею сябе паказаць: мы ўзнiмемся на такую вышыню, што дагнаць нас не змогуць; а на самым версе будзе дзiрка выйсцi ў шырокi свет.

I камiнар павёў пастушку да пячных дзверцаў.

- Ах, як там чорна! - усклiкнула яна, але ўсё-такi палезла разам з камiнарам у печку i праз топку ў дымаходзе нiчагусенькi не было вiдаць.

- Ну, вось мы i ў дымаходзе! - сказаў камiнар. - Паглядзi, якая дзiвосная зорачка ззяе ўверсе!

З неба на iх глядзела самая сапраўдная зорка; яна ззяла проста над iмi, быццам хацела паказаць iм выйсце. А яны паўзлi i караскалiся ўсё вышэй ды вышэй, - о, - якi гэта быў цяжкi шлях! Так высока давялося iм узбiрацца, так высока! Але камiнар дапамагаў пастушцы, падымаў яе, падтрымлiваў ды паказваў, куды ёй лепей ставiць свае фарфоравыя ножкi. Так яны дабралiся да самага верху комiна ды ўселiся на яго беражку, каб як след адпачыць, - i не дзiва, што яны стамiлiся пасля такой дарогi.

Над iмi распасцiралася неба, усеянае зоркамi, а ўнiзе вiднелiся дахi горада. Камiнар i пастушка азiралiся па баках, гледзячы на гэты вялiзны свет. Бедная пастушка раней нават не ўяўляла сабе, што ён такi; яна палажыла галоўку на плячо камiнару ды так заплакала, што пазалота пасыпалася з яе карсажу.

- Не, гэта ўжо занадта! Я не ў сiлах жыць тут! Свет празмерна вялiкi! усклiкнула яна. - Ах, калi б зноў апынуцца на нашым падлюстэрнiку! Не супакоюся, пакуль не вярнуся назад. Я ж пайшла з табою на ўскрай свету, а цяпер i ты мог бы праводзiць мяне дадому, калi хоць трошачкi кахаеш!

Тады камiнар пачаў яе ўгаворваць i нагадаў пра старога кiтайца i пра казланогага обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржанта. Але пастушка плакала так горка, яна так цалавала свайго любага камiнара, што яму заставалася толькi саступiць ёй, хаця гэта i было неразумна.

З вялiкай цяжкасцю спусцiўшыся па комiне, яны зноў узялiся паўсцi па дымаходзе ўнiз i нарэшце дабралiся да топкi, дзе было вельмi цёмна; падышоўшы да зачыненых пячных дзверцаў, яны прыслухалiся да таго, што робiцца ў пакоi. Там было зусiм цiха. Яны выглянулi з печкi i... о жах! - на самай сярэдзiне пакоя, на падлозе, стаяў стары кiтаец. Аказваецца ён, калi пагнаўся за ўцекачамi, упаў з падлюстэрнiка i разбiўся на тры часткi, - спiна ў яго адкалолася цалкам, а галава адкацiлася ў кут. Але казланогi обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржант стаяў на ранейшым месцы ды раздумваў над тым, што здарылася.

- О, якi жах! - усклiкнула маленькая пастушка. - Мой старэнькi дзядуля разбiўся, i ўсё праз нас. Гэтага я не змагу перажыць! - i яна ў адчаi заламiла свае маленечкiя ручкi.

- Яго яшчэ можна адрамантаваць, i адрамантаваць выдатна! - заўважыў камiнар. - А ты не бядуй гэтак. Варта толькi намазаць яму спiну клеем, а ў горла ўставiць вялiкую планку, i ён будзе зусiм як новы; чаго добрага, нагаворыць яшчэ процьму непрыемных слоў.

- Ты так думаеш? - спыталася пастушка, i абое яны ўзлезлi на падлюстэрнiк, дзе стаялi раней.

- Вось бачыш, якое вялiкае падарожжа мы зрабiлi, - сказаў камiнар. - А маглi ж бы i зусiм не кратацца з месца!

- Толькi б удалося адрамантаваць дзядулю! - уздыхнула пастушка. - Дорага гэта будзе каштаваць?

I старога кiтайца адрамантавалi - у гэтым прымала ўдзел уся сям'я. Спiну яму склеiлi, у горла ўставiлi планку, i ён стаў зусiм як новы, толькi хiтаць галавой ужо не мог.

- Пэўна, вы замнога ўявiлi аб сабе ды заганарылiся з таго часу як разбiлiся, - сказаў кiтайцу казланогi обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржант. - А я ўсё-ткi не бачу, чым тут ганарыцца. Ну дык што ж? Цi выдасце вы яе за мяне?

Тады камiнар i маленькая пастушка ўмольна паглядзелi на старога кiтайца, баючыся, як бы ён не матлянуў галавой. Але кiваць ён ужо не мог, а расказваць пры пабочных пра тое, што яму ўставiлi планку ў горла, было непрыемна.

З таго часу абедзве фарфоравыя фiгуркi так i стаялi побач, дабраслаўляючы планку ў дзедавым горле i працягваючы кахаць адно другое, пакуль не разбiлiся.

ПРЫНЦЭСА НА ГАРОШЫНЕ

Жыў-быў прынц. I марыў ён ажанiцца на сапраўднай прынцэсе.

Аб'ехаў увесь свет. А такой нявесты, якой жадаў, не сустрэў. Так i вярнуўся дамоў нi з чым. I вельмi бедаваў, бо дужа яму хацелася сустрэць сапраўдную прынцэсу.

Аднойчы вечарам разгулялася непагадзь. Маланкi блiскалi раз-пораз. Гром грымеў. Дождж лiў як з вядра. Жах што рабiлася!

Раптам у гарадскую браму нехта пастукаў. Сам кароль пайшоў адкрываць.

Каля брамы стаяла прынцэса. Вада збягала з яе валасоў i адзежы прама ў чаравiкi. Адтуль выцякала на зямлю. Божа, на што была падобна тая дзяўчына! А яна запэўнiвала, што з'яўляецца сапраўднай прынцэсай.

"Ну, пра гэта мы хутка даведаемся", - падумала старая каралева. Але нiчога нiкому не сказала. Пайшла ў спальню. Зняла з ложка ўсе матрацы i падушкi. На дошкi паклала гарошыну. А зверху гарошыны паслала дваццаць матрацаў i дваццаць пярын.

У гэту пасцель i паклалi прынцэсу на ноч.

Ранiцай у яе спыталi, як яна адпачывала.

- Ах, вельмi кепска! - сказала прынцэса. - Я нават вачэй не звяла. Бог ведае што ў мяне была за пасцель. Я ляжала на нечым такiм цвёрдым, што ўсё маё цела цяпер у сiняках. Жудасна!

Тут усе i зразумелi, што яна была сапраўднай прынцэсай. Адчула гарошыну праз сорак матрацаў i пярын! Такой далiкатнай асобай магла быць толькi сапраўдная прынцэса.

I прынц ажанiўся на ёй. Цяпер ён быў перакананы, што бярэ сапраўдную прынцэсу.

А гарошыну здалi ў музей. Яна мо i цяпер там ляжыць, калi хто не ўкраў яе.

Ведай, гэта гiсторыя - чыстая праўда!

ГОЛЫ КАРОЛЬ

Даўным-даўно жыў-быў на свеце кароль. Ён так любiў прыбiрацца, што трацiў на новую адзежу ўсе свае грошы. Парады, тэатры, загарадныя прагулкi яго цiкавiлi толькi тым, што можна было лiшнi раз паказацца ў новым уборы. На кожную гадзiну дня быў у яго асобны ўбор.

У сталiцы таго караля жылося вельмi весела. Амаль штодня туды наведвалiся замежныя госцi.

I вось аднаго разу прыехалi два ашуканцы. Яны выдалi сябе за ткачоў i сказалi, што могуць вырабiць такую цудоўную тканiну, якой не ведаў яшчэ свет. Нiбыта яна, апроч незвычайных малюнкаў i расфарбовак, робiцца нябачнай для кожнага, хто не на сваiм месцы альбо безнадзейна дурны.

Каралю спадабалася прапанова ашуканцаў. Ён прыняў iх, даў багата грошай, загадаў тут жа ўзяцца за справу. Падумаў кароль: "Вось гэта будзе ўбор! Адразу даведаюся, хто з маiх саноўнiкаў не на сваiм месцы, хто з iх разумны, а хто дурань".

Самазванцы-майстры паставiлi два ткацкiя станкi i пачалi рабiць выгляд, што руплiва працуюць. А на станках, каб вы ведалi, нiякай пражы не было. Хаця яны i патрабавалi для працы найтанчэйшага шоўку i найчысцейшага золата. Усё гэта хавалi ў кiшэнi, а самi праседжвалi за пустымi станкамi зранку да ночы.

Каралю вельмi хацелася паглядзець, якая ж тканiна атрымлiваецца ў майстроў. Але ён прыгадаў пра яе чароўныя якасцi i вырашыў праверыць свайго старога мiнiстра. Падумаў пры гэтым: "Мiнiстр разумны, з годнасцю займае сваё месца. Ён добра разгледзiць тую тканiну".

I вось стары мiнiстр увайшоў у залу, у якой за пустымi станкамi сядзелi ашуканцы.

"Божа, памiлуй! - падумаў мiнiстр. - Я нiчога не бачу". Але ўслых не адважыўся сказаць такое.

Ашуканцы паважлiва папрасiлi яго падысцi блiжэй да станка i сказаць, як яму падабаюцца ўзор i фарбы тканiны. Бедны мiнiстр, як нi ўзiраўся, нiчога не бачыў. Ды i бачыць не мог.

I зноў падумаў: "Божа, няўжо я такi дурны? Ратуй божа, каб нiхто пра гэта не даведаўся. Не, нельга прызнавацца, што я не бачу тканiны!"

- Што ж вы нiчога не гаворыце нам? - спытаў адзiн з ткачоў.

- О, гэта вельмi мiла! - адказаў мiнiстр. - Якi ўзор, якiя фарбы! Так, так, я паведамлю каралю, што мне надзвычай спадабалася ваша праца!

- Рады старацца! - сказалi ашуканцы.

I яны сапраўды старалiся. Пачалi патрабаваць яшчэ больш грошай, шоўку, золата. Забiралi сабе ўсё, а каля пустых станкоў сядзелi толькi для выгляду.

Паслаў кароль да ткачоў свайго новага саноўнiка. Даручыў яму паглядзець, цi хутка будзе закончана праца. З iм, прыстойным служкам караля, адбылося тое, што i з старым мiнiстрам. Ашуканцы абвялi i яго вакол пальца. I ён давёў каралю, што вельмi чароўную тканiну вырабляюць ткачы.

Хутка ўвесь горад загаварыў пра таямнiчую тканiну, з якой будзе зроблены новы каралеўскi ўбор.

Тут ужо i самому каралю закарцела зiрнуць на дзiва. З цэлай свiтай прыдворных ён заявiўся ў майстэрню да хiтрых ашуканцаў.

- Цуд! Цi не праўда? - наперабой закрычалi пабываўшыя ўжо тут чыноўнiкi. Якi малюнак?.. А фарбы?..

I яны паказвалi пальцамi на пустыя станкi, як бы самi бачылi там нешта.

"Што за глупства! - падумаў кароль. - Я нiчога не бачу! Неверагодна, няўжо i я такi бязглузды, як мае мiнiстры?.. Тады не быць мне каралём. А гэта горш за ўсё..."

- О, вельмi, вельмi мiла! - сказаў урэшце кароль. - Я ўхваляю!..

I ён задаволена пахiтваў галавой, разглядваючы пустыя станкi. Не хацеў прызнацца, што не бачыць таго, што бачаць яго мiнiстры.

Тут ужо i свiта караля ў адзiн голас пачала паўтараць:

- Вельмi, вельмi мiла!.. Зрабiце, ваша вялiкасць, з гэтай тканiны касцюм для блiжэйшай урачыстай працэсii.

Усе былi ў такiм захапленнi, што кароль раздобрыўся i ўзнагародзiў ашуканцаў рыцарскiмi крыжамi i надаў iм званне прыдворных ткачоў.

Усю ноч напярэдаднi ўрачыстасцi прасядзелi ашуканцы ў майстэрнi. Спалiлi больш за шаснаццаць свечак. Усе верылi, што ткачы рыхтуюць новае адзенне каралю.

Урэшце яны аб'явiлi:

- Гатова!

Кароль у суправаджэннi свiты сам завiтаў у майстэрню. Ашуканцы прадставiлi яму нябачны ўбор, хлуслiва прыгаворвалi:

- Вось гэта - штаны!.. Гэта - камiзэлька!.. А во - кафтан!.. Усё - цуд!.. Лёгкае, што павуцiнка, i не адчуеце на целе!.. У гэтым i хараство!..

- Так, так! - паўтаралi прыдворныя, хаця нiчога не бачылi i бачыць не маглi.

- А цяпер, ваша каралеўская вялiкасць, зрабiце ласку, скiньце з сябе ўсе адзёжкi i станьце перад вялiкiм люстэркам. Мы адзенем вас!

Кароль раздзеўся дагала. Ашуканцы ўзялiся прыбiраць яго. Рабiлi выгляд, нiбыта адзяюць на яго каралеўскую мантыю. Быццам нешта прымацоўвалi ў плячах, на талii. А кароль паварочваўся перад люстэркам ва ўсе бакi.

- Божа, як усё падыходзiць!.. Як цудоўна сядзiць на каралю новы ўбор!.. шапталiся прыдворныя, нiхто не асмельваўся сказаць праўду.

У такiм новым адзеннi кароль выйшаў на вулiцу. Камергеры, якiя заўсёды насiлi шлейф каралеўскай мантыi, i цяпер як бы неслi яе. Усе людзi, як убачылi караля, наперабой загаварылi:

- Ах, якое прыгожае новае адзенне ў караля! Як добра сядзiць на iм! Якая шыкоўная мантыя!

Нiводзiн чалавек не прызнаўся, што нiчога не бачыць. Нiхто не хацеў прызнацца, што ён дурань альбо сядзiць не на сваiм месцы. Нi адзiн касцюм караля не выклiкаў яшчэ такога захаплення.

- Дык ён жа голы! - закрычаў раптам нейкi маленькi хлопчык.

- Паслухайце, што гаворыць бязвiннае дзiцё, - сказаў яго бацька.

Усе пачалi шэптам перадаваць адзiн аднаму словы хлопчыка.

- Ды ён жа зусiм голы! Во, хлопчык кажа, што ён зусiм не адзеты! закрычаў урэшце ўвесь народ.

I каралю зрабiлася жудасна. Яму падалося, што народ гаворыць праўду. Але ж трэба было давесцi ўрачыстую цырымонiю да канца.

I ён выступаў яшчэ больш велiчна пад сваiм балдахiнам, парадным навесам, а камергеры iшлi за iм i прытрымлiвалi мантыю, якой не было.

ГАЛЁШЫ ШЧАСЦЯ

I. Пачатак

Справа была ў Капенгагене, на Ўсходняй вулiцы, непадалёку ад Новай каралеўскай плошчы. У адным доме сабралася вялiкая кампанiя - iншы раз даводзiцца ўсё-такi прымаць гасцей; затое, глядзiш, i сам дачакаешся калi-небудзь запрашэння. Госцi разбiлiся на дзве асобныя купкi: адна тут жа села за ломберныя сталы, другая ж утварыла кружок вакол гаспадынi, якая прапанавала "прыдумаць што-небудзь цiкавейшае", i размова пацякла сама сабой. Мiж iншым, гаворка зайшла пра сярэднiя вякi, i многiя лiчылi, што ў тыя часы жылося намнога лепш, чым цяпер. Так, так! Саветнiк юстыцыi Кнап абараняў гэтую думку так заўзята, што гаспадыня адразу з iм згадзiлася, i яны ўдваiх накiнулiся на беднага Эрстэда, якi даказваў у сваiм артыкуле ў "Альманасе", што наша эпоха чымсьцi ўсё-такi вышэй за сярэдневякоўе. Саветнiк сцвярджаў, што праўленне караля Ганса было лепшай i шчаслiвейшай часiнай у гiсторыi чалавецтва.

Пакуль вядзецца гэтая гарачая спрэчка, якая перапынiлася толькi на iмгненне, калi прынеслi вячэрнюю газету (зрэшты, чытаць у ёй абсалютна не было чаго), пройдзем у пярэднюю, дзе госцi пакiнулi свае палiто, кульбакi, парасоны i галёшы. Сюды толькi што зайшлi дзве жанчыны: маладая i старая. На першы погляд iх можна было прыняць за пакаёвак, якiя праводзiлi сюды сваiх самавiтых гаспадынь, але, прыгледзеўшыся ўважлiвей, вы б заўважылi, што гэтыя жанчыны анi не падобныя на служанак: надта ўжо мяккiя i пяшчотныя былi ў iх рукi, надта велiчныя пастава i ўсе рухi, а вопратка вызначалася нейкiм асаблiва смелым кроем. Вы, канечне, ужо здагадалiся, што гэта былi феi. Малодшая была калi i не самой феяй Шчасця, то ўжо, напэўна, камерысткай адной з яе шматлiкiх камер-фрэйлiн i займалася тым, што прыносiла людзям розныя дробныя дары шчасця. Старэйшая здавалася намнога больш сур'ёзнай - яна была феяй Смутку i заўсёды спраўлялася са сваiмi клопатамi сама, не перадаручаючы iх нiкому: так, прынамсi, яна ведала, што ўсё абавязкова будзе зроблена як належыць.

Стоячы ў пярэдняй, яны расказвалi адна адной, дзе пабывалi за дзень. Камерыстка камер-фрэйлiны Шчасця сёння выканала ўсяго толькi некалькi малаважных даручэнняў: выратавала ад лiўня чыйсьцi новы капялюш, перадала аднаму шаноўнаму чалавеку паклон ад высокапастаўленай нiкчэмнасцi i ўсё ў тым жа духу. Але затое ў запасе ў яе засталося нешта зусiм незвычайнае.

- Трэба табе сказаць, - закончыла яна, - што ў мяне сёння дзень нараджэння, i ў гонар гэтай падзеi мне далi пару галёшаў з тым, каб я аднесла iх людзям. Гэтыя галёшы валодаюць адной цудоўнай уласцiвасцю: таго, хто iх надзене, яны могуць iмгненна перанесцi ў любое месца цi ў любую эпоху - куды ён толькi пажадае, - i ён, такiм чынам, адразу набудзе шчасце.

- Ты так думаеш? - адгукнулася фея Смутку. - Ведай жа: ён будзе самым няшчасным чалавекам на зямлi i блаславiць тую хвiлiну, калi нарэшце пазбавiцца ад тваiх галёшаў.

- Ну, гэта мы яшчэ паглядзiм! - прамовiла камерыстка Шчасця. - А пакуль што я пастаўлю iх каля дзвярэй. Ану ж хто-небудзь iх абуе памылкова замест сваiх i стане шчаслiвы.

Вось якая памiж iмi адбылася размова.

II. Што адбылося з саветнiкам юстыцыi

Было ўжо позна. Саветнiк юстыцыi Кнап збiраўся дахаты, усё яшчэ разважаючы аб часе караля Ганса. I трэба ж было так здарыцца, каб замест сваiх галёшаў ён надзеў галёшы шчасця. Як толькi ён выйшаў у iх на вулiцу, чароўная сiла галёшаў тут жа перанесла яго ў эпоху караля Ганса, i ногi яго адразу патанулi ў непралазнай гразi, таму што пры каралi Гансе вулiц не масцiлi.

- Ну i гразёта! Проста жах што такое! - прамармытаў саветнiк. - I да таго ж нi адзiн лiхтар не гарыць.

Месяц яшчэ не ўзышоў, стаяў густы туман, i ўсё навокал патанала ў змроку. На рагу перад выявай мадонны вiсела лампада, але яна ледзь цеплiлася, так што саветнiк заўважыў карцiну, калi параўняўся з ёю, i толькi тады разгледзеў боскую мацi з немаўлём на руках.

"Тут, напэўна, была майстэрня мастака, - вырашыў ён, - а шыльду забылi зняць".

Раптам паўз яго прайшло некалькi чалавек у сярэдневяковых касцюмах.

"Чаго гэта яны так прыбралiся? - падумаў саветнiк. - Мабыць, з маскарада iдуць".

Але раптам пачуўся барабанны бой i свiст дудак, замiльгалi факелы, i позiрку саветнiка паўстала дзiвоснае вiдовiшча! Насустрач яму па вулiцы рухалася дзiўная працэсiя: наперадзе iшлi барабаншчыкi, спрытна выбiваючы дробат кiйкамi, а за iмi крочылi стражнiкi з лукамi i арбалетамi. Вiдавочна, то была свiта, якая суправаджала нейкую важную духоўную асобу. Здзiўлены саветнiк спытаў, што гэта за шэсце i хто гэты саноўнiк.

- Епiскап Зеландскi! - пачулася ў адказ.

- Злiтуйся, божа! Што яшчэ такое здарылася з епiскапам? - уздыхнуў саветнiк Кнап, сумна кiваючы галавою. - Не, наўрад цi гэта епiскап.

Разважаючы аб усiх гэтых дзiвосах i не гледзячы па баках, саветнiк марудна iшоў па Ўсходняй вулiцы, пакуль нарэшце не дабраўся да плошчы Высокага моста. Аднак моста, якi вёў да Дварцовай плошчы, на месцы не аказалася, - бедны саветнiк ледзь разгледзеў у суцэльнай цемры нейкую рэчку i ў рэшце рэшт заўважыў лодку, у якой сядзела двое хлопцаў.

- Загадаеце пераправiць вас на выспу? - спыталi яны.

- На выспу? - перапытаў саветнiк, не ведаючы яшчэ, што ён цяпер жыве ў часы сярэднявечча. - Мне трэба трапiць у Хрысцiянаву гавань, на Малую гандлёвую вулiцу.

Хлопцы вытрашчылi на яго вочы.

- Скажыце мне хоць бы, дзе мост? - працягваў саветнiк. - Ну што за непарадак! Лiхтары не гараць, а гразь такая, што здаецца, быццам па балоце брыдзеш.

Але чым больш ён размаўляў з перавозчыкамi, тым менш мог што-небудзь узяць у толк.

- Не разумею я вашай барнхольмскай тарабаршчыны! - раззлаваўся ён нарэшце i павярнуўся да iх спiнай.

Але моста ён усё-такi не знайшоў; каменны парапет набярэжнай знiк таксама. "Што робiцца? Вось бязладдзе!" - думаў ён. Так, нiколi яшчэ рэчаiснасць не здавалася яму такой убогай i мярзотнай, як у гэты вечар. "Не, лепш узяць рамiзнiка, - вырашыў ён. - Але, божа, куды ж яны ўсе прапалi? Як на злосць, нiводнага! Вярнуся ж я на Новую каралеўскую плошчу - там, напэўна, стаяць экiпажы, а то мне давеку не трапiць у Хрысцiянаву гавань!"

Ён зноў вярнуўся на Ўсходнюю вулiцу i паспеў ужо прайсцi яе амаль усю, калi ўзышоў месяц.

"Божа, што гэта тут панабудавалi такое?" - здзiвiўся саветнiк, убачыўшы перад сабой Усходнiя Гарадскiя вароты, якiя ў тыя далёкiя часы стаялi ў канцы Ўсходняй вулiцы.

Нарэшце, ён знайшоў брамку i выйшаў на цяперашнюю Новую каралеўскую плошчу, якая ў тыя часы была проста вялiкiм лугам. На лузе там i сям тырчалi кусты, i ён быў перасечаны цi то шырокiм каналам, цi то ракой. На супрацьлеглым беразе размясцiлiся бедныя домiкi галандскiх шкiпераў, чаму i месца гэтае называлася Галандскай вышынёй.

- Божа мой! Цi гэта мiраж, фата-моргана, цi я... божа... п'яны? застагнаў саветнiк юстыцыi. - Што ж гэта такое? Што ж гэта такое?

I саветнiк зноў павярнуў назад, падумаўшы, што захварэў. Iдучы па вулiцы, ён цяпер уважлiва прыглядаўся да дамоў i заўважыў, што ўсе яны даўнейшай пабудовы i многiя накрыты саломай.

- Але, канечне, я захварэў, - уздыхнуў ён, - а ўсяго ж адну шклянку пуншу выпiў, але мне i гэта зашкодзiла. I трэба ж дадумацца - частаваць гасцей пуншам i гарачай ласосiнай! Не! Я абавязкова пагавару аб гэтым з агентшай. Вярнуцца хiба да iх i расказаць, якая са мной здарылася бяда? Не, няёмка. Ды яны ўжо, бадай, даўно спаць паляглi.

Ён пачаў шукаць дом iншых сваiх знаёмых, але яго таксама не аказалася на месцы.

- Не, гэта проста жах нейкi! Не пазнаю Ўсходняй вулiцы. Нi адной крамы! Усё толькi старыя, нiкчэмныя халупы - можна падумаць, што я трапiў у Раскiле альбо Рынгстэд. Так, кепскiя мае справы! Ну што ўжо тут саромецца, вярнуся да агента! Але, чорт вазьмi, як мне знайсцi яго дом? Я болей не пазнаю яго. Ага, тут, здаецца, яшчэ не спяць!.. Ах, я зусiм расхварэўся, зусiм расхварэўся.

Ён наткнуўся на прачыненыя дзверы, з-за якiх лiлося святло. Гэта быў адзiн з тых старадаўнiх шынкоў, якiя былi падобны на цяперашнiя нашы пiўныя. Агульны пакой нагадваў голшцiнскую харчэўню. У iм сядзела некалькi пастаянных клiентаў - шкiперы, капенгагенскiя бюргеры i яшчэ нейкiя людзi, з выгляду вучоныя. Папiваючы з кубкаў пiва, яны вялi гарачую спрэчку i не звярнулi нiякай увагi на новага наведвальнiка.

- Даруйце, - сказаў саветнiк гаспадынi, якая падышла да яго, - мне раптам стала кепска. Вы не дастанеце мне рамiзнiка? Я жыву ў Хрысцiянавай гаванi.

Гаспадыня паглядзела на яго i сумна пахiтала галавой, пасля нешта сказала па-нямецку. Саветнiк падумаў, што яна дрэнна разумее па-дацку, i паўтарыў сваю просьбу на нямецкай мове. Гаспадыня ўжо заўважыла, што наведвальнiк апрануты неяк дзiўна, а цяпер, пачуўшы нямецкую гаворку, канчаткова пераканалася ў тым, што перад ёю iншаземец. Яна вырашыла, што ён дрэнна сябе адчувае, i прынесла яму кубак саланаватай калодзежнай вады.

Саветнiк абапёрся галавой на руку, глыбока ўздыхнуў i задумаўся: куды ж ён усё-такi трапiў?

- Гэта вячэрнi выпуск "Дня"? - спытаў ён, проста каб сказаць што-небудзь, убачыўшы, як гаспадыня прыбiрае вялiкi аркуш паперы.

Яна яго не зразумела, але ўсё-такi працягнула яму аркуш: гэта была старадаўняя гравюра з адлюстраваннем дзiўнага свячэння неба, якое аднойчы назiралi ў Кёльне.

- Антыкварная карцiна! - сказаў саветнiк, убачыўшы гравюру, i адразу ажывiўся: - Дзе вы дасталi гэтую рэдкасць? Вельмi, вельмi цiкава, хаця i суцэльная выдумка. На самой справе гэта было проста паўночнае ззянне, як тлумачаць цяпер вучоныя; i, верагодна, падобныя з'явы называюцца электрычнасцю.

Тыя, што сядзелi блiзка i чулi яго словы, паглядзелi на яго з павагай; адзiн чалавек нават падняўся, пачцiва зняў капялюш i сказаў з самым сур'ёзным выглядам:

- Вы, вiдавочна, вялiкi вучоны, масье?

- О не, - адказаў саветнiк, - проста я магу паразмаўляць аб тым-сiм, як i ўсялякi iншы.

- Моdestia* - цудоўнейшая дабрадзейка, - прамовiў яго субяседнiк. Зрэшты, аб сутнасцi вашага выказвання mihi secus vedetur**, хаця i ахвотна ўстрымаюся пакуль выказваць маё ўласнае jedicium***.

* Сцiпласць (лац.).

** я iншай думкi (лац.).

*** меркаванне (лац.).

- Асмелюся спытаць, з кiм маю задавальненне размаўляць? - пацiкавiўся саветнiк.

- Я бакалаўр багаслоўя, - адказаў той.

Гэтыя словы ўсё растлумачылi саветнiку - незнаёмец быў апрануты ў адпаведнасцi са сваiм вучоным званнем. "Напэўна, гэта нейкi стары сельскi настаўнiк, - падумаў ён, - чалавек як не з гэтага свету, якiх яшчэ можна сустрэць у аддаленых кутках Ютландыi".

- Тут, канечне, не locus docendi*, - гаварыў багаслоў, - але я ўсё-такi вельмi прашу вас працягваць сваю гаворку. Вы, канечне, досыць начытаны ў старажытнай лiтаратуры!

* Месца вучоных размоў (лац.).

- О так! Вы кажаце праўду, я нярэдка пачытваю старажытных аўтараў, дакладней, усе iх добрыя творы; але вельмi люблю i навейшую лiтаратуру, толькi не "Звычайныя гiсторыi"; iх хапае i ў жыццi!

- Звычайныя гiсторыi? - перапытаў багаслоў.

- Але, я кажу аб гэтых новых раманах, якiх столькi цяпер выходзiць.

- О, яны вельмi дасцiпныя i карыстаюцца поспехам пры двары, - усмiхнуўся бакалаўр. - Кароль асаблiва любiць раманы аб Iфвенце i Гаўдзiяне, у якiх расказваецца аб каралi Артуры i рыцарах Круглага стала, i нават дазволiў жартаваць па гэтай прычыне са сваiмi наблiжанымi*.

* Славуты дацкi пiсьменнiк Хольберг расказвае ў сваёй "Гiсторы Дацкай дзяржавы", што, прачытаўшы раман аб рыцарах Круглага стала, кароль Ганс аднойчы сказаў жартам свайму наблiжанаму Ота Руду, якога вельмi любiў: "Гэтыя паны Iфвент i Гаўдзiян, аб якiх гаворыцца ў гэтай кнiзе, былi выдатныя рыцары. Такiх цяпер больш не сустрэнеш". На што Ота Руд адказаў: "Калi б цяпер сустракалiся такiя каралi, як кароль Артур, то, напэўна, знайшлося б нямала такiх рыцараў, як Iфвент i Гаўдзiян".

- Гэтых раманаў я яшчэ не чытаў, - сказаў саветнiк юстыцыi. - Напэўна, гэта Хейберг што-небудзь новае выпусцiў?

- Не, што вы, не Хейберг, а Готфрэд фон Гемен, - адказаў бакалаўр.

- Дык вось хто аўтар! - усклiкнуў саветнiк. - Якое старажытнае iмя? Гэта ж наш першы дацкi кнiгадрукар, цi не так?

- Але, ён наш першадрукар! - пацвердзiў багаслоў.

Такiм чынам, пакуль што ўсё iшло цудоўна. Калi адзiн з гараджан загаварыў аб чуме, якая лютавала тут некалькi гадоў назад, а iменна ў 1484 годзе, саветнiк падумаў, што гаворка iдзе аб нядаўняй эпiдэмii халеры, i размова паспяхова працягвалася. А пасля як было не згадаць закончаную зусiм нядаўна пiрацкую вайну 1490 года, калi ангельскiя каперы захапiлi дацкiя караблi, што стаялi на рэйдзе. Тут саветнiк, успомнiўшы аб падзеях 1801 года, ахвотна далучыў свой голас да агульных нападак на ангельцаў. Але далей размова штосьцi перастала ладзiцца i ўсё часцей перапынялася магiльнай цiшынёй. Добры бакалаўр быў вельмi ўжо недаверлiвы: самыя простыя меркаваннi саветнiка здавалiся яму чымсьцi незвычайна смелым i фантастычным. Субяседнiкi глядзелi адзiн на аднаго з усё ўзрастаючым здзiўленнем, i калi нарэшце канчаткова перасталi разумець адзiн аднаго, бакалаўр, спрабуючы паправiць справу, загаварыў на латынi, але гэта мала дапамагло.

- Ну, як вы сябе адчуваеце? - спытала гаспадыня, пацягнуўшы саветнiка за рукаво.

Тут ён апамятаўся i са здзiўленнем утаропiўся на сваiх субяседнiкаў, таму што за размовай зусiм забыў, што з iм адбываецца.

"Божа, дзе я?" - падумаў ён, i пры адной думцы аб гэтым у яго закружылася галава.

- Давайце пiць кларэт, мёд i брэменскае пiва! - закрычаў адзiн з гасцей. I вы з намi!

Увайшлi дзве дзяўчыны, адна з якiх была ў двухколерным чэпчыку*, яны падлiвалi гасцям вiно i нiзка прысядалi. У саветнiка нават мурашы забегалi па спiне.

* Пры каралi Гансе, у 1495 годзе, быў выпушчаны ўказ, па якiм жанчыны лёгкiх паводзiн павiнны былi насiць чэпчыкi з яркай расфарбоўкай, каб кiдалася ў вочы.

- Што ж гэта такое? Што гэта такое? - шаптаў ён, але вымушаны быў пiць разам з усiмi. Сабутэльнiкi так на яго населi, што бедны саветнiк зусiм збянтэжыўся, i калi нехта сказаў, што ён, напэўна, п'яны, нiколькi ў гэтым не засумняваўся i толькi папрасiў, каб яму нанялi рамiзнiка. Але ўсе вырашылi, што ён размаўляе па-маскавiцку. Нiколi ў жыццi саветнiк не трапляў у такую грубую i неабчэсаную кампанiю. "Можна падумаць, - казаў ён сабе, - што мы вярнулiся ў часы язычнiцтва. Не, гэта жахлiвейшая хвiлiна ў маiм жыццi!"

Тут яму прыйшло ў галаву: а што, калi залезцi пад стол, падпаўзцi да дзвярэй i ўцячы? Але калi ён быў ужо амаль каля мэты, гулякi заўважылi, куды ён паўзе, i схапiлi яго за ногi. На шчасце, галёшы звалiлiся ў яго з ног, а з iмi рассеялася i чараўнiцтва.

Пры яркiм святле лiхтара саветнiк выразна ўбачыў вялiкi дом, якi стаяў проста перад iм. Ён пазнаў гэты дом, i ўсе суседнiя, пазнаў i Ўсходнюю вулiцу. Сам ён ляжаў на ходнiках, упiраючыся нагамi ў чыесьцi вароты, а побач сядзеў начны вартаўнiк, якi спаў моцным сном.

- Божа! Значыць, я заснуў проста на вулiцы, вось табе i на! - сказаў саветнiк. - Так, вось i Ўсходняя вулiца... Як тут светла i прыгожа! Але хто б мог падумаць, што адна шклянка пуншу падзейнiчае на мяне так моцна!

Праз дзве хвiлiны саветнiк ужо ехаў на рамiзнiку ў Хрысцiянаву гавань. Усю дарогу ён успамiнаў перажытыя iм жахi i ад усяго сэрца бласлаўляў шчаслiвую рэальнасць i свой век, якi, нягледзячы на ўсе яго заганы i недахопы, усё-такi быў лепшы за той, у якiм яму толькi што давялося пабываць. I трэба сказаць, што на гэты раз саветнiк юстыцыi разважаў упаўне разумна.

III. Прыгоды вартаўнiка

- Гм, хтосьцi пакiнуў тут свае галёшы! - сказаў вартаўнiк. - Гэта, напэўна, лейтэнант, што жыве наверсе. Вось бач якi, кiнуў iх каля самых варот!

Сумленны вартаўнiк, канечне, хацеў было адразу пазванiць i аддаць галёшы iх законнаму ўладальнiку, тым больш, што ў лейтэнанта яшчэ гарэла святло, але пабаяўся разбудзiць суседзяў.

- Ну i цёпла, вiдаць, хадзiць у такiх галёшах! - сказаў вартаўнiк. - А скура да чаго мяккая!

Галёшы прыйшлiся якраз яму на нагу.

- I сапраўды як дзiўна ўладкаваны свет, - працягваў ён. - Узяць хоць бы гэтага лейтэнанта: мог бы зараз спакойна спаць у цёплай пасцелi, - дык не ж, усю ноч ходзiць узад i ўперад па пакоi. Вось каму шчасце! Няма ў яго нi жонкi, нi дзяцей, нi трывог, нi турбот; кожны вечар па гасцях раз'язджае. Добра б мне памяняцца з iм месцамi: я тады стаў бы самым шчаслiвым чалавекам на зямлi!

Не паспеў ён гэта падумаць, як чароўнай сiлай галёшаў iмгненна пераўвасобiўся ў таго афiцэра, што жыў наверсе. Цяпер ён стаяў пасярод пакоя, трымаў у руках лiсток ружовай паперы з вершамi, якiя напiсаў сам лейтэнант. Ды i да каго iншы раз не з'яўляецца паэтычнае натхненне! Вось тады думкi i вылiваюцца ў вершы. На ружовым лiстку было напiсана наступнае:

КАБ Я БАГАТЫМ БЫЎ

"Каб я багатым быў, - з маленства я жадаў,

Абавязкова б афiцэрам стаў,

Насiў бы форму, шаблю i плюмаж!"

Ды выйшла так, што мары ўсе - мiраж.

Сплылi гады - мундзiр i я надзеў,

Ды стаць, на жаль, багатым не паспеў.

Вясёлым дзiцем, у вячэрнi час,

Калi ты помнiш, я бываў у вас,

Цябе я смешнай казкай забаўляў

То быў мой капiтал, якi я сам збiраў.

Узрушана сядзела ты ў акне

I жартам губы цалавала мне.

Каб я багатым быў, дык Бога б я малiў

За тую, што навечна ўжо згубiў...

Жывуць яе краса i дабрата,

Аднак мая пустая калiта,

А казкi не заменяць капiтал,

Бо паразiла беднасць напавал.

Каб я багатым быў, я горычы б не знаў

I на паперу боль не пралiваў.

У гэтыя ж радкi я ўсю душу ўлажыў

I прысвяцiў iх той, якую не забыў.

У сумны верш уклаў я жар любвi!

I я - бядняк. Цябе ж Бог блаславi!

Так, закаханыя вечна пiшуць падобныя вершы, але людзi разумныя iх усё-такi не друкуюць. Чын лейтэнанта, каханне i беднасць - вось злашчасны трохвугольнiк або, дакладней, трохвугольная палова iгральнай косцi, якая кiнута на шчасце i якая раскалолася. Так думаў i лейтэнант, апусцiўшы галаву на падаконнiк i цяжка ўздыхаючы:

"Бядняк вартаўнiк i той шчаслiвейшы, чым я. Ён не ведае маiх пакут. У яго ёсць хатнi ачаг, а жонка i дзецi дзеляць з iм i радасцi, i гора. Ах, як бы мне хацелася быць на яго месцы, бо ён намнога шчаслiвейшы за мяне!"

I ў той жа момант начны вартаўнiк зноў стаў начным вартаўнiком: афiцэрам жа ён зрабiўся толькi дзякуючы галёшам, але, як мы бачылi, не стаў ад гэтага шчаслiвейшым i захацеў вярнуцца ў сваё ранейшае становiшча. Такiм чынам, начны вартаўнiк зноў зрабiўся начным вартаўнiком.

"Якi благi сон мне прыснiўся! - сказаў ён. - А зрэшты, даволi забаўны. Прыснiлася мне, што я стаў тым самым лейтэнантам, якi жыве ў нас наверсе, - i да чаго ж сумна ён жыве! Як мне не хапала жонкi i дзяцей: хто-хто, а яны заўсёды гатовы зацалаваць мяне да смерцi".

Начны вартаўнiк сядзеў на ранейшым месцы i кiваў у такт сваiм думкам. Сон нiяк не выходзiў у яго з галавы, а на нагах усё яшчэ былi надзеты галёшы шчасця. Па небе пакацiлася зорка.

"Бач, як пакацiлася, - сказаў сабе вартаўнiк. - Ну, нiчога, iх там яшчэ шмат засталося. А добра было б убачыць блiжэй усе гэтыя нябесныя штукенцыi. Асаблiва месяц: ён не тое што зорка, мiж пальцаў не праслiзне. Студэнт, якому мая жонка мые бялiзну, кажа, што пасля смерцi мы будзем пералятаць з адной зоркi на другую. Гэта, канечне, хлусня, а ўсё ж як было б цiкава гэтак павандраваць. Эх, калi б мне толькi ўдалося даскочыць да неба, а цела няхай бы ляжала тут, на прыступках".

Ёсць рэчы, аб якiх наогул трэба гаварыць вельмi асцярожна, асаблiва калi на нагах у цябе галёшы шчасця! Вось паслухайце, што адбылося з вартаўнiком.

Мы з вамi абавязкова ездзiлi на цягнiку альбо на параходзе, якiя iшлi поўным ходам. Але ў параўнаннi з хуткасцю святла iх хуткасць усё адно што хуткасць лянiўца альбо смаўжа. Святло бяжыць у дзевятнаццаць мiльёнаў разоў хутчэй за самага лепшага скарахода, але не хутчэй за электрычнасць. Смерць гэта электрычны ўдар у сэрца, i на крыллях электрычнасцi вызваленая душа вылятае з цела. Сонечны прамень дваццаць мiльёнаў мiль прабягае ўсяго за восем хвiлiн з секундамi, але душа яшчэ хутчэй, чым святло, пакрывае велiзарную прастору, якая раздзяляе зоркi.

Для нашай душы праляцець адлегласць памiж двума нябеснымi свяцiламi гэтак жа проста, як нам самiм дайсцi да суседняга дома. Але электрычны ўдар у сэрца можа каштаваць нам жыцця, калi на нагах у нас няма такiх галёшаў шчасця, якiя былi ў вартаўнiка.

За некалькi секунд начны вартаўнiк праляцеў прастору ў пяцьдзесят дзве тысячы мiль, што аддзяляюць зямлю ад месяца, якi, як вядома, складаецца з рэчыва намнога больш лёгкага, чым наша зямля, i ён прыкладна такi ж мяккi, як i самы свежы снег.

Вартаўнiк апынуўся на адной з тых незлiчоных месяцавых кальцавых гор, якiя вядомы нам па вялiкiх месяцавых картах доктара Мэдлера. Ты ж таксама бачыў iх, цi не праўда?

У гары ўтварыўся кратэр, сценкi якога амаль вертыкальна абрывалiся ўнiз на цэлую дацкую мiлю, а на самым дне кратэра знаходзiўся горад. Горад гэты нагадваў яечны бялок, выпушчаны ў шклянку вады, - такiмi празрыстымi i лёгкiмi здавалiся яго вежы, купалы i ветразепадобныя балконы, якiя слаба пакалыхвалiся ў разрэджаным паветры месяца. А над галавой вартаўнiка велiчна плыў велiзарны вогненна-чырвоны шар - наша зямля.

На месяцы было мноства жывых iстот, якiх мы назвалi б людзьмi, калi б яны не так моцна адрознiвалiся ад нас i па сваёй знешнасцi, i па мове. Цяжка было чакаць, каб душа вартаўнiка разумела гэтую мову, - аднак яна цудоўна яе разумела.

Так, так, можаце здзiўляцца, колькi хочаце, але душа вартаўнiка адразу навучылася мове жыхароў месяца. Часцей за ўсё яны спрачалiся аб нашай зямлi. Яны вельмi i вельмi сумнявалiся ў тым, што на зямлi ёсць жыццё, бо паветра там, казалi яны, занадта шчыльнае, i разумнае месячнае стварэнне не магло б iм дыхаць. Яны сцвярджалi далей, што iснаванне магчыма толькi на месяцы - адзiнай планеце, дзе ўжо даўным-даўно зарадзiлася жыццё.

Але вернемся на Ўсходнюю вулiцу i паглядзiм, што сталася з целам вартаўнiка.

Безжыццёвае, яно па-ранейшаму сядзела на прыступках; кульбака з шыпамi на канцы - у нас яе празвалi б "ранiшняй зоркай" - выпала з рук, а вочы ўтаропiлiся на месяц, па якiм цяпер падарожнiчала душа вартаўнiка.

- Гэй, вартаўнiк, якi час? - спытаў нейкi мiнак; не дачакаўшыся адказу, ён пстрыкнуў вартаўнiка па носе. Цела страцiла раўнавагу i на ўсю даўжыню выцягнулася на ходнiках.

Мiнак вырашыў, што вартаўнiк памёр, i жахнуўся, а мёртвы так i застаўся мёртвым. Аб гэтым паведамiлi куды трэба, i ранiцай цела адвезлi ў бальнiцу.

Вось заварылася б каша, калi б душа вярнулася i, як i трэба чакаць, узялася шукаць сваё цела там, дзе рассталася з iм, гэта значыць, на Ўсходняй вулiцы. Выявiўшы прапажу, яна хутчэй за ўсё адразу ж кiнулася б у палiцыю, у адрасны стол, адтуль у бюро па вышуку рэчаў, каб даць аб'яву аб прапажы ў газеце, i толькi ў апошнюю чаргу накiравалася б у бальнiцу. Зрэшты, аб душы турбавацца няма чаго - калi яна дзейнiчае самастойна, усё iдзе цудоўна, i толькi цела перашкаджае ёй i прымушае яе рабiць глупствы.

Дык вось, калi вартаўнiка прывезлi ў бальнiцу i ўнеслi ў трупярню, з яго першым чынам, канечне, знялi галёшы, i душы воляй-няволяй давялося перапынiць сваё падарожжа i вярнуцца ў цела. Яна адразу знайшла яго, i вартаўнiк тут жа ажыў. Потым ён запэўнiваў, што гэта была самая вар'яцкая ноч у яго жыццi. Ён нават за дзве маркi не згадзiўся б зноў перажыць такiя жахi. Зрэшты, цяпер усё гэта ззаду.

Вартаўнiка выпiсалi ў той жа дзень, а галёшы засталiся ў бальнiцы.

IV. "Галаваломка". Дэкламацыя. Зусiм незвычайнае падарожжа

Кожны жыхар Капенгагена шмат разоў бачыў галоўны ўваход у гарадскую Фрэдэрыксбергскую бальнiцу, але паколькi гэтую гiсторыю, магчыма, будуць чытаць не толькi капенгагенцы, нам давядзецца даць сякiя-такiя тлумачэннi.

Справа ў тым, што бальнiцу аддзяляе ад вулiцы даволi высокая агароджа з тоўстых жалезных прутоў. Пруты гэтыя расстаўлены так рэдка, што многiя практыканты, асаблiва хударлявыя, дахiтраюцца працiснуцца памiж iмi, калi ў няўрочны час хочуць выбрацца ў горад. Цяжэй за ўсё iм прасунуць галаву, так што i ў гэтым выпадку, як, зрэшты, нярэдка бывае ў жыццi, вялiкагаловым прыходзiлася туга... Ну, для ўступу гэтага хопiць.

У той вечар у бальнiцы якраз дзяжурыў адзiн малады лекар, аб якiм хоць i можна было сказаць, што "галава ў яго вялiкая", але... толькi ў самым прамым сэнсе слова. Iшоў пралiўны дождж; аднак, нягледзячы на непагадзь i дзяжурства, лекар усё-такi вырашыў збегаць у горад па нейкiх неадкладных справах, - хоць бы на чвэрць гадзiнкi. "Няма чаго, - думаў ён, - звязвацца з брамнiкам, калi можна пралезцi скрозь пруты". У вестыбюлi ўсё яшчэ валялiся галёшы, забытыя вартаўнiком. У такi лiвень яны былi вельмi дарэчы, i лекар надзеў iх, не здагадваючыся, што гэта галёшы шчасця. Цяпер заставалася толькi працiснуцца памiж жалезнымi прутамi, чаго яму яшчэ нi разу не даводзiлася рабiць.

- Божа, толькi б працiснуць галаву, - прамовiў ён.

I ў той жа момант галава яго, хаця i вельмi вялiкая, удачна праскочыла памiж прутамi, - не без дапамогi галёшаў, зразумела.

Цяпер справа была за тулавам, але яму нiяк не ўдавалася пралезцi.

- Ух, якi я тоўсты! - скардзiўся студэнт. - А я дык думаў, што галаву прасунуць будзе цяжэй за ўсё. Не, не пралезцi мне!

Ён хацеў адразу ж выцягнуць галаву назад, але не тут было: яна застрамiлася безнадзейна, ён мог толькi круцiць ёю колькi заўгодна i без усялякага толку. Спачатку лекар проста раззлаваўся, але хутка настрой у яго сапсаваўся дарэшты: галёшы паставiлi яго прама-такi ў жахлiвае становiшча.

На няшчасце, ён нiяк не здагадваўся, што трэба пажадаць вызвалiцца, i колькi нi круцiў галавой, яна не пралазiла назад. Дождж усё лiў i лiў, i на вулiцы не было нi душы. Да званка, каб паклiкаць дворнiка, усё-адно нельга было дацягнуцца, а сам вызвалiцца ён не мог. Ён баяўся, што, чаго добрага, давядзецца прастаяць так да ранiцы, бо толькi ранiцай можна будзе паслаць па каваля, каб ён перапiлаваў агароджу. I наўрад цi ўдасца перапiлаваць яе хутка, а на шум збягуцца школьнiкi, усе навакольныя жыхары, - так, так, збягуцца i будуць дзiвiцца на лекара, якi скурчыўся, як злачынца каля ганебнага слупа; дзiвiцца, як у мiнулым годзе на велiзарную агаву, калi яна расцвiла.

- Ой, кроў так i прылiвае да галавы. Не, я так з розуму звiхнуся! Так, так звiхнуся з розуму! Ох, толькi б мне вызвалiцца!

Даўно ўжо трэба было лекару сказаць гэта: у тую ж хвiлiну галава яго свабодна прайшла памiж прутамi, i ён стрымгалоў кiнуўся назад, зусiм звар'яцеўшы ад страху, у якi яго ўвагналi галёшы шчасця.

Але калi вы думаеце, што гэтым справа i скончылася, то глыбока памыляецеся. Не, самае горшае яшчэ наперадзе.

Прайшла ноч, надышоў новы дзень, а па галёшы ўсё нiхто не з'яўляўся.

Вечарам у маленькiм тэатры, размешчаным на вулiцы Каннiке, давалi прадстаўленне. Глядзельная зала была поўная. У лiку iншых артыстаў адзiн чытальнiк прадэкламаваў верш пад назвай "Бабулiны акуляры":

Быў у маёй бабулi дзiўны дар,

Якому пазайздросцiў бы вядзьмар.

Бо ёй вядома ўсё i нават болей:

Магла iсцi праз час уласнай воляй,

Магла пранiкнуць у вякi паглядам,

Ды не канчалiся яе расказы ладам.

"Якiя нам, - пытаю, як i ўсе,

Наступны год падзеi прынясе?

Што мае быць у нашым гаспадарстве?"

Але бабуля, спрытная ў каварстве,

Маўчыць упарта i ў адказ нi слова.

I часам пасварыцца на мяне гатова.

Ды як ёй выстаяць? I тут жа гнеў астыў,

Бо я ў яе любiмцам быў.

"Хай будзе так, як просiш, - i свае

Бабуля акуляры мне дае.

Цяпер, нябожа, паспяшы туды,

Дзе просты люд збiраецца заўжды.

Блiжэй да iх, як можаш, падыдзi,

На гурт праз акуляры паглядзi.

Калодай картаў раптам стануць людзi.

Па картах зразумееш, што было, што будзе?"

I я пайшоў, сказаўшы "дзякуй" згодна.

Ды дзе знайсцi натоўп? На плошчы, верагодна.

На плошчы? Не люблю, аднак, я сцюжы.

На вулiцы? Там гразь, слата i лужы.

А што, як у тэатры? Там, па-мойму,

Шумлiвую я напаткаю плойму.

I вось я тут. Аракулам каб стаць,

Патрэбна акуляры мне дастаць.

А вы сядзiце цiха, без нуды,

Бо кожны ляжа ў карты, i тады

Вам будзе вiдна ў далечы таемнай.

Маўчанне - знак уцямнасцi ўзаемнай.

Я распытаю зараз лёс i не дарэмна

З карысцю для сябе, з карысцю для народа.

Дык вось! Што скажа картаў нам калода?

(Надзявае акуляры)

Якую бачу я пацеху!

Вы, праўда ж, лопнулi б ад смеху,

Калi б зiрнулi на тузоў бубновых,

На гордых дам i каралёў суровых!

Тут пiкi, трэфы чорныя, як сажа,

Ды карта кожная што-небудзь нам раскажа.

Вось дама пiк, аблашчаная светам,

А закахалася ў бубновага валета.

Аднак што ж болей карты прадракаюць?

Для дома многа грошай абяцаюць

I госця з чужаземнай стараны,

А зрэшты, не патрэбны нам яны.

Размову пажадалi б вы пачаць

З саслоўяў? Лепей памаўчаць!

Параду дам, якi ж у ёй сакрэт:

Вы хлеб не адбiвалi б у газет.

Цi аб тэатры? Сварцы закулiснай?

Ну, не! З дырэкцыяй жыву бескампрамiсна.

Аб заўтрашнiм быццi? Ды вось якая справа:

Благое ведаць надта не цiкава.

Я знаю ўсё, але карысцi мала,

Пакуль часiна ведаў не настала!

Што, што? Хто шчаслiвейшы памiж вас?

Ага! Шчаслiўца вылучыць сам час...

Яго па ўсмешцы лёгка падлавiць,

Але прыйшлося б iншых засмуцiць!

Хто болей пражыве? Ах, ён? Цудоўна!

Ды гаварыць пра гэта не тактоўна.

Сказаць? Сказаць? Сказаць цi не?

Не, не скажу - адказ такi ў мяне!

Баюся, што магу зняважыць вас,

Лепш думкi вашы прачытаю ў гэты час,

Сабраўшы чарадзейных сiл запас.

Жадаеце вы знаць? Ды хопiць, пэўна, кпiн:

Здаецца вам, што я для вас адзiн

Мялю лухту з якiх ужо часiн.

Цяпер маўчу, i прыйдзе апраўданне,

Цяпер хачу ўчуць ваша меркаванне.

Дэкламаваў чытальнiк цудоўна, у зале загрымелi воплескi.

Сярод публiкi знаходзiўся i наш злашчасны лекар. Ён, здавалася, ужо забыў свае смешныя прыгоды, перажытыя мiнулай ноччу. Выпраўляючыся ў тэатр, ён зноў надзеў галёшы - iх пакуль яшчэ нiхто не запатрабаваў, а на вулiцы была слата, так што яны маглi саслужыць яму добрую службу. I саслужылi!

Верш зрабiў вялiкае ўражанне на нашага лекара. Яму вельмi спадабалася iдэя, i ён падумаў, што добра было б здабыць такiя акуляры. Крыху патрэнiраваўшыся, можна было б навучыцца чытаць у сэрцах людзей, а гэта намнога цiкавей, чым заглядваць у будучы год, - ён жа ўсё-адно надыдзе рана цi позна, а вось у душу да чалавека iнакш не заглянеш.

"Узяць бы, скажам, гледачоў першага рада, - думаў лекар, - i паглядзець, што робiцца ў iх на сэрцы, - павiнен жа быць туды ўваход, накшталт як у краму. Чаго б я там не наглядзеўся, трэба меркаваць! У гэтай вось дамы ў сэрцы, напэўна, змяшчаецца цэлая галантарэйная крама. А ў гэтай яна ўжо апусцела, толькi варта б яе як належыць памыць ды пачысцiць. Але можна набрысцi i на салiдныя крамы. "Ах, - уздыхнуў лекар, - ведаю я такую краму, аднак, на жаль, прыказчык для яе ўжо знайшоўся, i гэта адзiны яе недахоп. А ў многiя iншыя, напэўна, заклiкалi б: "Заходзьце, калi ласка, да нас, мiласцi просiм!" Але ж, вось бы зайсцi туды ў выглядзе дробненькай думкi, прагуляцца б па сэрцах!"

Сказана - зроблена! Толькi пажадай - вось усё, што трэба галёшам шчасця. Лекар раптам увесь неяк змiзарнеў, стаў зусiм малюсенькiм i пачаў сваё незвычайнае падарожжа па сэрцах гледачоў першага рада.

Першае сэрца, у якое ён трапiў, належала адной даме, але бедачына лекар спачатку падумаў, што апынуўся ў артапедычным iнстытуце, дзе лекары лечаць хворых, выдаляючы розныя пухлiны i выпраўляючы калецтвы. У пакоi, куды зайшоў наш лекар, былi развешаны шматлiкiя гiпсавыя злепкi з гэтых выродлiвых частак цела. Уся рознiца толькi ў тым, што ў сапраўдным iнстытуце злепкi здымаюцца, як толькi хворы туды паступае, а ў гэтым сэрцы яны выраблялiся тады, калi з яго выпiсваўся здаровы чалавек.

Сярод iншых у сэрцы гэтай дамы захоўвалiся злепкi, знятыя з фiзiчных i маральных выродстваў i ўсiх яе сябровак.

Лекар хутка перавандраваў у другое жаночае сэрца, - i на гэты раз яму здалося, што ён уступiў у светлы прасторны храм. Над алтаром лунаў белы голуб - увасабленне цнатлiвасцi. Лекар хацеў было схiлiць каленi, але яму трэба было спяшацца далей, у наступнае сэрца, i толькi ў вушах яго яшчэ доўга гучала музыка аргана. Ён нават адчуў, што стаў яшчэ лепшы i чысцейшы, чым быў раней, i варты цяпер увайсцi ў наступнае свяцiлiшча, якое аказалася беднай каморкай, дзе ляжала хворая мацi. Але ў адчыненыя насцеж вокны лiлiся цёплыя сонечныя промнi, дзiвосныя ружы, што расцвiлi ў скрыначцы пад акном, хiталi галоўкамi, кiваючы хворай, дзве нябесна-блакiтныя птушачкi спявалi песеньку аб дзiцячых радасцях, а хворая мацi прасiла шчасця для сваёй дачкi.

Потым наш лекар на карачках перапоўз у мясную краму; яна была завалена мясам, - i куды б ён нi памкнуўся, усюды натыкаўся на тушы. Гэта было сэрца аднаго багатага, вельмi паважанага чалавека, - яго iмя, напэўна, можна знайсцi ў гарадскiм даведнiку.

Адтуль лекар перавандраваў у сэрца яго жонкi. Яно ўяўляла сабой старую, амаль разбураную галубятню. Партрэт мужа быў узняты ў ёй замест флюгера; да яе былi таксама прымацаваны ўваходныя дзверы, якiя то адчынялiся, то зачынялiся у залежнасцi ад таго, куды паварочваўся муж.

Потым лекар трапiў у пакой з люстранымi сценамi, такi ж, як у палацы Розенборг, але тут люстэркi былi павелiчальнымi, яны ўсё павялiчвалi ў многа разоў. Пасярод пакоя ўзвышалася на троне маленькае "я" ўладальнiка гэтага сэрца i захаплялася сваёй уласнай велiччу.

Адтуль лекар перабраўся ў другое сэрца, i яму падалося, што ён трапiў у вузкi iгольнiк, набiты вострымi iголкамi. Ён было вырашыў, што гэта сэрца якой-небудзь старой дзевы, але памылiўся: яно належала ўзнагароджанаму мноствам ордэнаў маладому вайскоўцу, аб якiм гаварылi, што ён "чалавек з сэрцам i розумам".

Нарэшце бедны лекар выбраўся з апошняга сэрца i, зусiм ашалеўшы, яшчэ доўга нiяк не мог сабрацца з думкамi. Ва ўсiм ён вiнавацiў сваю буйную фантазiю.

"Бог ведае што такое! - уздыхнуў ён. - Не, я пэўна сходжу з розуму. I якая дзiкая тут гарачыня! Кроў так i прылiвае да галавы. - Тут ён успомнiў аб сваiх учарашнiх прыгодах каля бальнiчнай агароджы. - Вось калi я захварэў! - падумаў ён. - Патрэбна своечасова ўзяцца за лячэнне. Кажуць, што ў такiх выпадках больш за ўсё карыснейшая руская лазня. Ах, калi б я ўжо ляжаў на палку".

I ён сапраўды апынуўся ў лазнi на самым верхнiм палку. Але ляжаў там зусiм апрануты, у ботах i галёшах, а са столi на твар яму капала гарачая вада.

- Ой! - закрычаў лекар i пабег хутчэй прыняць душ.

Лазеншчык таксама закрычаў: ён спалохаўся, убачыўшы ў лазнi апранутага чалавека.

Наш лекар, не разгубiўшыся, шапнуў яму:

- Не бойся, гэта я на спрэчку, - але, вярнуўшыся дахаты, першым чынам паставiў сабе адзiн вялiкi пластыр са шпанскiх мушак на шыю, а другi на спiну, каб выцягнуць дурноту з галавы.

Наранiцу ўся спiна ў яго набракла крывёю - вось i ўсё, чым яго аддзячылi галёшы шчасця.

V. Ператварэнне палiцэйскага пiсара

Наш знаёмы вартаўнiк мiж тым успомнiў пра галёшы, якiя знайшоў на вулiцы, а пасля пакiнуў у бальнiцы, i забраў iх адтуль.

Але нi лейтэнант, нi суседзi не прызнавалi гэтых галёшаў сваiмi, i вартаўнiк занёс iх у палiцыю.

- Ды яны як дзве кроплi вады падобныя на мае - сказаў адзiн з палiцэйскiх пiсараў, паставiўшы знаходку побач са сваiмi галёшамi i ўважлiва яе разглядаючы. - Тут i вопытнае вока шаўца не адрознiла б адну пару ад другой.

- Пан пiсар, - звярнуўся да яго палiцэйскi, якi зайшоў з нейкiмi паперамi.

Пiсар паразмаўляў з iм, а калi зноў зiрнуў на абедзве пары галёшаў, то ўжо i сам перастаў разумець, якая з iх яго пара - тая, што стаiць справа, цi тая, што злева.

"Мае, напэўна, вось гэтыя, мокрыя", - падумаў ён i памылiўся: гэта былi якраз галёшы шчасця. Што ж, палiцыя iншы раз таксама памыляецца.

Пiсар надзеў галёшы i, сунуўшы паперы ў кiшэню, а другiя - пад паху (яму трэба было сёе-тое перачытаць i перапiсаць дома), выйшаў на вулiцу. Дзень быў нядзельны, стаяла цудоўнае надвор'е, i палiцэйскi пiсар падумаў, што нядрэнна было б прагуляцца па Фрэдэрыксбергу.

Малады чалавек вызначаўся рэдкiм стараннем i ўседлiвасцю, так што пажадаем яму прыемнай прагулкi пасля многiх гадзiн працы ў душнай канцылярыi.

Спачатку ён iшоў, нi аб чым не думаючы, i галёшам таму ўсё не выпадала зручнага моманту праявiць сваю цудадзейную сiлу.

Але вось ён сустрэў у адной алеi свайго знаёмага, маладога паэта, i той сказаў, што заўтра выпраўляецца падарожнiчаць на ўсё лета.

- Эх, вось вы зноў едзеце, а мы застаемся, - сказаў пiсар. - Шчаслiвыя вы людзi, лятаеце сабе, дзе хочаце i куды хочаце, а ў нас ланцугi на нагах.

- Так, але iмi вы прыкаваны да хлебнага дрэва, - запярэчыў паэт. - Вам няма патрэбы клапацiцца аб заўтрашнiм днi, а калi вы састарыцеся, атрымаеце пенсiю.

- Так-то так, але вам усё-такi жывецца намнога раздольней, - сказаў пiсар. - Пiсаць вершы - што можа быць лепш! Публiка носiць вас на руках, i вы самi сабе гаспадары. Вось паспрабавалi б вы пасядзець у судзе, як мы сядзiм, ды павалтузiцца з гэтымi сумнейшымi справамi!

Паэт пахiтаў галавой, пiсар таксама пахiтаў галавой, i яны разышлiся ў розныя бакi, застаўшыся кожны пры сваiм меркаваннi.

"Дзiўны народ гэтыя паэты, - думаў малады чыноўнiк. - Хацелася б блiжэй пазнаёмiцца з такiмi натурамi, як ён, i самому стаць паэтам. Каб я быў на iх месцы, я ў сваiх вершах не стаў бы хныкаць. Ах, якi сёння дзiвосны вясеннi дзень, колькi ў iм прыгажосцi, свежасцi, паэзii! Якое незвычайна празрыстае паветра! Якiя мудрагелiстыя воблакi! А трава i лiсце так саладжава пахнуць! Даўно я ўжо так востра не адчуваў гэтага, як зараз".

Вы, канечне, заўважылi, што ён ужо стаў паэтам. Але знешне зусiм не змянiўся, - неразумна думаць, што паэт не такi ж чалавек, як усе iншыя. Сярод простых людзей часта сустракаюцца натуры больш паэтычныя, чым многiя праслаўленыя паэты. Толькi ў паэтаў намнога лепш развiта памяць, i ўсе iдэi, вобразы, уражаннi захоўваюцца ў ёй да таго часу, пакуль не знойдуць свайго паэтычнага ўвасаблення на паперы. Калi просты чалавек становiцца паэтычна адоранай натурай, адбываецца свайго роду ператварэнне, - i такое iменна ператварэнне адбылося з пiсарам.

"Якiя дзiўныя прыемныя пахi! - думаў ён. - Яны нагадваюць мне фiялкi ў цётачкi Лоны. Так, я тады быў яшчэ зусiм маленькi. Божа, як гэта я нi разу не ўспомнiў аб ёй раней! Добрая старая цётачка! Яна жыла якраз за Бiржай. Заўсёды, нават у самую лютую сцюжу, на вокнах у яе зелянелi ў слоiках якiя-небудзь галiнкi цi парасткi, фiялкi напаўнялi пакой водарам; а я прыкладваў нагрэтыя медзякi да заледзянелых шыб, каб можна было глядзець на вулiцу. Якi вiд адкрываўся з гэтых вокан! На канале стаялi ўмёрзлыя ў лёд караблi, велiзарныя чароды варон складалi ўвесь iх экiпаж. Аднак з надыходам вясны судны перайначвалiся. З песнямi i крыкамi "ўра" матросы сколвалi лёд; караблi смалiлi, аснашчалi ўсiм неабходным, i яны нарэшце адплывалi ў заморскiя краiны. Яны адплываюць, а я вось застаюся тут; i так будзе заўсёды; заўсёды я буду сядзець ў палiцэйскай канцылярыi i глядзець, як iншыя атрымлiваюць замежныя пашпарты. Але, такi мой лёс! - I ён глыбока-глыбока ўздыхнуў, затым раптам апамятаўся: - Што ж гэта са мной такое робiцца сёння? Раней мне нiчога падобнага i ў галаву не прыходзiла. Пэўна, гэта веснавое паветра так на мяне дзейнiчае. А сэрца сцiскаецца ад нейкага саладжавага хвалявання".

Ён палез у кiшэню па свае паперы. "Вазьмуся за iх, буду думаць аб чым-небудзь iншым", - вырашыў ён i прабег вачыма першы лiст, што трапiўся пад руку. "Фру Зiгбрыт", арыгiнальная трагедыя ў пяцi дзеях", - прачытаў ён. - Што такое? Дзiўна, почырк мой! Няўжо гэта я напiсаў трагедыю? А гэта яшчэ што? "Iнтрыга на балi, альбо Вялiкае свята; вадэвiль". Але адкуль гэта ўсё ў мяне? Напэўна, хто-небудзь падсунуў. Ды тут яшчэ пiсьмо..."

Пiсьмо прыслала дырэкцыя аднаго тэатра; яна не вельмi ветлiва паведамляла аўтару, што абедзве яго п'есы нiчога не варты.

- Гм, - выцiснуў пiсар, прысаджваючыся на лаўку.

У галаве яго раптам закруцiлася мноства думак, а сэрца напоўнiлася невытлумачальнай пяшчотай... да чаго - ён i сам не ведаў. Машынальна ён сарваў кветку i залюбаваўся ёю. Гэта была простая маленькая маргарытка, але яна на працягу адной хвiлiны паведамiла яму аб сабе больш, чым можна даведацца, выслухаўшы некалькi лекцый па батанiцы. Яна расказала яму паданне аб сваiм нараджэннi, расказала аб тым, якое магутнае сонечнае святло, - гэта ж дзякуючы яму распусцiлiся i пачалi дзiўна пахнуць яе пяшчотныя пялёсткi. А паэт у гэты час думаў аб суровай жыццёвай барацьбе, якая абуджае ў чалавеку яшчэ невядомыя яму сiлы i пачуццi. А паветра i святло - улюбёнцы маргарыткi, але святло - яе галоўны заступнiк, перад iм яна схiляецца з трапятаннем; а калi яно адыходзiць врчарам, яна засынае ў абдымках паветра.

- Святло адарыла мяне прыгажосцю, - сказала маргарытка.

- А паветра дае табе жыццё! - шапнуў ёй паэт.

Непадалёку стаяў хлапчук i ляпаў кiем па вадзе ў бруднай канаўцы - пырскi разляталiся ў розныя бакi. I пiсар задумаўся раптам аб тых мiльёнах жывых, нябачных простым вокам iстот, якiя ўзлятаюць разам з вадзянымi кроплямi на велiзарную, у параўнаннi з iх уласнымi памерамi, вышыню, - вось як калi б мы, напрыклад, апынулiся над воблакамi. Думаючы аб гэтым, а таксама аб сваiм ператварэннi, наш пiсар усмiхнуўся: "Я проста сплю i бачу сон. Але якi гэта ўсё-такi неверагодны сон! Аказваецца, можна трызнiць наяву, усведамляючы, што гэта табе толькi снiцца. Добра б успомнiць аб усiм гэтым заўтра ранiцай, калi я прачнуся. Якi дзiўны стан! Зараз я ўсё бачу так выразна, так ясна, адчуваю сябе такiм бадзёрым i дужым - i ў той жа час добра ведаю, што ранiцай паспрабую што-небудзь прыпомнiць, у галаву мне палезе толькi дурнота. Колькi разоў гэта бывала са мной! Усе гэтыя дзiвосныя рэчы падобныя на золата гномаў: ноччу, калi яго атрымлiваеш, яно блiшчыць i зiхацiць, а днём ператвараецца ў кучу друзу i завялых лiсцяў".

Дарэшты засмучаны, пiсар сумна ўздыхаў, паглядаючы на птушак, якiя весела спявалi свае песенькi, пералятаючы з галiнкi на галiнку.

"I iм жывецца лепш, чым мне. Умець лятаць - якая дзiвосная здольнасць! Шчаслiвы той, хто ёю адораны. Калi б я толькi мог ператварыцца ў птушачку, я б стаў вось такiм маленькiм жаўранкам!"

I ў тую ж хвiлiну рукавы i фалды яго сурдута ператварылiся ў крылы i абраслi пер'ем, а замест галёшаў з'явiлiся кiпцюрыкi. Ён адразу заўважыў усе гэтыя ператварэннi i ўсмiхнуўся. "Ну, цяпер я бачу, што гэта сон. Але такiх вар'яцкiх сноў мне яшчэ не даводзiлася бачыць", - падумаў ён, узляцеў на зялёную галiнку i заспяваў.

Аднак у яго спевах ужо не было паэзii, паколькi ён перастаў быць паэтам: галёшы, як i ўсе, хто хоча чаго-небудзь дабiцца, выконвалi толькi адну справу за раз. Захацеў пiсар стаць паэтам - стаў, захацеў ператварыцца ў птушачку ператварыўся, але затое страцiў свае ранейшыя ўласцiвасцi.

"Цiкава: няма чаго сказаць! - падумаў ён. - Днём я сяджу ў палiцэйскай канцылярыi, займаючыся важнейшымi справамi, а ноччу мне снiцца, што я жаўранкам лятаю па Фрыдэрыксбергскаму парку. Ды аб гэтым, чорт вазьмi, можна напiсаць цэлую народную камедыю!"

I ён зляцеў на траву, закруцiў галоўкай i пачаў весела дзяўбцi гнуткiя травiнкi, якiя здавалiся яму цяпер велiзарнымi афрыканскiмi пальмамi.

Раптоўна вакол яго стала цёмна, як ноччу; яму здалося, быццам на яго накiнулi нейкую гiганцкую коўдру! На самой жа справе гэта хлопчык са слабодкi накрыў яго сваёй шапкай. Хлопчык запусцiў руку пад шапку i схапiў пiсара за спiнку i крыллi; той спачатку закрычаў ад страху, потым раптам абурыўся:

- Ах ты, нягоднае шчаня! Як ты смееш! Я палiцэйскi пiсар!

Але хлапчук пачуў толькi жаласлiвае "Пi-i, пi-i-i". Ён пстрыкнуў птушку па дзюбе i пайшоў з ёю далей.

Па дарозе ён сустрэў двух школьнiкаў; абодва яны былi ў вышэйшым класе па сваiм становiшчы ў грамадстве, i ў нiжэйшым - па разумовым развiццi i поспехах у навуках. Яны купiлi жаўранка за восем скiлiнгаў. Такiм чынам палiцэйскi пiсар вярнуўся ў горад i апынуўся ў адной кватэры на Гоцкай вулiцы.

- Чорт пабяры, добра, што гэта сон, - сказаў пiсар, - а не дык я здорава б раззлаваўся! Спачатку я стаў паэтам, потым - жаўранкам. I гэта ж мая паэтычная натура ўнушыла мне жаданне ператварыцца ў такую драбязу. Аднак невясёлае гэта жыццё, асаблiва калi трапiш у лапы падобным свавольнiкам. Хацеў бы я даведацца, чым усё гэта скончыцца?

Хлапчукi прынеслi яго ў прыгожа абстаўлены пакой, дзе iх сустрэла тоўстая ўсмешлiвая жанчына. Яна нiчуць не зарадавалася "простай палявой птушцы", як яна назвала жаўранка, тым не менш дазволiла хлапчукам пакiнуць яго i пасадзiць у клетку на падаконнiку.

- Быць можа, ён трошкi павесялiць папугайчыка! - дадала яна i з усмешкай зiрнула на вялiкага зялёнага папугая, якi важна пагойдваўся на кольцы ў шыкоўнай металiчнай клетцы. - Сёння ў папугайчыка дзень нараджэння, - сказала яна, дурнавата ўсмiхаючыся, - i палявая птушка хоча яго павiншаваць.

Папугай, нiчога на гэта не адказаўшы, усё гэтак жа важна разгойдваўся ўзад i ўперад. У гэты час гучна заспявала прыгожая канарэйка, якую сюды прывезлi мiнулым летам з цёплай i квiтучай роднай краiны.

- Бач ты, крыкуха! - сказала гаспадыня i накiнула на клетку белую насавую хустачку.

- Пi-пi! Якая жахлiвая мяцелiца! - уздыхнула канарэйка i змоўкла.

Пiсара, якога гаспадыня называла "палявой птушкай", пасадзiлi ў маленькую клетку, побач з клеткай канарэйкi i па суседстве з папугаем. Папугай мог ясна вымаўляць толькi адну фразу, якая нярэдка гучала вельмi камiчна: "Не, будзем людзьмi!", а ўсё астатняе атрымлiвалася ў яго гэтак жа незразумела, як шчэбет канарэйкi. Зрэшты, пiсар, ператварыўшыся ў птушку, выдатна разумеў сваiх новых знаёмых.

- Я лётала над зялёнай пальмай i квiтучым мiндальным дрэвам, - спявала канарэйка, - разам з братамi i сёстрамi я лётала над дзiвоснымi кветкамi i люстранай гладдзю азёр, i нам прыветлiва кiвалi адлюстраваннi прыбярэжных раслiн. Я бачыла чароды прыгожых папугаяў, якiя расказвалi мноства дзiвоснейшых гiсторый.

- Гэта дзiкiя птушкi, - адклiкнуўся папугай. - Яны не атрымалi нiякай адукацыi. Не, будзем людзьмi! Што ж ты не смяешся, неразумная птушка? Калi гэтаму досцiпу смяецца i сама гаспадыня, i яе госцi, дык чаму ж не пасмяяцца i табе? Не цанiць вясёлых досцiпаў - гэта вельмi вялiкi грэх, павiнен вам сказаць. Не, будзем людзьмi!

- А ты помнiш прыгожых дзяўчат, што скакалi пад шатамi квiтучых дрэў? Помнiш салодкiя плады i халодны сок дзiкiх раслiн?

- Канечне, помню, - адказваў папугай, - але тут мне намнога лепш! Мяне цудоўна кормяць i ўсяляк весяляць. Я ведаю, што я разумны, i з мяне дастаткова. Не, будзем людзьмi! У цябе, што называецца, паэтычная натура, а я дасведчаны ў навуках i дасцiпны. У табе ёсць гэтая самая генiяльнасць, але не хапае разважлiвасцi. Ты iмкнешся занадта высока, таму людзi цябе асаджваюць. Са мной яны так паступаць не будуць, таму што я абышоўся iм дорага. Я ўнушаю павагу ўжо адной сваёй дзюбай, а балбатнёю сваёй магу каго заўгодна паставiць на месца. Не, будзем людзьмi!

- О, мая цёплая, квiтучая радзiма, - спявала канарэйка, - я буду спяваць аб тваiх цёмна-зялёных дрэвах, чые галiны цалуюць празрыстыя воды цiхiх залiваў, аб светлай радасцi маiх братоў i сясцёр, аб вечназялёных захавальнiках вiльгацi ў пустынi - кактусах.

- Перастань хныкаць! - прамовiў папугай. - Скажы лепш што-небудзь смешнае. Смех - гэта знак вышэйшай ступенi духоўнага развiцця. Вось хiба могуць, да прыкладу, смяяцца сабака альбо конь? Не, яны могуць плакаць, а здольнасцю смяяцца адораны толькi чалавек. Ха-ха-ха! - разрагатаўся папугай i канчаткова збянтэжыў субяседнiкаў сваiм "Не, будзем людзьмi!"

- I ты, маленькая шэрая дацкая птушачка, - сказала канарэйка жаўранку, ты таксама стала палоннiцай. У тваiх лясах, напэўна, холадна, але затое ты ў iх вольная. Ляцi ж адсюль! Глядзi, яны забылi зачынiць тваю клетку. Фортачка адчынена, ляцi ж - хутчэй, хутчэй.

Пiсар так i зрабiў, вылецеў з клеткi i ўсеўся каля яе. У гэты мiг дзверы ў суседнi пакой адчынiлiся i на парозе з'явiлася кошка, гiбкая, страшная, з зялёнымi злоснымi вачыма. Кошка ўжо зусiм было падрыхтавалася да скачка, але канарэйка замiтусiлася ў клетцы, а папугай заляпаў крыламi i закрычаў: "Не, будзем людзьмi!" Пiсар пахаладзеў ад жаху i, вылецеўшы ў акно, паляцеў над дамамi i вулiцамi. Ляцеў, ляцеў, нарэшце стамiўся, - i вось убачыў дом, якi здаўся яму знаёмым. Адно акно ў доме было адчынена. Пiсар уляцеў у пакой i прысеў на стол. Да свайго здзiўлення, ён убачыў, што гэта яго ўласны пакой.

"Не, будзем людзьмi!" - машынальна паўтарыў ён любiмую фразу папугая i ў тую ж хвiлiну зноў стаў палiцэйскiм пiсарам, якi невядома чаму ўсеўся на стол.

"Божа, злiтуйся, - сказаў пiсар, - як гэта я трапiў на стол, ды яшчэ заснуў? I якi дзiкi сон мне прыснiўся? Якая дурнота!"

VI. Лепшае, што зрабiлi галёшы

На другi дзень, раным рана, калi пiсар ляжаў яшчэ ў пасцелi, у дзверы пастукалi, i зайшоў яго сусед, якi здымаў пакой на тым жа паверсе, - малады студэнт-багаслоў.

- Пазыч мне, калi ласка, свае галёшы, - сказаў ён. - Хоць у садзе i сыра, ды вельмi ўжо ярка свецiць сонейка. Хачу туды пайсцi выпалiць люлечку.

Ён надзеў галёшы i выйшаў у сад, у якiм раслi толькi два дрэвы - слiва i груша; зрэшты, нават такая бедная раслiннасць у Капенгагене вялiкая рэдкасць.

Студэнт праходжваўся ўзад i ўперад па дарожцы. Час быў раннi, усяго шэсць гадзiн ранiцы. На вулiцы зайграў ражок паштовага дылiжанса.

- О, падарожнiчаць, падарожнiчаць! - вырвалася ў яго. - Што можа быць лепш! Гэта мяжа ўсiх маiх летуценняў. Калi б яны ажыццявiлiся, я б тады, напэўна, уцiхамiрыўся i перастаў бы мiтусiцца. Як хочацца паехаць чым далей адсюль, убачыць чароўную Швейцарыю, паездзiць па Iталii!

Добра яшчэ, што галёшы шчасця выконвалi жаданнi адразу, а то б студэнт, бадай, забраўся б занадта далёка i для сябе самога, i для нас з вамi. У той жа мiг ён ужо вандраваў па Швейцарыi, запхнуты ў паштовы дылiжанс разам з васьмярыма iншымi пасажырамi. Галава ў яго трашчала, шыю ламала, ногi зацяклi i балелi, таму што боты цiснулi немiласэрна. Ён не спаў i не драмаў, але быў у стане нейкага пакутлiвага здранцвення. У правай кiшэнi ў яго ляжаў акрэдытыў, у левай - пашпарт, а ў скураным мяшочку на грудзях было зашыта некалькi залатых. Варта нашаму падарожнiку дзюбнуць носам, як яму тут жа пачынала здавацца, што ён ужо згубiў якi-небудзь з гэтых сваiх скарбаў, i тады яго кiдала ў дрыжыкi, а рука яго сутаргава апiсвала трохкутнiк - справа налева i на грудзi, - каб праверыць, цi ўсё цэлае. У сетцы над галовамi пасажыраў хiсталiся парасоны, кульбакi, капелюшы, i ўсё гэта перашкаджала студэнту любавацца цудоўным горным пейзажам. Але ён усё глядзеў, глядзеў i не мог наглядзецца, а ў сэрцы яго гучалi радкi верша, якi напiсаў, хаця i не стаў друкаваць, адзiн вядомы нам швейцарскi паэт:

Цудоўны край у днi вясны!

Манблан бялеецца ўбаку.

Тут, праўда, быў бы рай зямны,

Каб грошай больш у кашальку.

Прырода тут была змрочная, суровая i велiчная. Хваёвыя лясы, якiя пакрывалi завоблачныя горныя вяршынi, здалёку здавалiся проста зараснiкамi верасу. Пайшоў снег, падзьмуў рэзкi халодны вецер.

- Ух! - уздыхнуў студэнт. - Калi б мы ўжо былi па той бок Альпаў! Там цяпер надышло лета, i я нарэшце атрымаў бы па акрэдытыву свае грошы. Я так за iх баюся, што ўсё гэтае альпiйскае хараство перастала мяне вабiць. Ах, калi б я ўжо быў там!

I ён тут жа апынуўся ў самым сэрцы Iталii, дзесьцi на дарозе памiж Фларэнцыяй i Рымам. Апошнiя промнi сонца асвятлялi Тразiменскае возера, што ляжала памiж двума цёмна-сiнiмi пагоркамi, ператвараючы яго воды ў расплаўленае золата. Там, дзе калiсьцi Ганiбал разбiў Фламiнiя, цяпер вiнаградныя лозы мiрна абвiвалi адна адну сваiмi зялёнымi пляцёнкамi. Ля дарогi, пад шатамi пахучых лаўраў, цудоўныя напаўголыя дзеткi пасвiлi статак чорных як смоль свiней. Так, калi б апiсаць гэтую карцiну, як трэба, усе б толькi i сцвярджалi: "Ах, цудоўнейшая Iталiя!" Але, як нi дзiўна, нi багаслоў, нi яго спадарожнiкi гэтага не думалi. Тысячы ядавiтых мух i камароў хмарамi насiлiся ў паветры; дарэмна падарожнiкi адмахвалiся мiртавымi галiнкамi, насякомыя ўсё-адно кусалi i джалiлi iх. У карэце не было чалавека, у якога не распух бы ўвесь твар, пакусаны да крывi. У коней быў яшчэ больш няшчасны выгляд: бедных жывёл спрэс абляпiлi велiзарныя раi насякомых, так што фурман час ад часу злазiў з козлаў i адганяў ад коней iх мучыцеляў, але ўжо праз iмгненне наляталi новыя полчышчы. Хутка зайшло сонца, i падарожнiкаў ахапiў пранiзваючы холад - праўда, ненадоўга, але ўсё роўна гэта было не надта прыемна. Затое вяршынi гор i воблакi афарбавалiся ў неперадавальна прыгожыя зялёныя таны, якiя адлiвалi бляскам апошнiх сонечных промняў. Гэтая гульня фарбаў не паддаецца апiсанню, яе трэба бачыць. Вiдовiшча дзiвоснае, усе з гэтым згадзiлiся, але ў страўнiку ў кожнага было пуста, цела стамiлася, душа хацела прытулку на ноч, а дзе яго знайсцi? Цяпер усе гэтыя пытаннi цiкавiлi падарожнiкаў намнога больш, чым прыгажосць прыроды.

Дарога ляжала праз алiўкавы гай, i здавалася, што едзеш дзе-небудзь на радзiме, памiж роднымi вузлаватымi вербамi. Хутка карэта спынiлася каля адзiнокай гасцiнiцы. Ля варот яе сядзела мноства жабракоў-калек, i самы бадзёры з iх здаваўся "дасягнуўшым сталасцi старэйшым сынам голаду". Адны калекi былi сляпыя; у другiх высахлi ногi - гэтыя поўзалi на руках; у трэцiх на знявечаных руках не было пальцаў. Быццам сама галеча цягнулася да падарожнiкаў з гэтай кучы рыззя i лахманоў. "Ессеlenza, miserabili!"* хрыпелi яны, паказваючы свае выродлiвыя канечнасцi.

* Пан, дапамажы няшчасным! (iт.).

Падарожнiкаў сустрэла гаспадыня гасцiнiцы, босая, непрычасаная, у бруднай кофце. Дзверы ў пакоях трымалiся на вяроўках, пад столлю пырхалi кажаны, цагляная падлога была ўся на вышчэрблiнах, а смурод стаяў такi, што хоць сякеру вешай...

- Лепш ужо няхай яна накрые нам стол у стайнi, - сказаў нехта з падарожнiкаў. - Там, прынамсi, ведаеш, чым дыхаеш.

Адчынiлi акно, каб напусцiць свежага паветра, але тут у пакой працягнулiся высахлыя рукi i пачулася адвечнае ныццё: "Ессеlenza, miserabili!".

Сцены пакоя былi спрэс спiсаны, i палова надпiсаў брудна лаяла "цудоўную Iталiю".

Прынеслi абед: вадзянiсты суп з перцам i прагорклым алiўкавым алеем, пасля прыпраўленую такiм жа алеем салату i, нарэшце, нясвежыя яйцы i смажаныя пеўневыя грабеньчыкi - у якасцi ўпрыгожання банкету; нават вiно здавалася не вiном, а нейкай мiкстурай.

На ноч дзверы забарыкадзiравалi чамаданамi, i аднаму падарожнiку даручылi стаяць на варце, а астатнiя заснулi. Вартавым аказаўся студэнт-багаслоў. Ну i духата была ў пакоi! Гарачыня нясцерпная, камары, - а тут яшчэ "miserabili", якiя стагналi ў сне, перашкаджаючы заснуць.

- Так, падарожнiчаць, канечне, было б нядрэнна, - уздыхнуў студэнт, - каб не было ў нас цела. Няхай бы яно ляжала сабе ды адпачывала, а дух лятаў бы, дзе яму заўгодна. А то, куды б я нi прыехаў, усюды журба смокча мне сэрца. Хацелася б чагосьцi большага, чым iмгненная радасць быцця. Так, так, большага, вышэйшага, найвышэйшага! Але дзе яно? У чым? Што гэта такое? Не, я ўжо ведаю, да чаго iмкнуся, чаго хачу. Я хачу прыйсцi да канечнай i шчаслiвейшай мэты зямнога быцця, самай шчаслiвай з усiх.

Толькi ён вымавiў апошнiя словы, як апынуўся ў сябе дома. На вокнах вiселi доўгiя белыя фiранкi, пасярод пакоя на падлозе стаяла чорная труна, а ў ёй смяротным сном спаў багаслоў. Яго жаданне споўнiлася: цела яго адпачывала, а душа вандравала. "Нiкога нельга назваць шчаслiвым раней, чым ён памрэ", сказаў Саламон; i цяпер яго словы зноў пацвердзiлiся.

Кожны памерлы - гэта сфiнкс, неразгаданая загадка I гэты "сфiнкс" у чорнай труне ўжо не мог адказаць на тое пытанне, якое ён сам сабе задаваў за два днi да смерцi.

О, злая смерць! Ты ўсюды сееш страх.

Твае сляды - магiлы ды маленне.

Дык што ж, i думка знiшчаная ў прах?

А я нiкчэмная здабыча тлення?

Што стогнаў хор праз цемру i слату!

Ты адзiнока доўгi век пражыў,

I лёс быў твой цяжэйшы за плiту,

Што на магiлу нехта палажыў.

У пакоi з'явiлiся дзве жанчыны. Мы iх ведаем: то былi фея Смутку i веснiца Шчасця, i яны схiлiлiся над памерлым.

- Ну, - спытала фея Смутку, - многа шчасця прынеслi чалавецтву твае галёшы?

- Што ж, таму хто, ляжыць тут, яны, прынамсi, далi вечную асалоду! адказала фея Шчасця.

- О, не, - сказала фея Смутку. - Ён сам пайшоў са свету раней свайго тэрмiну. Ён яшчэ не настолькi акрэп духоўна, каб авалодаць тымi скарбамi, якiмi павiнен быў авалодаць па самiм сваiм прызначэннi. Ну, я акажу яму дабрадзейства! - I яна сцягнула галёшы са студэнта.

Смяротны сон перапынiўся. Мярцвяк уваскрэс i падняўся. Фея Смутку знiкла, а з ёй i галёшы. Напэўна, яна вырашыла, што цяпер яны павiнны належыць ёй.

КВЕТКI МАЛЕНЬКАЙ IДЫ

- Бедныя мае кветачкi зусiм завялi! - сказала маленькая Iда. - Учора ўвечары яны былi такiя прыгожыя, а цяпер апусцiлi галоўкi! Чаму гэта? спытала яна студэнта, якi сядзеў на канапе.

Яна вельмi любiла гэтага студэнта, - ён умеў расказваць дзiвоснейшыя гiсторыi i выразаць з паперы цiкавыя карцiнкi: сардэчкi з малюпасенькiмi танцоўшчыцамi ўнутры, кветкi i выключныя палацы з дзвярыма i вокнамi, якiя можна было адчыняць. Вялiкi мастак на забавы быў гэты студэнт!

- Што з iмi здарылася? - спытала яна зноў i паказала яму свой павялы букет.

- Ведаеш што? - сказаў студэнт. - Кветкi выправiлiся ноччу на баль, вось i апусцiлi цяпер галоўкi!

- Ды цi ж кветкi танцуюць! - сказала маленькая Iда.

- Танцуюць! - адказаў студэнт. - Па начах, калi навокал цёмна i мы ўсе спiм, яны так весела скачуць адна з адной, такiя балi наладжваюць - проста дзiва!

- А дзецям нельга прыйсцi да iх на баль?

- Чаму ж, - сказаў студэнт, - бо маленькiя маргарыткi i ландышы таксама танцуюць.

- А дзе танцуюць самыя прыгожыя кветкi? - спытала Iда.

- Ты ж бывала за горадам, там, дзе вялiзны палац, у якiм летам жыве кароль i дзе такi дзiўны сад з кветкамi? Памятаеш лебедзяў, якiя падплывалi да цябе за хлебнымi крошкамi? Вось там i бываюць сапраўдныя балi!

- Я яшчэ ўчора была там з мамай, - сказала маленькая Iда, - але цяпер на дрэвах больш няма лiсця, а ў садзе няма кветак. Куды яны падзявалiся? Улетку iх так багата!

- Яны ўсе ў палацы, - адказаў студэнт. - Трэба табе сказаць, што як толькi кароль i прыдворныя пераедуць у горад, кветкi адразу ж уцякаюць з саду ў палац, i там для iх надыходзiць вясёлы час! Вось бы табе паглядзець! Дзве самыя прыгожыя ружы садзяцца на трон - гэта кароль з каралевай. А чырвоныя пеўнiкавыя грабеньчыкi становяцца каля iх, стаяць i кланяюцца, - гэта камер-юнкеры. Потым прыходзяць iншыя цудоўныя кветкi, i пачынаецца баль. Пяцынты i крокусы робяцца маленькiмi марскiмi кадэтамi i танцуюць з паненкамi - блакiтнымi фiялкамi; а цюльпаны i вялiкiя жоўтыя лiлеi - гэта пажылыя дамы, i яны сочаць за тым, каб усе танцавалi адметна i наогул паводзiлi сябе прыстойна.

- А кветачкам не перападзе за тое, што яны танцуюць у каралеўскiм палацы? - спытала маленькая Iда.

- Дык жа нiхто не ведае, што яны там танцуюць! - адказаў студэнт. Праўда, стары наглядчык iншы раз зазiрне ў палац ноччу з вялiзрай вязкай ключоў у руках, але кветкi, як толькi пачуюць бразгаценне ключоў, адразу ж сунiмаюцца, хаваюцца за доўгiя фiранкi, якiя вiсяць на вокнах, i толькi ледзь-ледзь выглядваюць адтуль адным вокам. "Тут штосьцi пахне кветкамi!" бурчыць тады стары наглядчык, а бачыць нiчога не бачыць.

- Вось цiкава! - сказала маленькая Iда i нават у далонi запляскала. - I я таксама не магу iх убачыць?

- Можаш, - сказаў студэнт. - Варта табе толькi, калi зноў пойдзеш туды, зазiрнуць у акенцы. Вось я сёння бачыў там доўгую жоўтую лiлею; яна ляжала i пацягвалася на канапе - уяўляла, што з'яўляецца прыдворнай дамай.

- А кветкi з Батанiчнага саду таксама могуць прыйсцi туды, хаця сад далёка ад палаца?

- Ну, канешне, могуць! - адказаў студэнт. - Бо яны ўмеюць лётаць i лётаюць, калi захочуць. Цi ж ты не заўважыла, якiя прыгожыя матылькi, чырвоныя, жоўтыя, белыя? Яны зусiм як кветкi i калiсьцi былi кветкамi. Аднойчы скочылi яны са сцяблiнкi высока ў паветра, запляскалi пялёсткамi, быццам малюпасенькiмi крылцамi, i паляцелi. I, менавiта таму, што яны паводзiлi сябе добра, iм дазволiлi лётаць i днём. Цяпер iм ужо не патрэбна было вяртацца дадому i сцiшана сядзець на сцяблiнцы, вось iх пялёсткi i пераўтварылiся ў сапраўдныя крылцы. Ты ж гэта сама бачыла. Хаця, магчыма, кветкi з Батанiчнага саду i не бываюць у каралеўскiм палацы. Магчыма, яны нават не ведаюць, як там весела па начах! Вось што ты павiнна зрабiць, - i няхай потым здзiўляецца прафесар батанiкi, якi жыве тут побач, ты ж яго ведаеш? - Калi прыедзеш у яго сад, раскажы якой-небудзь кветачцы пра вялiкiя балi ў каралеўскiм палацы! Кветка раскажа пра гэта астатнiм, i ўсе яны збягуць. Прафесар прыйдзе ў сад, а там нiводнай кветачкi! Вось ён здзiвiцца! "Куды ж яны падзелiся?" - падумае.

- Ды як жа кветка раскажа iншым? Кветкi ж не размаўляюць.

- Вядома, не, - адказаў студэнт, - затое яны ўмеюць гаварыць знакамi. Ты сама бачыла, як яны пагойдваюцца, ледзь падзьме ветрык, як варушаць сваiмi зялёнымi лiсточкамi. I яны гэтак жа добра разумеюць адна другую, як мы, калi гутарым.

- А прафесар разумее iх? - спытала маленькая Iда.

- А як жа ж! Аднойчы ранiцай ён прыйшоў у сад i бачыць, што высокая крапiва робiць знакi сваiм лiсцем цудоўным чырвоным гваздзiкам. Вось што iм казала крапiва: "Вы такiя мiлыя, я вас вельмi люблю". Прафесару гэта не спадабалася, i ён ударыў крапiву па лiсцi, а лiсце ў яе - усё роўна, што ў нас пальцы, - ударыў i апёкся! З той пары ён не асмельваецца яе чапаць.

- Вось цiкава! - сказала маленькая Iда i засмяялася.

- Ну цi ж можна забiваць дзiцяцi галаву такой брыдотай? - абурыўся сумны саветнiк, якi таксама прыйшоў у госцi да бацькоў Iды i сядзеў на канапе.

Ён цярпець не мог студэнта i вечна бурчэў на яго, асаблiва калi той выразаў мудрагелiстыя, забаўныя фiгуркi, накшталт чалавека на шыбенiцы i з сэрцам у руках - яго павесiлi за тое, што ён краў сэрцы, - цi старой ведзьмы на мятле, з мужам на носе. Усё гэта вельмi не падабалася саветнiку, i ён заўсёды паўтараў:

- Ну цi ж можна забiваць дзiцяцi галаву такой брыдотай? Дурныя выдумкi!

Але Iду вельмi захапiў расказ студэнта пра кветкi, i яна думала пра гэта цэлы дзень.

"Значыць, кветачкi павесiлi галоўкi таму, што стамiлiся пасля балю!" I маленькая Iда пайшла да свайго столiка, дзе стаялi ўсе цацкi; скрынка столiка таксама бiтком ляжала набiта розным дабром. Лялька Сафi ляжала ў сваiм ложку i спала, але Iда сказала ёй:

- Табе прыйдзецца ўстаць, Сафi, i паляжаць гэтую ноч у скрынцы: бедныя кветкi хворыя, iх трэба пакласцi ў тваю пасцельку, - магчыма, яны стануць здаровымi!

I яна выцягнула ляльку з ложка. Сафi паглядзела на Iду вельмi незадаволена i не сказала нi слова, - яна раззлавалася за тое, што ёй не даюць спаць у яе пасцелi.

Iда паклала кветкi, ухутала iх старанна коўдрай i загадала iм ляжаць цiха, за гэта яна абяцала напаiць iх гарбатай, i тады яны ўстануць заўтра ранiцай зусiм здаровымi! Потым яна зашморгнула шторы, каб сонца не свяцiла кветкам у вочы.

Расказ студэнта не выходзiў у яе з галавы, i, кладучыся спаць, Iда не магла ўстрымацца, каб не зазiрнуць за фiранкi, зашморгнутыя нанач; на акенцах стаялi цудоўныя мамiны кветкi - цюльпаны i гiяцынты, i маленькая Iда прашаптала iм:

- Я ведаю, што ў вас ноччу будзе баль!

Кветкi стаялi як нi ў чым не бывала i нават не варухнулiся, што з таго, што маленькая Iда штосьцi такое ведала.

У пасцелi Iда доўга яшчэ думала пра тое ж i ўсё ўяўляла сабе, як гэта павiнна быць мiла, калi кветкi танцуюць! "Няўжо i мае кветкi былi на балi ў палацы?" - падумала яна i заснула.

Але сярод ночы маленькая Iда раптам прачнулася; яна бачыла ў сне кветкi, студэнта i саветнiка, якi лаяў студэнта за тое, што той забiвае ёй галаву абы чым. У пакоi, дзе ляжала Iда, было цiха, на стале гарэў начнiк, i тата з мамай моцна спалi.

- Хацелася б мне ведаць: цi спяць мае кветкi ў пасцельцы? - сказала маленькая Iда сабе i прыпаднялася з падушкi, каб паглядзець у паўрасчыненыя дзверы, за якiмi былi яе цацкi i кветкi; потым яна прыслухалася, - ёй здалося, што ў тым пакоi iграюць на фартэп'яна, але вельмi цiха i пяшчотна; такой музыкi яна нiколi яшчэ не чула.

- Гэта, пэўна, кветкi танцуюць! - сказала Iда. - Божа, як бы мне хацелася паглядзець!

Але яна не асмелiлася ўстаць з пасцелi, каб не разбудзiць тату з мамай.

- Хоць бы кветкi ўвайшлi сюды! - сказала яна.

Але кветкi не ўваходзiлi, а музыка ўсё працягвалася, такая цiхая, пяшчотная, проста дзiва! Тады Iда не вытрымала, яна пацiху вылезла з ложка, падышла на дыбачках да дзвярэй i зазiрнула ў суседнi пакой. Што за дзiва было там!

У тым пакоi не гарэў начнiк, а было ўсё ж светла, як днём, ад месяца, якi глядзеў з акенца прама на падлогу, на якой у два рады стаялi цюльпаны i гiяцынты; на вокнах не засталося нiводнай кветкi - адны гаршчкi з зямлёй. Кветкi вельмi мiла танцавалi: яны то станавiлiся ў круг, то, узяўшыся за доўгiя зялёныя лiсточкi, быццам за рукi, кружылiся парамi. На фартэп'яна iграла вялiкая жоўтая лiлея - гэта, пэўна, яе маленькая Iда бачыла летам! Яна добра памятала, як студэнт сказаў: "Ах, як яна падобна на фрэкен Лiну!" Усе пасмяялiся тады над iм, але цяпер Iдзе i на самай справе падалося, быццам доўгая жоўтая лiлея падобна на Лiну; яна i на раялi iграла гэтак жа, як Лiна; паварочвала свой прадаўгаваты твар то ў адзiн бок, то ў другi i кiвала ў такт дзiвоснай музыцы. Нiхто не заўважаў Iды.

Раптам маленькая Iда ўбачыла, што вялiкi блакiтны крокус скочыў прама на сярэдзiну стала з цацкамi, падышоў да лялечнага ложка i адхiнуў полаг, там ляжалi вялiкiя кветкi, але яны жыва паднялiся i пахiтнулi галоўкамi ў знак таго, што яны таксама хочуць танцаваць.

Стары Курылка са зламанай нiжняй губой устаў i пакланiўся цудоўным кветкам: яны зусiм не былi падобны на хворых - саскочылi са стала i пачалi весялiцца разам з усiмi.

У гэтую хвiлiну пачуўся грукат, нiбыта штосьцi звалiлася на падлогу. Iда паглядзела ў той бок. Высветлiлася, гэта маслянiчная вярба хутка саскочыла ўнiз да кветак, бо лiчыла сябе iх суродзiчкай. Вярба, упрыгожаная папяровымi кветкамi, таксама была вельмi мiлай; на вершалiне яе сядзела маленечкая васковая лялечка ў капелюшы з шырокiмi палямi, цюцелька ў цюцельку такой, як у саветнiка.

Гулка тупаючы сваiмi трыма чырвонымi драўлянымi ножкамi, вярба скакала сярод кветак. Яна танцавала мазурку, а iншыя кветкi не ведалi гэтага танца, таму што былi вельмi лёгкiмi i не маглi тупаць з такой сiлай.

Але вось лялечка на вярбе раптам выцягнулася, закруцiлася над папяровымi кветкамi i гулка закрычала:

- Ну цi ж можна забiваць галаву дзiцяцi такой драбязой? Што за дурацкая фантастыка?

Цяпер лялька была на дзiва падобнай на саветнiка - у такiм жа капелюшы з шырокiмi палямi, такая ж сярдзiтая i жоўтая! Але папяровыя кветкi стукнулi яе па тонкiх плячах, i яна зусiм сцiснулася, зноў ператварыўшыся ў маленечкую васковую ляльку. Гэта было так цiкаўна, што Iда не магла ўтрымацца ад смеху.

Вярба працягвала скакаць, i саветнiку мiжволi даводзiлася скакаць разам з ёй, усё роўна - цi выцягваўся ён на ўсю даўжыню цi заставаўся маленечкай васковай лялечкай у чорным капелюшы з шырокiмi палямi. Нарэшце кветкi, асаблiва тыя, якiя ляжалi ў лялечным ложку, пачалi шкадаваць саветнiка, i вярба пакiнула яго ў спакоi. Раптам штосьцi гулка застукала ў шуфлядцы стала, дзе разам з iншымi цацкамi ляжала лялька Сафi. Курылка дабег да краю стала, лёг нiцма i ледзь-ледзь выцягнуў шуфлядку. Сафi ўстала i здзiўлена азiрнулася.

- Ды тут, аказваецца, баль! - сказала яна. - Чаму мне пра гэта не сказалi?

- Хочаш танцаваць са мной? - спытаў яе Курылка.

- Ну i кавалер! - адрэзала Сафi i павярнулася да яго спiной, потым села на шуфляду i пачала чакаць, што яе запросiць якая-небудзь кветка; але нiхто i не думаў яе запрашаць. Тады яна пачала кашляць: "кх, кх, кх!" Але i тут нiхто да яе не падышоў. А Курылка скакаў адзiн, i не так ужо i дрэнна.

Заўважыўшы, што кветкi на яе не глядзяць, Сафi раптам звалiлася з шуфляды на падлогу, ды з такiм шумам, што ўсе збеглiся, акружылi яе i пачалi распытваць, цi не ўдарылася яна. Кветкi размаўлялi з ёю вельмi ласкава, асаблiва тыя, якiя толькi нядаўна адпачывалi ў ложку. Сафi зусiм не ўдарылася, i кветкi маленькай Iды пачалi дзякаваць ёй за цудоўную пасцельку, потым павялi з сабой у кружок месяца на падлозе i пачалi танцаваць з ёй; iншыя кветкi павялi карагод i скакалi вакол iх. Тады Сафi, вельмi задаволеная, сказала кветачкам, што аддае iм свой ложачак, - ёй добра i ў шуфлядцы!

- Дзякуй, - азвалiся кветкi, - але мы не можам жыць доўга. Ранiцай зусiм памром. Скажы толькi маленькай Iдзе, каб яна пахавала нас у садзе, дзе закапана канарэйка. Летам мы зноў вырасцем i будзем яшчэ прыгажэй.

- Не, вы не павiнны памiраць! - усклiкнула Сафi i пацалавала кветкi.

У гэты момант дзверы адчынiлiся, i ў пакой увайшоў цэлы натоўп прыгажэйшых кветак. Маленькая Iда нiяк не магла зразумець, адкуль яны ўзялiся, - пэўна ж, з каралеўскага палаца. Наперадзе iшлi дзве цудоўныя ружы ў маленькiх залатых каронах, - гэта былi кароль з каралевай. За iмi, раскланьваючыся на ўсе бакi, рухалiся прыгожыя ляўкоi i гваздзiкi. Музыканты - буйныя макi i пiвонi дзьмулi ў стручкi, чырванеючы ад напругi, а маленькiя блакiтныя званочкi i беленькiя пралескi тоненька звiнелi. Вось была забаўная музыка! За музыкантамi iшло мноства iншых кветак, i ўсе яны танцавалi - i блакiтныя фiялкi, i чырвоныя маргарыткi, i рамонкi, i ландышы. Кветкi танцавалi i цалавалiся, ды так, што глядзець не наглядзецца!

Нарэшце ўсе пажадалi адно аднаму добрай ночы, а маленькая Iда прабралася ў свой ложак, i да ранiцы ёй снiлiся кветкi i ўсё, што яна бачыла ноччу.

Ранкам яна ўстала i пабегла да свайго столiка - паглядзець, цi там яе кветачкi.

Яна адхiнула полаг... Так, кветкi ляжалi ў ложачку, але зусiм, зусiм завялыя! Сафi таксама ляжала на сваiм месцы, у скрынцы, i твар у яе быў сонны.

- А ты памятаеш, што табе загадалi перадаць мне? - спытала маленькая Iда.

Але Сафi толькi тупа глядзела на яе, не раскрываючы роту.

- Якая ж ты нядобрая! - сказала маленькая Iда. - А яны яшчэ танцавалi з табой!

Потым яна ўзяла кардонную каробачку, на накрыўцы якой была намалявана прыгожанькая птушка, адкрыла яе i паклала туды мёртвыя кветкi.

- Вось вам i дамавiнка! - сказала яна. - А калi прыедуць мае нарвежскiя кузены, мы вас закапаем у садзе, каб вы на наступнае лета зноў выраслi i сталi яшчэ прыгажэй!

Ёнас i Адольф стрыечныя браты Iды, якiя прыехалi з Нарвегii, былi жвавыя хлапчукi. Бацька падарыў iм па новаму самастрэлу, i яны ўзялi iх з сабой, каб паказаць Iдзе. Яна расказала хлапчукам пра бедныя памёршыя кветкi i загадала пахаваць iх. Наперадзе iшлi хлапчукi з самастрэламi на плячах, за iмi маленькая Iда з мёртвымi кветкамi ў каробцы. Магiлку выкапалi ў садзе. Iда пацалавала кветкi i апусцiла каробку ў ямку, а Ёнас з Адольфам адсалютавалi над магiлкай з самастрэлаў - нi стрэльбаў, нi гармат у iх жа не было.

ДЗIКIЯ ЛЕБЕДЗI

Далёка-далёка, у той краiне, куды адлятаюць у вырай ластаўкi, жыў кароль. У яго было адзiнаццаць сыноў i адна дачка, якую звалi Элiзай. Адзiнаццаць братоў-прынцаў ужо хадзiлi ў школу; у кожнага на грудзях блiшчэла зорка, а з левага боку звiнела шабля. Прынцы пiсалi алмазнымi грыфелямi на залатых дошках i выдатна ўмелi чытаць - i па кнiжцы i без кнiжкi, на памяць. Вядома, так добра чытаць маглi толькi сапраўдныя прынцы. Пакуль прынцы вучылiся, iх сястра Элiза сядзела на лавачцы з люстранога шкла i разглядвала кнiжку з малюнкамi, якая каштавала паўкаралеўства.

Сапраўды, добра жылося дзецям! Але неўзабаве ўсё сталася iнакш.

Памерла iх мацi, i кароль ажанiўся зноў. Мачаха была злая ведзьма i неўзлюбiла гаротных дзяцей. У першы ж дзень, калi ў палацы святкавалi вяселле караля, дзецi адчулi, якая злая ў iх мачаха. Яны пачалi гульню ў "госцi" i папрасiлi каралеву даць iм пiрожных i печаных яблыкаў, каб накармiць сваiх гасцей. Але мачаха дала iм кубак звычайнага пяску i сказала:

- Хопiць з вас i гэтага!

Мiнуў яшчэ тыдзень, i мачаха задумала збавiцца ад Элiзы. Яна адправiла яе ў вёску на выхаванне да нейкiх сялян. А потым злая мачаха пачала нагаворваць каралю на бедных прынцаў, i нагаварыла столькi лухты, што кароль не захацеў больш нават бачыць сваiх сыноў.

I вось каралева загадала паклiкаць прынцаў i, калi яны наблiзiлiся да яе, яна крыкнула:

- Няхай кожны з вас ператворыцца ў чорнага крука! Ляцiце прэч з палаца i самi здабывайце сабе харч!

Але ёй не ўдалося ажыццявiць сваю злую задуму. Прынцы ператварылiся не ў няўклюдных крукоў, а ў прыгожых дзiкiх лебедзяў. З крыкам вылецелi яны з вокнаў палаца i паняслiся над паркамi i лясамi.

Была ранiца, калi адзiнаццаць лебедзяў праляталi мiма хацiны, дзе яшчэ спала моцным сном iх сястрычка Элiза. Яны доўга кружылi над дахам, выцягвалi свае гнуткiя шыi i лопалi крыламi, але нiхто iх не чуў i не бачыў. Так i паляцелi яны далей, не пабачыўшы сваёй сястры. Высока-высока, да самых воблакаў, паднялiся яны i паляцелi ў вялiкi цёмны лес, якi цягнуўся да самага мора.

А бедалажка Элiза засталася жыць у сялянскай хацiне. Кожны дзень гуляла яна з зялёным лiстком - iншых цацак у яе не было; яна пракалола ў лiсточку дзiрачку i глядзела праз яе на сонца - ёй здавалася, што бачыць ясныя вочы сваiх братоў.

Днi шлi за днямi. Часам вецер гойдаў ружовыя кусты, якiя распускалiся каля дома, i пытаў у ружаў:

- Цi ёсць хто-небудзь прыгажэйшы за вас?

I ружы хiсталi галоўкамi, адказвалi:

- Элiза прыгажэйшая за нас.

I вось нарэшце Элiзе споўнiлася пятнаццаць гадоў, i сяляне адаслалi яе дамоў, у палац.

Каралева ўбачыла, якая прыгажуня яе падчарка, i яшчэ больш зазлавала на Элiзу. Злая мачаха меркавала ператварыць Элiзу, як i яе братоў, у дзiкага лебедзя, але гэтага яна не магла зрабiць: кароль захацеў пабачыць сваю дачку.

I вось ранiцай каралева пайшла ў мармуровую купальню, якую ўпрыгожвалi цудоўныя дываны i мяккiя падушкi. У кутку купальнi сядзелi тры жабы. Каралева ўзяла iх у рукi i пацалавала. Потым яна сказала першай жабе:

- Калi Элiза ўвойдзе ў купальню, сядзь ёй на галаву - няхай зробiцца яна такой жа дурной i лянiвай, як ты.

Другой жабе каралева сказала:

- А ты скокнi Элiзе на лоб - няхай будзе яна такой жа страхалюднай, як ты. Тады i родны бацька яе не пазнае... Ну, а ты ляж ёй на сэрца! - загадала каралева трэцяй жабе. - Няхай стане яна злой, каб нiхто яе не любiў.

I каралева кiнула жабаў у празрыстую ваду. Вада адразу зрабiлася зялёнай i памутнела. Каралева паклiкала Элiзу, распранула яе i загадала ўвайсцi ў ваду. Як толькi Элiза ступiла ў ваду, адна жаба ўскочыла ёй на скронь, другая на лоб, а трэцяя на грудзi. Але Элiза нават не заўважыла гэтага. А тры жабы, калi дакранулiся да Элiзы, ператварылiся ў тры чырвоныя макi. I Элiза выйшла з вады такой жа прыгожай, якой i ўвайшла.

Тады злая каралева нацёрла Элiзу сокам грэцкага арэха, i бедная Элiза зрабiлася зусiм чорная. А потым мачаха вымазала ёй твар смярдзючай маззю i раскудлацiла яе прыгожыя валасы. Цяпер нiхто не змог бы пазнаць Элiзу. Толькi стары сабака, якi сядзеў на ланцугу, з прыветным брэхам кiнуўся да яе, ды ластавачкi, якiх яна часта кармiла хлебнымi крыхамi, прашчабяталi ёй сваю песню. Ды хто ж будзе звяртаць увагу на гаротных жывёл?

Горка заплакала Элiза i ўпотай пайшла з палаца. Цэлы дзень iшла яна па палях i балотах, прабiралася да лесу. Элiза i сама добра не ведала, куды ёй iсцi. Яна ўсё думала пра братоў, якiх злая мачаха таксама выгнала з дому. Элiза вырашыла шукаць iх усюды, пакуль не знойдзе.

Калi Элiза дабралася да лесу, была ўжо ноч, i бедная дзяўчынка зусiм збiлася з дарогi. Яна лягла на мяккi мох, а галаву паклала на пень. У лесе было цiха i цёпла. Сотнi светлячкоў, быццам зялёныя агеньчыкi, мiльгалi ў траве, а калi Элiза дакранулася рукой да кусцiка, нейкiя блiскучыя жучкi пасыпалiся з лiсця зорным дажджом.

Усю ноч снiлiся Элiзе браты: усе яны зноў былi дзецi, разам гулялi, пiсалi алмазнымi грыфелямi на залатых дошках i разглядвалi чароўную кнiжку з малюнкамi, за якую было аддадзена паўкаралеўства. Малюнкi ў кнiжцы былi жывыя: птушкi спявалi i людзi выскоквалi са старонак кнiгi i размаўлялi з Элiзай i яе братамi; але як толькi Элiза перагортвала старонку, людзi хавалiся зноў iнакш у малюнках была б вялiкая блытанiна.

Калi Элiза прачнулася, сонца было ўжо высока; яна нават не магла добра разгледзець яго за густой лiстотай дрэў. Толькi рэдкiя сонечныя промнi прабiвалiся памiж галiнамi i бегалi залатымi зайчыкамi па траве. Непадалёк чулася бульканне ручая. Элiза падышла да ручая i нахiлiлася над iм. Вада ў ручаi была чыстая i празрыстая. Калi б не вецер, што пагойдваў галiнкi дрэў i кустоў, можна было б падумаць, што i дрэвы i кусты намаляваны на дне ручая так выразна адбiвалiся яны ў спакойнай вадзе.

Элiза ўбачыла ў вадзе свой твар i вельмi спалохалася - такi быў ён чорны i страшны. Але вось яна зачарпнула рукою вады, пацёрла вочы, лоб, i твар у яе зноў зрабiўся белы, як i раней. Тады Элiза распранулася i ўвайшла ў прахалодны чысты ручай. Вада адразу ж змыла з яе сок грэцкага арэха i смярдзючую мазь, якой нацёрла Элiзу мачаха.

Потым Элiза апранулася, запляла ў косы свае доўгiя валасы i пайшла па лесе далей, сама не ведаючы куды. На шляху яна ўбачыла дзiкую яблыню, галiны якой гнулiся да зямлi пад цяжарам пладоў. Элiза паела яблыкаў, падпёрла галiны кiйкамi i пайшла далей. Хутка яна зайшла ў самы гушчар лесу. Нiводная птушка не залятала сюды, нi адзiн сонечны промень не прабiваўся праз густое галлё. Высокiя ствалы стаялi шчыльнымi радамi, нiбы драўляныя сцены. Вакол было так цiха, што Элiза чула свае ўласныя крокi, чула шумок кожнага сухога лiсточка, якi трапляў ёй пад ногi. Нiколi яшчэ Элiза не бывала ў такой глухаманi.

Уночы зрабiлася зусiм цёмна, нават светлячкi не свяцiлi ў iмхах. Элiза ўляглася на траву i заснула.

Ранiцай яна накiравалася далей i раптам сустрэла бабулю з кошыкам ягад. Бабуля дала дзяўчыне жменю ягад, а Элiза спытала ў яе, цi не праязджалi тут, па лесе, адзiнаццаць прынцаў.

- Не, - сказала бабуля, - прынцаў я не бачыла, але ўчора я бачыла тут на рацэ адзiнаццаць лебедзяў у залатых каронах.

I бабуля вывела Элiзу да стромы, пад якой працякала рака. Элiза развiталася з бабуляй i пайшла па беразе ракi.

Доўга iшла Элiза, i раптам перад ёю адкрылася бяскрайняе мора. Нi аднаго ветразя не было бачна на моры, нiводнага чоўна не было поблiз.

Элiза села на камень ля самага берага i задумалася: што ж ёй рабiць, куды iсцi далей?

Да ног Элiзы падбягалi марскiя хвалi, яны неслi з сабою дробныя каменьчыкi. Вада сцёрла вострыя краi каменьчыкаў, i яны былi зусiм гладкiя i круглыя.

I дзяўчына падумала: "Колькi працы патрэбна, каб цвёрды камень зрабiць гладкiм i круглым! А вось вада робiць гэта. Мора нястомна i цярплiва коцiць свае хвалi i перамагае самыя цвёрдыя камянi. Дзякуй вам за гэта, што вы навучылi мяне, светлыя хуткiя хвалi! Я буду, як i вы, нястомна працаваць. Сэрца гаворыць мне, што калi-небудзь вы аднясеце мяне да маiх любых братоў!"

На беразе, сярод сухiх водарасцяў, Элiза знайшла адзiнаццаць белых лебядзiных пёрак. На пёрках яшчэ блiшчэлi кроплi - расы цi слёзаў, хто ведае? Вакол было пуста, але Элiза не адчувала сябе адзiнокай. Яна глядзела на мора i не магла наглядзецца.

Вось насоўваецца на мора вялiкая чорная хмара, вецер мацнее, i мора таксама чарнее, хвалюецца i бурлiць. Але хмара прайшла, па небе плывуць ружовыя воблакi, вецер сцiхае, i мора ўжо спакойнае, цяпер яно падобнае на пялёстак ружы. То зялёнае робiцца яно, то белае. Але як бы цiха нi было ў паветры i якое б спакойнае нi было мора, ля берага заўжды шумiць прыбой, заўжды прыкметна лёгкае хваляванне - вада цiха ўздымаецца, нiбы грудзi соннага дзiцяцi.

Калi сонца пачало заходзiць, Элiза ўбачыла дзiкiх лебедзяў. Як доўгая белая стужка, яны ляцелi адзiн за адным. Iх было адзiнаццаць. На галаве ў кожнага лебедзя ззяла невялiчкая залатая карона. Элiза адышла ад стромы i схавалася ў кусты. Лебедзi апусцiлiся непадалёк ад яе i залопалi сваiмi вялiкiмi белымi крыламi.

У гэтую самую хвiлiну сонца схавалася пад вадой - i раптам з лебедзяў упала iх белае пер'е, i ўжо не адзiнаццаць белых лебедзяў стаялi перад Элiзай, а адзiнаццаць прыгожых прынцаў. Элiза гучна крыкнула - яна адразу пазнала сваiх братоў, хаця за доўгi час яны вельмi змянiлiся. Элiза кiнулася да iх у абдымкi i пачала называць iх iмёны.

Браты вельмi абрадавалiся таму, што знайшлi сястру, якая так вырасла i зрабiлася такой прыгажуняй. Элiза i яе браты смяялiся i плакалi, а потым яны расказалi адзiн аднаму пра ўсё, што з iмi здарылася.

Самы старэйшы з прынцаў сказаў Элiзе:

- Мы лётаем дзiкiмi лебядзямi ўвесь дзень, ад усходу сонца да самага захаду. Калi ж сонца заходзiць, мы зноў ператвараемся ў людзей. I вось да захаду сонца мы спяшаем апусцiцца на зямлю. Калi б мы ператваралiся ў людзей у той час, калi ляцiм высока пад воблакамi, мы ў той жа час упалi б на зямлю i разбiлiся. Жывём мы не тут. Далёка-далёка за морам ёсць такая ж цудоўная краiна, як гэта. Вось там мы i жывём. Але дарога туды доўгая, трэба пераляцець праз усё мора, а на шляху няма нiводнай выспы, дзе б мы маглi правесцi ноч. Толькi на самай сярэдзiне мора ўзвышаецца адзiнокая скала. Яна такая малая, што мы можам стаяць на ёй толькi цесна прыцiскаючыся адзiн да другога. Калi мора бушуе, прыскi хваляў пералятаюць нашы галовы. Але ўсё ж, каб не было гэтай скалы, нам нiколi не давялося б пабываць на нашай роднай зямлi: мора шырокае - мы не можам пераляцець яго ад усходу сонца да захаду. Толькi два разы ў год, у самыя доўгiя днi, нашы крылы маюць сiлу перанесцi нас праз мора. Вось мы прылятаем сюды i жывём адзiнаццаць дзён. Мы лятаем над гэтым вялiкiм лесам i глядзiм на палац, дзе мы нарадзiлiся i правялi дзяцiнства. Ён добра бачны адсюль. Тут кожны куст i кожнае дрэва здаюцца нам роднымi. Па зялёных лугах бегаюць дзiкiя конi, якiх мы бачылi яшчэ ў дзяцiнстве, а вугальшчыкi пяюць тыя самыя песнi, якiя мы чулi, калi жылi яшчэ ў родным палацы. Тут наша радзiма, сюды цягне нас усiм сэрцам, i тут мы знайшлi цябе, любая, дарагая сястрычка! У гэты раз мы прабылi тут ужо дзевяць дзён. Праз два днi мы павiнны ляцець за мора, у цудоўную, але чужую краiну. Як жа нам забраць з сабою цябе? Няма ў нас нi карабля, нi чоўна.

- О, каб змагла я вызвалiць вас ад чараў! - сказала братам Элiза.

Так яны прагаравалi ўсю ноч i задрамалi толькi на золку. Элiза прачнулася ад шуму лебядзiных крылаў. Браты ператварылiся ў птушак i паляцелi ў родны лес. Толькi адзiн лебедзь застаўся на беразе з Элiзай. Гэта быў самы малады з яе братоў. Лебедзь паклаў сваю галаву ёй на каленi, а яна гладзiла i перабiрала яго пёркi. Цэлы дзень правялi яны ўдваiх, а вечарам прыляцелi дзесяць лебедзяў, i калi сонца села, яны зноў ператварылiся ў прынцаў.

- Заўтра мы павiнны адлятаць i не можам вярнуцца раней наступнага года, сказаў Элiзе старэйшы брат, - але мы не пакiнем цябе тут. Паляцiм з намi! Я адзiн магу на руках пранесцi цябе праз увесь лес, дык няўжо ж мы, усе адзiнаццаць, на нашых крылах не зможам перанесцi цябе цераз мора?

- Так, вазьмiце мяне з сабой! - сказала Элiза.

Усю ноч плялi яны сетку з гнуткай лазовай кары i чароту. Сетка атрымалася вялiкая i трывалая, i браты паклалi ў яе Элiзу. А на свiтаннi дзесяць лебедзяў падхапiлi сетку дзюбамi i ўзнялiся пад воблакi. Элiза спала ў сетцы салодкiм сном. А каб промнi сонца не разбудзiлi яе, адзiнаццаты лебедзь ляцеў над яе галавой, засланяў твар Элiзы ад сонца сваiмi шырокiмi крыламi.

Лебедзi былi ўжо далёка ад зямлi, калi Элiза прачнулася, i ёй здалося, што яна бачыць сон наяве, - так цiкава было ляцець ў паветры. Каля яе ляжала гронка спелых ягад i пучок смачнага карэння - iх сабраў i паклаў каля Элiзы самы малодшы брат, i Элiза ўсмiхнулася яму - яна здагадалася, што гэта ён ляцеў над ёй i засланяў яе ад сонца сваiмi крыламi.

Высока, пад самымi воблакамi, ляцелi браты i сястра, i першы карабель, якi яны ўбачылi ў моры, здаваўся iм чайкай на вадзе.

Лебедзi ляцелi так iмклiва, як ляцяць стрэлы, выпушчаныя з лука, але ўсё ж не так хутка, як заўжды: на гэты раз яны неслi сястру. Дзень пачаў хiлiцца да вечара, i зашумела непагадзь. Элiза са страхам глядзела, як сонца апускалася ўсё нiжэй i нiжэй, а адзiнокай марской скалы ўсё яшчэ не было бачна. I тут Элiзе здалося, што лебедзi зусiм стамiлiся i цяжка махаюць крыламi. Зойдзе сонца, яе браты на ляту ператворацца ў людзей, упадуць у мора i ўтопяцца.

I яна будзе вiнаватая!

Наблiжалася чорная хмара, моцныя парывы ветру прадказвалi буру, грозна насiлiся маланкi.

Сэрца Элiзы затрымцела: сонца ўжо амаль краналася вады.

I раптам лебедзi рынулiся ўнiз з вялiзнай хуткасцю. Элiзе здалося, што яны падаюць. Але не, яны яшчэ ляцелi. I вось, калi сонца ўжо напалову зайшло ў ваду, Элiза ўбачыла ўнiзе скалу. Яна была вельмi маленькая, не большая за цюленя, якi вытыркнуў з вады галаву. Лебедзi ступiлi на яе ў тую самую хвiлiну, калi патух у паветры апошнi сонечны промень. Элiза ўбачыла вакол сябе братоў, якiя стаялi поплеч; яны ледзьве памяшчалiся на маленькай скале. Мора шалёна бiлася аб камянi i абдавала братоў i Элiзу суцэльным дажджом пырскаў. Неба палала ад блiскавiцаў, i штохвiлiнна грымеў гром, але сястра i браты трымалiся за рукi i падбадзёрвалi адзiн аднаго ласкавымi словамi.

На свiтаннi бура ўтаймавалася, i зноў стала светла i цiха. Як толькi ўзышло сонца, браты з Элiзай паляцелi далей. Мора яшчэ бурлiла, i яны бачылi з вышынi, як белая пена плыла, нiбы мiльёны лебедзяў, па цёмна-зялёнай вадзе.

Калi сонца паднялася вышэй, Элiза раптам убачыла ўдалечынi вялiзны замак, якi быў акружаны лёгкiмi, быццам паветранымi галерэямi; унiзе, пад сценамi замка, калыхалiся пальмы i раслi цудоўныя кветкi.

Элiза спытала, цi тая гэта краiна, куды яны ляцяць, але лебедзi пахiталi галовамi: гэта было толькi мроiва, воблачны замак Фата-Марганы, якi вечна мяняецца. Элiза зноў паглядзела ўдалеч, але замка ўжо не было. Там, дзе раней быў замак, узнiмалiся высокiя горы, якiя зараслi лесам. На самых вяршынях блiшчэў снег, глыбы празрыстага лёду спускалiся памiж непрыступных скалаў.

Раптам горы ператварылiся ў цэлую флатылiю караблёў; Элiза прыгледзелася ўважлiва i ўбачыла, што гэта проста марскi туман, якi ўзнiмаецца над вадой.

Але вось нарэшце паказалася i сапраўдная зямля. Там, на беразе, разлягалiся зялёныя палi, цямнелi кедравыя лясы, а яшчэ далей былi бачны вялiкiя гарады i высокiя замкi. Да захаду сонца было яшчэ далёка, а Элiза ўжо сядзела на скале перад глыбокай пячорай. Па пячоры вiлiся пяшчотна-зялёныя раслiны, нiбы вышываныя зялёныя дываны. Гэта быў цудоўны дом яе братоў-лебедзяў.

- Паглядзiм, што табе прыснiцца ў гэтую ноч, - сказаў малодшы брат i адвёў Элiзу ў яе пакой.

- Ах, няхай бы я ўбачыла ў сне, як вызвалiць вас ад чараў! - сказала Элiза i заплюшчыла вочы.

I вось ёй прымроiлася, што яна ляцiць высока-высока да таго замка, якi бачыла над морам. А з замка насустрач ёй выходзiць фея Фата-Маргана. Фата-Маргана светлая i чароўная, але ў той жа час вельмi падобная на тую бабулю, якая дала Элiзе ў лесе ягад i расказала пра лебедзяў у залатых каронах.

- Тваiх братоў можна выратаваць, - сказала Фата-Маргана, - але цi хопiць у цябе мужнасцi i стойкасцi? Вада мякчэйшая за твае пяшчотныя рукi, а ўсё ж яна робiць камянi гладкiмi i круглымi, але вада не адчувае болю, якi будуць адчуваць твае пальцы: у вады няма сэрца, якое млее ад страху i пакуты, як тваё сэрца. Бачыш, у мяне ў руках крапiва. Такая ж крапiва расце тут, каля пячоры, i толькi яна ды яшчэ тая крапiва, якая расце на могiлках, можа табе спатрэбiцца. Памятай жа гэта! Нарвi крапiвы, хаця рукi твае пакрыюцца пухiрамi ад апёкаў; потым разамнi яе нагамi i спрадзi з яе доўгiя нiткi. З гэтых нiтак звяжы адзiнаццаць сарочак з доўгiмi рукавамi i, калi яны будуць гатовыя, надзень iх на лебедзяў. Як толькi сарочкi дакрануцца да iх пер'я, чары знiкнуць. Але памятай, што з той хвiлiны, як ты пачнеш сваю працу, i да той пары, пакуль не скончыш яе, ты не павiнна гаварыць нi слова, колькi б твая праца часу нi заняла. Першае ж слова, якое сарвецца ў цябе з языка, пранiжа сэрца тваiх братоў, бы кiнжалам. Iх жыццё i смерць у тваiх руках!

Тады Элiза выйшла з пячоры i ўзялася за працу.

Сваiмi пяшчотнымi рукамi рвала яна злую, пякучую крапiву, i пальцы яе пакрывалiся вялiкiмi пухiрамi, але яна з радасцю пераносiла боль: толькi б выратаваць дарагiх братоў! Яна нарвала цэлы ахапак крапiвы, потым размяла яе голымi нагамi i пачала прасцi доўгiя зялёныя нiткi.

Калi зайшло сонца, у пячору прыляцелi браты. Яны пачалi распытваць сястру пра тое, што яна рабiла, пакуль iх не было. Але Элiза не адказала iм нi слова. Браты вельмi спалохалiся, думалi, што сястра iх зрабiлася нямой.

"Гэта новае чарадзейства злой мачахi", - падумалi яны, але глянулi на рукi Элiзы, што пакрылiся пухiрамi, зразумелi, што яна зрабiлася нямой дзеля iх выратавання. Самы маладзейшы брат заплакаў; слёзы яго капалi ёй на рукi, i там, куды трапляла слязiнка, знiкалi пякучыя пухiры, сцiхаў боль.

Ноч Элiза правяла за сваёй працай; пра адпачынак i не думала - яна думала толькi пра тое, як бы хутчэй вызвалiць сваiх любых братоў. Увесь наступны дзень, пакуль лебедзi лёталi, яна заставалася сам-насам, але нiколi яшчэ час не цёк так хутка. Вось ужо адна сарочка была гатова, i дзяўчына прынялася за наступную.

Раптам у гарах пачулiся гукi паляўнiчых ражкоў. Элiза спалохалася. Гукi ўсё наблiжалiся, затым пачуўся брэх сабак. Дзяўчына схавалася ў пячору, звязала ўсю сабраную крапiву ў пучок i села каля яго. У тую ж хвiлiну з-за кустоў выскачыў вялiкi сабака, за iм другi i трэцi. Сабакi гучна брахалi i бегалi ўзад i ўперад. Хутка ля пячоры сабралiся ўсе паляўнiчыя. Самы прыгожы з iх быў кароль той краiны; ён падышоў да Элiзы. Нiколi яшчэ не сустракаў ён такой прыгажунi!

- Як жа ты трапiла сюды, любачка? - спытаў ён, але Элiза толькi пахiтала галавой - яна ж не пасмела гаварыць: калi б яна сказала хоць адно слова, яе браты загiнулi б.

Рукi свае Элiза схавала пад фартух, каб кароль не заўважыў пухiроў i драпiн.

- Пойдзем са мной! - сказаў кароль. - Тут нельга табе заставацца! Калi ты такая добрая, як i прыгожая, то я апрану цябе ў шоўк i аксамiт, надзену табе на галаву залатую карону, i ты будзеш жыць у маiм велiкапышным палацы.

I ён пасадзiў яе на сядло перад сабой.

Элiза горка плакала, але кароль сказаў:

- Я хачу толькi твайго шчасця. Калi-небудзь ты сама падзякуеш мне.

I ён павёз яе праз горы, а паляўнiчыя ехалi на конях услед.

Вечарам перад iмi паказалася велiкапышная сталiца караля, з палацамi i вежамi, i кароль увёў Элiзу ў свой палац. У высокiх мармуровых пакоях цурчалi фантаны, сцены i столi былi ўпрыгожаны рознымi малюнкамi. Але Элiза не глядзела нi на што, яна сумавала i плакала. Служанкi апранулi яе ў каралеўскае адзенне, уплялi ёй у валасы брыльянтавыя нiткi i надзелi на яе апечаныя пальцы тонкiя пальчаткi.

У багатым убраннi Элiза была такая чароўная, што ўвесь двор пакланiўся ёй, а кароль абвясцiў яе сваёй нявестай. Але каралеўскi епiскап пахiтаў галавой i пачаў нашэптваць каралю, што нямая прыгажуня, мабыць, лясная ведзьма, - яна зачаравала сэрца караля.

Кароль не паверыў яму, ён падаў знак музыкам, загадаў паклiкаць лепшых танцоўшчыц i падаваць на стол дарагiя стравы, а сам павёў Элiзу цераз духмяныя сады ў велiкапышныя пакоi. Але Элiза па-ранейшаму была сумнай i прыгнечанай. Тады кароль адчынiў дзверцы ў маленькi пакой каля спальнi Элiзы. Пакой ўвесь быў завешаны зялёнымi дыванамi i нагадваў лясную пячору, дзе кароль знайшоў Элiзу. На падлозе ляжала вязанка крапiвы, а на сцяне вiсела сплеценая Элiзай сарочка. Усё гэта, як рэдкасць, захапiў з сабою адзiн з паляўнiчых.

- Тут можаш ты прыгадаць сваё былое жытло, - сказаў кароль. - А вось i твая праца. Можа, ты захочаш iншы раз павесялiцца сярод усёй гэтай пышнасцi, успомнiць былое.

Убачыўшы сваю крапiву i сплеценую сарочку, Элiза з радасцю пацалавала каралю руку, а ён прыцiснуў яе да сваiх грудзей.

Епiскап працягваў нашэптваць каралю паганыя выдумкi, але яны не краналi сэрца караля. На наступны дзень згулялi вяселле. Епiскап сам павiнны быў надзець на галаву нявесты карону; ад крыўды ён так шчыльна нацягнуў ёй на лоб вузкi залаты абруч, што кожнаму балюча б стала, ды Элiза нават не заўважыла гэтага.

Яна ўсё думала пра сваiх дарагiх братоў. Вусны яе па-ранейшаму былi сцiснуты, нi адзiнага слова не вылецела з iх, а ў яе вачах свяцiлася гарачае каханне да добрага, прыгожага караля, якi рабiў усё, каб толькi парадаваць яе. З кожным днём яна прывязвалася да яго ўсё больш. О, калi б яна магла расказаць пра свае пакуты! Але яна павiнна была маўчаць, пакуль не скончыць сваю працу.

Начамi яна ўпотай iшла ў свой пакойчык, якi нагадваў пячору, i пляла там адну сарочку за другой. Ужо шэсць сарочак былi гатовы, але калi яна ўзялася за сёмую, то заўважыла, што крапiвы ў яе больш няма.

Элiза ведала, што можа знайсцi такую крапiву на могiлках. I вось уночы яна цiхенька выйшла з палаца.

Сэрца яе сцiскалася ад страху, калi яна прабiралася месячнай ноччу на могiлкi па доўгiх алеях саду, а потым па пустых вулiцах.

На могiлках Элiза нарвала крапiвы i вярнулася дамоў.

Толькi адзiн чалавек не спаў у тую ноч i бачыў Элiзу. Гэта быў епiскап.

Ранiцай епiскап прыйшоў да караля i расказаў яму пра тое, што бачыў ноччу.

- Праганi яе, кароль, яна злая чарадзейка! - нашэптваў епiскап.

- Няпраўда, Элiза добрая! - адказаў кароль, але сумненне закралася ў яго сэрца.

Ноччу кароль толькi прытварыўся, што спiць. I вось ён убачыў, што Элiза ўстала i выйшла са спальнi. У наступныя ночы паўтаралася тое ж самае: кароль не спаў i бачыў, як яна хавалася ў сваiм таемным пакоi.

Кароль рабiўся ўсё змрачнейшым. Элiза бачыла гэта, але не разумела, чым незадаволены кароль. Сэрца яе ныла ад страху i ад любасцi да братоў; на яе каралеўскiя апранахi кацiлiся слёзы, што блiшчэлi, бы алмазы, а людзi, якiя бачылi яе багатыя ўборы, зайздросцiлi. I вось хутка-хутка канец яе працы. Ужо дзесяць сарочак былi гатовы, а на адзiнаццатую зноў не хапiла крапiвы. Яшчэ раз, апошнi, патрэбна было пайсцi на могiлкi i нарваць некалькi пучкоў крапiвы. Яна з жахам падумала пра пустынныя могiлкi i ўсё ж вырашыла схадзiць туды.

Уночы Элiза зноў употай выйшла з палаца, але кароль i епiскап сачылi за ёй, i яны ўбачылi, як Элiза схавалася за плотам на могiлках.

Што магла рабiць там каралева?

- Цяпер ты сам бачыш, што яна злая ведзьма, - сказаў епiскап i патрабаваў, каб Элiзу спалiлi на кастры.

I кароль павiнен быў даць згоду.

Элiзу пасадзiлi ў цёмнае сырое падзямелле з жалезнымi кратамi на вокнах, у якiя са свiстам урываўся вецер. Ёй кiнулi ахапак крапiвы, якую яна нарвала на могiлках. Гэта пякучая крапiва павiнна была служыць Элiзе заместа падушкi, а сарочкi, якiя яна звязала, - ложкам. Але нiчога iншага Элiзе i не трэба было. Яна зноў узялася за працу.

Вечарам ля кратаў пачуўся шум лебядзiных крылаў. Гэта самы малодшы брат адшукаў сваю сястру, i Элiза гучна заплакала ад радасцi, хаця i ведала, што жыць ёй засталося ўсяго адну ноч. Але ж i праца яе заканчвалася, i браты былi тут!

Усю ноч пляла Элiза апошнюю сарочку. Мышы, што бегалi па падзямеллi, спачувалi ёй, яны пачалi збiраць прыносiць да яе ног раскiданыя сцяблiнкi крапiвы, дрозд, якi сядзеў за кратамi акна, пацяшаў яе песенькай.

На свiтаннi, неўзабаве да ўсходу сонца, да варот палаца прыйшлi адзiнаццаць братоў Элiзы i патрабавалi, каб iх пусцiлi да караля. Iм адказалi, што гэта немагчыма: кароль яшчэ спаў i нiхто не мог яго турбаваць. Але яны не адыходзiлiся i працягвалi прасiць. Кароль пачуў нечыя галасы i выглянуў з акна, каб даведацца, што там робiцца. Але ў гэтую хвiлiну ўзышло сонца i браты Элiзы знiклi. Кароль бачыў толькi, як над палацам узнялiся адзiнаццаць дзiкiх лебедзяў.

Людзi натоўпамi iшлi за горад, каб паглядзець, як будуць караць каралеву. Худзенькая кабылка цягнула калёсы, на якiх сядзела Элiза; на Элiзу надзелi сарочку са зрэбнага палатна; яе цудоўныя доўгiя валасы вiселi на плячах, а твар быў белы, як снег. Нават па дарозе да месца кары не выпускала яна з рук сваёй працы: дзесяць сарочак ляжалi ля яе ног зусiм гатовыя, адзiнаццатую яна працягвала вязаць.

- Паглядзiце на ведзьму! - крычалi ў натоўпе. - Яна не кiдае свае вядзьмарскiя рэчы! Давайце вырвем iх у яе, ды парвём на шматкi!

Чыесьцi рукi пацягнулiся, каб вырваць у Элiзы зялёную сарочку, але тут прыляцелi адзiнаццаць лебедзяў. Яны селi на краi калёсаў i моцна залопалi сваiмi дужымi крыламi. Спалоханыя людзi адступiлi.

- Белыя лебедзi зляцелi з неба! Яна не вiнаватая! - шапталi многiя, але баялiся сказаць гэта ўголас.

I вось кат схапiў Элiзу за руку, але яна хутка накiнула на лебедзяў зялёныя сарочкi, i ледзь толькi сарочкi дакраналiся да iх пер'я, усе адзiнаццаць лебедзяў ператваралiся ў прыгожых прынцаў.

Толькi ў самага малодшага замест левай рукi засталося лебядзiнае крыло: Элiза не паспела давязаць рукаво на апошняй сарочцы.

- Цяпер я магу размаўляць! - сказала Элiза. - Я не вiнаватая!

I людзi, якiя бачылi ўсё гэта, пакланiлiся ёй i пачалi славiць, але Элiза страцiла прытомнасць i ўпала ў абдымкi братоў. Яна так напакутвалася ад страху i болю.

- Так, яна не вiнаватая! - сказаў самы старэйшы прынц i расказаў пра ўсё, што было.

А пакуль ён гаварыў, у паветры расплываўся водар быццам ад мiльёнаў руж: гэта кожнае палена ў вогнiшчы пусцiла каранi i парасткi, i на тым месцы, дзе яе хацелi спалiць, вырас высокi зялёны куст, а на iм чырвоныя ружы. А на самай верхавiне куста ззяла, як зорка, асляпляльна белая кветка.

Кароль сарваў яе, паклаў на грудзi Элiзы, i яна прачнулася.

Тут усе званы ў горадзе зазванiлi самi па сабе, птушкi зляцелiся цэлымi выраямi, а да палаца пацягнулася такое шчаслiвае шэсце, якога не бачыў яшчэ нi адзiн кароль!

ГАНС ДАЎБЕШКА

Нанава пераказаная даўняя гiсторыя

Быў у адной вёсцы стары маёнтак, а ў старым маёнтку жыў стары пан. У яго было два сыны, ды такiя разумныя, што калi б яны i палову таго розуму мелi, дык i то iм хапiла б. Абодва яны збiралiся пасватацца да каралеўны, i ў гэтым не было нiчога асаблiвага, бо яна сама абвясцiла, што выйдзе замуж за самага разумнага, хто здолее перагаварыць яе.

Абодва браты рыхтавалiся да сватання восем дзён, на большае ў iх часу не заставалася, але i гэтага iм было досыць: яны шмат чаго зналi i былi хлопцы хоць куды. Адзiн вывучыў на памяць увесь лацiнскi слоўнiк i мясцовыя газеты за тры гады i мог iх пераказаць не толькi ад пачатку да канца, а i наадварот - ад канца да пачатку. Другi вывучыў назубок збор законаў, ведаў усё, што належыць ведаць мунiцыпальнаму радцу, i мог разважаць пра дзяржаўныя справы. Апрача таго, ён умеў вышываць падцяжкi, - во якi быў майстар! I кожны з iх даводзiў: "З каралеўнаю ажанюся я!"

Бацька даў iм па добрым канi: таму, што ведаў на памяць слоўнiк i газеты, - каня чорнага як вугаль, а таму, што меў дзяржаўны розум i ўмеў вышываць, каня белага як малако. Браты змазалi сабе губы рыбiным тлушчам, каб рот лягчэй i хутчэй адкрываўся, i сабралiся ў дарогу. Усе слугi высыпалi на двор паглядзець, як маладыя панiчы пасядуць на коней. Прыйшоў i трэцi брат, братоў жа было тры, але трэцяга, малодшага, нiхто не лiчыў: далёка яму было да сваiх вучоных братоў, i звалi яго проста Ганс Даўбешка.

- Куды гэта вы? I чаго гэтак разадзелiся? - спытаў ён.

- У палац едзем, каралеўну сабе "выгаворваць". А ты што, не чуў хiба? Пра гэта ж ва ўсе званы звоняць.

I яны расказалi яму пра сваё сватанне.

- Вунь яно што! Дык i я з вамi! - сказаў Ганс Даўбешка.

Але браты толькi пасмяялiся з яго i паехалi.

- Бацька, дай мне каня! - закрычаў Ганс Даўбешка. - Вельмi ж мне захацелася жанiцца. Выбера мяне каралеўна - добра, а не выбера - я сам яе забяру!

- Не мялi языком абы-што! - асадзiў яго бацька. - Не дам я табе каня. Ты i гаварыць як след не ўмееш! От браты твае - iншая рэч, яны малайцы!

- А калi не даеш каня, дык я вазьму казла! Казёл мой уласны, ён давязе мяне як мае быць!

I Ганс Даўбешка сеў вярхом на казла, стукнуў яго пяткамi пад бакi i памчаўся па гасцiнцы. Адно пыл закурэў!

- Вось i я еду! - сказаў сам сабе Ганс Даўбешка i загарланiў песню.

А браты ехалi не спяшаючыся, моўчкi: iм трэба было як след абдумаць пра што i як гаварыць з каралеўнай, каб не даць маху.

- Го-го-го! - крыкнуў Ганс Даўбешка. - Вось i я! Зiрнiце, што я знайшоў па дарозе!

I ён паказаў братам дохлую варону, што падняў з зямлi.

- Даўбешка! - сказалi браты. - Навошта яна табе?

- Я падару каралеўне!

- Ага, падары! - засмяялiся яны i паехалi далей.

- Го-го-го! Вось i я! - зноў гукнуў Ганс Даўбешка. - Паглядзiце, што яшчэ я знайшоў! Такiя рэчы не кожны дзень валяюцца па дарозе!

Браты азiрнулiся, каб паглядзець.

- Даўбешка! - сказалi яны. - Гэта ж стары драўляны чаравiк, ды нават без верху! Мо i яго таксама падарыш каралеўне?

- А як жа! Падару! - адказаў Ганс Даўбешка.

Браты засмяялiся i паехалi далей.

- Го-го-го! Вось i я! - зноў закрычаў Ганс Даўбешка. - I праўда, - чым далей, тым болей! Го-го-го! Такое i не прыдумаеш!

- А ну, што ты яшчэ там знайшоў? - спыталi браты.

- Э, не, не скажу! От зарадуецца каралеўна!

- Тфу! - плюнулi браты. - Ды гэта ж гразь з канавы!

- Ды яшчэ якая! - адказаў Ганс Даўбешка. - Самага лепшага гатунку! Так i цячэ мiж пальцаў, не ўтрымаць!

I ён наладаваў сабе поўную кiшэню гразi.

А браты прыпусцiлi наўгалоп i прыехалi на гадзiну раней за Ганса.

Каля гарадскiх варотаў жанiхоў нумаравалi па парадку i ставiлi ў шарэнгi па шэсць чалавек у кожнай. Ставiлi iх так блiзка адзiн да аднаго, што яны нi паварушыцца, нi ўзняць рукi не маглi. I правiльна рабiлi, бо iнакш памiж iмi ўсчалася б бойка, бо кожнаму хацелася быць наперадзе.

Усе астатнiя жыхары краiны тоўпiлiся каля палаца i зазiралi ў вокны, каб паглядзець, як каралеўна прымае жанiхоў. Жанiхi заходзiлi ў залу адзiн за адным. I як толькi заходзiлi, дык адразу трацiлi ўсё сваё красамоўства: у iх нiбы мову адбiрала.

- Не гадзiцца! - крычала каралеўна. - Вон!

I вось зайшоў старэйшы брат, той, што ведаў на памяць увесь слоўнiк. Але, пакуль ён стаяў у шарэнгах, дык пазабываў усё дазвання, а тут яшчэ падлога пад нагамi рыпiць, столь люстраная, так што бачыш сябе дагары нагамi, каля кожнага акна па тры пiсары i адзiн мунiцыпальны радца, i ўсе запiсваюць кожнае слова размовы, каб надрукаваць у газеце, якая прадаецца на рагу за два скiлiнгi, страх ды годзе! Да таго ж у пакоi палiлася ў печы, i яна разагрэлася дачырвана.

- Ну i горача тут! - сказаў нарэшце жанiх.

- Гэта таму, што бацька надумаўся сёння пеўнiкаў засмажыць! - абазвалася каралеўна.

Жанiх ажно рот разявiў: не чакаў ён такой размовы i не мог вымавiць нi слова, хоць яму хацелася адказаць як мага дасцiпней.

- Э-э! - прамямлiў ён.

- Не гадзiцца! - сказала каралеўна. - Вон!

Давялося яму пайсцi нi з чым. Тады зайшоў другi брат.

- Ух, як тут горача! - пачаў ён.

- Ага, мы смажым сёння пеўнiкаў, - адказала каралеўна.

- Як? Што? Каго?.. - перапытаў ён.

I ўсе пiсары запiсалi: "Як? Што? Каго?"

- Не гадзiцца! - сказала каралеўна. - Вон!

I тут з'явiўся Ганс Даўбешка. Ён заехаў на казле проста ў залу.

- Ну i гарачыня! - прабурчаў ён.

- Гэта я пеўнiкаў смажу! - адказала каралеўна.

- От шанцуе! - усклiкнуў Ганс Даўбешка. - Дык i маю варону можна будзе засмажыць?

- Можна! - адказала каралеўна. - А ў цябе ёсць у чым смажыць? У мяне няма нi рондаля, нi патэльнi.

- А ў мяне ёсць! - сказаў Ганс Даўбешка. - Вось пасудзiна, нават з ручкаю!

I ён выцягнуў з кiшэнi стары драўляны чаравiк i паклаў у яго варону.

- Ды гэта ж цэлы абед! - сказала каралеўна. - Але дзе нам узяць падлiўкi?

- А ў мяне ў кiшэнi! - адказаў Ганс Даўбешка. - У мяне яе столькi, што дзяваць няма куды, хоць выкiдвай!

I ён зачэрпнуў з кiшэнi жменю гразi.

- Вось гэта мне падабаецца! - усклiкнула каралеўна. - На ўсё ў цябе гатовы адказ, па слова ў кiшэнь не лезеш. Таму я выйду за цябе замуж! Але цi ведаеш ты, што кожнае наша слова запiсваецца i заўтра трапiць у газеты? Бачыш, каля кожнага акна стаяць па тры пiсары ды яшчэ стары мунiцыпальны радца? А радца гэты найгоршы - зусiм з розуму выжыў!

Яна ўсё гэта гаварыла, каб напалохаць Ганса. А пiсары зарагаталi i запырскалi падлогу чарнiлам.

- Ах, вунь вы якiя паночкi! - выгукнуў Ганс Даўбешка. - От я зараз пачастую гэтага радцу!

I доўга не думаючы вывернуў кiшэню i заляпiў радцу ўвесь твар гразёю.

- Цудоўна! - усклiкнула каралеўна. - Да гэтага i я не дадумалася б. Але я яшчэ навучуся!

Так вось i стаў Ганс Даўбешка каралём, ажанiўся, надзеў карону i сеў на трон. Мы даведалiся пра ўсё гэта з газеты, якую выдае мунiцыпальны радца, але ёй не варта занадта верыць.

САДОЎНIК I ГАСПАДАРЫ

Пасярод старадаўняй сядзiбы, прыкладна каля мiлi ад сталiцы, стаяў прыгожы панскi палац з масiўнымi сценамi, вежачкамi, франтонамi. У гэтым палацы жылi муж i жонка - багатыя ды знакамiтыя дваране. Праўда, яны прыязджалi сюды только летам, але гэта быў самы любiмы iхнi маёнтак. Палац быў прыгожы звонку, зручны i ўтульны ўнутры. Парадны пад'езд упрыгожваў высечаны з каменю радавы герб гаспадароў. Цудоўныя ружы ўвiвалi гэты герб i плялiся ўгару па сцяне, а перад палацам рассцiлаўся густы дыван зяленiва. Поруч з белым i чырвоным глогам тут красавалiся рэдкiя кветкi, якiя цвiлi не толькi ў аранжарэi, але i пад адкрытым небам.

Нездарма гаспадары сядзiбы мелi добрага садоўнiка. Кветнiк, фруктовы сад, агарод - усё гэта было справай яго рук i радавала вока. За агародам яшчэ заставалiся рэшткi старога сада, зарослага кустамi буксу, якiя былi абрэзаны ў выглядзе шароў i пiрамiд. А далей узвышалiся два вялiзныя старыя дрэвы, амаль цалкам засохлыя. Здалёку здавалася, што раптоўны парыў урагану зверху да нiзу абляпiў iхнiя голыя сукi густымi камякамi гною. На самай жа справе гэта быў не гной, а птушыныя гнёзды.

З даўнейшай пары ў гэтых гнёздах жылi крыклiвый чароды варон i гракоў, якiя змайстравалi тут сапраўдны птушыны гарадок i непадзельна валадарылi ў сядзiбе. Бо яны былi першымi насельнiкамi ў тутэйшых мясцiнах, спаконвечнымi ўладарамi маёнтка, яго сапраўднымi гаспадарамi. Двухногiмi жыхарамi маёнтка яны проста грэбавалi, хоць i мусiлi змiрыцца з iснаваннем гэтых пастаянных стварэнняў. А тыя iншы раз смалiлi ў птушак са стрэльбаў, i тады чароды натапыраных перапалоханых варон i гракоў узляталi з крыкам: "Карр! Карр!"

Садоўнiк не раз казаў гаспадарам, што трэба ссекчы гэтыя дрэвы, - яны псуюць садовы пейзаж, а як толькi iх не стане, знiкнуць i шумныя птушкi. Але гаспадары i слухаць не хацелi пра тое, каб страцiць дрэвы i птушыную гаману. У старых дрэвах i карканнi птушак яны бачылi асаблiвую прывабнасць - адзнаку даўнiны, якую хацелi захаваць насуперак усяму.

- Дрэвы перайшлi да птушак у спадчыну ад продкаў, дык няхай птушкi i валодаюць iмi, дабрамудры Ларсен! - гаварылi гаспадары.

(Ларсенам звалi садоўнiка, але для нашай гiсторыi гэта не мае значэння).

Садоўнiк сапраўды мог распараджацца кветнiкамi, садам i агародам, ён даглядаў iх i апрацоўваў старанна i захоплена. Гаспадары былi гэтым вельмi задаволены, але не хавалi ад садоўнiка, што ў iншых маёнтках iх частавалi такiмi фруктамi i паказвалi такiя кветкi, да якiх яшчэ вельмi далёка iхнiм кветкам i фруктам. Гэтыя словы засмучалi садоўнiка, бо ён усёй душой хацеў, каб сад у ягоных гаспадароў быў лепшы ў свеце, i дзеля гэтага шчыраваў без стомы. Рукi ён меў працавiтыя, а сэрца добрае.

Аднойчы гаспадары запрасiлi да сябе садоўнiка i сказалi яму ласкава i паблажлiва, як i трэба гаспадарам, што ўчора яны былi ў гасцях у сваiх знакамiтых сяброў i тыя пачаставалi iх яблыкамi i грушамi, ды такiмi сакавiтымi, такiмi пахучымi, што самi яны, гаспадары Ларсена, i ўсе iншыя госцi былi ў захапленнi. Гаспадары не сумняваюцца, што тыя фрукты прывезены з-за мяжы, але чаму б Ларсену не паспрабаваць вырасцiць гэткiя ж i ў iхняй сядзiбе, калi толькi капрызныя плады могуць прыстасавацца да мясцовага клiмату? Як сведчылi чуткi, яблыкi i грушы, якiя яны елi ў гасцях, былi куплены ў горадзе ў самага буйнога гандляра фруктамi; да яго i паслалi гаспадары садоўнiка, каб даведацца, з якой краiны прывезены гэтыя плады, i выпiсаць адтуль чаранкi.

Садоўнiк добра ведаў гэтага гандляра, бо па загаду гаспадароў прадаваў яму лiшкi фруктаў са свайго саду.

I вось выправiўся ён у горад, каб спытацца ў гандляра, адкуль той атрымаў хвалёныя яблыкi i грушы.

- З вашага ўласнага саду! - адказаў гандляр i паказаў Ларсену яблыкi i грушы, якiя той адразу пазнаў.

Вось дык узрадаваўся садоўнiк! Ён паспяшаўся да сваiх гаспадароў i сказаў, што яблыкi i грушы, якiя яны елi ў гасцях, - з iхняга ўласнага саду. Гаспадары не паверылi сваiм вушам.

- Не можа быць, Ларсен! - казалi яны. - Калi вы хочаце пераканаць нас, што гэта праўда, прынясiце распiску ад гандляра.

I Ларсен прынёс яе гаспадарам.

- Дзiўна! - усклiкнулi яны.

Пасля гэтага кожны дзень гаспадарам падавалi вялiзныя вазы з цудоўнымi яблыкамi i грушамi з iхняга ўласнага саду. Цэлымi карзiнамi рассылалi гэтыя фрукты суседзям, у iншыя гарады i нават за мяжу. Гаспадарам гэта было вельмi прыемна. Аднак яны нiколi не прамiналi выпадку, каб нагадаць садоўнiку, што апошнiя дзве восенi былi вельмi спрыяльныя для фруктовых садоў i ўсе садаводы мелi добры ўраджай.

Прайшло няшмат часу. Гаспадары былi запрошаны ў палац на абед. На наступны дзень яны паклiкалi да сябе садоўнiка i расказалi яму, што на каралеўскi стол падавалi незвычайна салодкiя i сакавiтыя дынi з уласнай каралеўскай цяплiцы.

- Iдзiце да прыдворнага садоўнiка, шаноўны Ларсен, i папрасiце, каб ён даў вам хоць крышку насення гэтых незвычайных дыняў.

- Але каралеўскi садоўнiк сам атрымаў ад мяне гэтае насенне! - радасна ўсклiкнуў садоўнiк.

- Калi так, значыць, ён здолеў вырасцiць з iх цудоўныя дынi, - сказалi гаспадары, - дынi, якiя падавалi на стол, былi лепшыя адна за другую!

- Выходзiць, што ганарыцца трэба мне, - сказаў Ларсен. - Сёлета ў каралеўскага садоўнiка дынi не ўдалiся; i вось ён убачыў, якiя цудоўныя дынi растуць у садзе вашай мiласцi, пакаштаваў iх i некалькi штук заказаў для каралеўскага стала.

- Цi не лiчыце вы, Ларсен, што на каралеўскi стол падавалi дынi з нашага саду?

- Нi кроплi ў гэтым не сумняваюся, - адказаў Ларсен.

Ён пайшоў да каралеўскага садоўнiка i атрымаў у яго пасведчанне, дзе гаварылася, што дынi, якiя падавалiся на абедзе ў каралеўскiм замку, былi прывезены з саду, якi належыць панам-гаспадарам Ларсена.

Гаспадары былi здзiўлены. Яны расказвалi пра гэты выпадак усiм i кожны раз паказвалi сведчанне каралеўскага садоўнiка. А насенне дыняў, як яшчэ раней чаранкi яблынь i груш, яны пачалi рассылаць у розныя краiны.

Тым часам з розных мясцiн прыходзiлi звесткi, што дасланыя чаранкi прыжылiся, яблынi i грушы даюць цудоўныя плады, якiя названы iмем радавой панскай сядзiбы. Назву сядзiбы пiсалi зараз на ангельскай, нямецкай i французскай мовах.

Хiба можна было марыць пра гэта раней?

- Каб толькi садоўнiк не зазнаўся, - занепакоiлiся гаспадары.

Але Ларсен думаў зусiм пра iншае: ён iмкнуўся захаваць за сабой славу аднаго з лепшых садоўнiкаў краiны i кожны год ствараць якi-небудзь новы выдатны гатунак садавiны альбо гароднiны. I ён ствараў iх, але ў падзяку за працу яму часта даводзiлася чуць, што першыя ўславiўшыя яго фрукты - яблыкi i грушы - былi ўсё ж самыя лепшыя, а ўсе iншыя ўжо не маглi з iмi зраўняцца. Дынi, праўда, вельмi смачныя, ды ўсё ж далёка не такiя, як яблыкi i грушы. Трускалкi таксама выдатныя, але не лепшыя за тыя, якiя ёсць у iншых. А калi аднойчы ў садоўнiка не ўрадзiла радыска, гаспадары толькi i гаварылi пра няўдалую радыску, нiбыта забылiся пра ўсе iншыя гатункi садавiны i гароднiны.

Можна было падумаць, што гаспадары атрымлiваюць задавальненне, калi гавораць: "Сёлета ў вас усё ўрадзiлася дрэнна, шаноўны Ларсен!" Яны былi проста шчаслiвыя, калi сцвярджалi: "Дрэнна сёлета ў вас урадзiлася!"

Некалькi разоў на тыдзень садоўнiк прыносiў у пакоi свежыя букеты, падабраныя з дзiўна тонкiм густам; у гэтых букетах кожная кветачка ўдала спалучалася з iншымi кветкамi i станавiлася яшчэ прыгажэйшай.

- У вас выдатны густ, Ларсен, - казалi гаспадары. - Але не забудзьцеся, што гэтым талентам вы абавязаны не самому сабе, а Богу.

Аднойчы садоўнiк прынёс гаспадарам вялiзную крыштальную вазу, у якой плаваў лiст белага гарлачыка, а на iм, апусцiўшы ў ваду доўгае сцябло, красавалася ярка-блакiтная кветка велiчынёй са сланечнiк.

- Iндыйскi лотас! - усклiкнулi гаспадары.

Яны нiколi ў жыццi не бачылi падобнай кветкi. Яны загадалi днём выстаўляць яе на сонца, а вечарам асвятляць штучным святлом. I кожны, хто бачыў гэтую кветку, быў у захапленнi, называў яе цудам.

Гэтак назвала яе нават знакамiтая панi каралеўства - маладая прынцэса. Яна была разумная i добрая дзяўчына.

Гаспадары палiчылi за гонар паднесцi прынцэсе блакiтную кветку, i яна забрала яе ў палац. Тады спусцiлiся яны ў сад, каб паглядзець, цi няма там падобнай кветкi, але не знайшлi яе. Паклiкалi садоўнiка i спыталi дзе ён узяў блакiтны лотас.

- Мы шукалi, але не знайшлi такiх кветак нi ў аранжарэi, нi на клумбах у садзе, - сказалi яны.

- Там iх i не было, - усмiхнуўся садоўнiк. - Гэтая сцiплая кветка расце на градках у агародзе. Але, праўда яна незвычайна прыгожая! Яна падобная на блакiтны кактус, а на самай справе гэта толькi кветка артышока.

- Чаму ж вы не сказалi нам пра гэта раней? - абурылiся гаспадары. - Мы думалi, што гэта рэдкая заморская кветка! Вы зганьбiлi нас перад прынцэсай! Яна была ў захапленнi, як толькi зiрнула на кветку, i сказала, што нiколi раней не бачыла гэткай раслiны, - а яна ж выдатна разбiраецца ў батанiцы. Але цяпер зразумела, чаму яна не пазнала яе: навуцы няма чаго рабiць у агародзе. I як вам магло прыйсцi ў галаву, шаноўны Ларсен, прынясцi ў пакоi падобную кветку? Пасля гэтага над намi будуць пакеплiваць!

I цудоўная блакiтная кветка, сарваная на градзе, была выкiнута з панскiх пакояў, дзе ёй не знайшлося месца. А гаспадары пайшлi да прынцэсы прабачацца i растлумачыць, што кветка была звычайнай агароднай раслiнай, якую садоўнiк захацеў паставiць у вазу, за што i атрымаў суровую вымову.

- Гэта грэшна i несправядлiва! - з дакорам прамовiла прынцэса. - Ён адкрыў для нас кветку, пра якую мы нiчога не ведалi, паказаў нам прыгажосць там, дзе мы i не думалi яе шукаць! Пакуль артышокi цвiтуць, я скажу прыдворнаму садоўнiку кожны дзень ставiць iх у вазу ў маiм пакоi.

Так яна i зрабiла.

Тады гаспадары аб'явiлi садоўнiку, што ён зноў можа паставiць у вазу свежую кветку артышока.

- Па-сутнасцi кветка i на самай справе прыгожая, - сказалi яны. - Так, прыгожая, як гэта нi дзiўна! - I яны нават пахвалiлi садоўнiка.

- Ён любiць, калi яго хваляць, - казалi гаспадары. - Ён у нас распешчанае дзiця!

Неяк восенню пачалася бура. Да ночы яна так разбушавалася, што з карэннямi вырвала некалькi дрэў на ўскраiне лесу. На вялiкае няшчасце гаспадароў (яны так i казалi, што гэта няшчасце!), але i на вялiкую радасць садоўнiка яна павалiла абодва высокiя дрэвы з птушынымi гнёздамi. Пазней слугi расказвалi, што да скавытання буры дамешвалiся крыкi гракоў i варон, якiя бiлiся крыламi ў ваконнае шкло.

- Ну, зараз вы, вiдаць, задаволены, Ларсен, - сказалi гаспадары. - Бура зламала дрэвы, i птушкi паляцелi ў лес. Нiчога тут не нагадвае больш пра даўнiну; ад яе не засталося i следу. Нас гэта вельмi засмучае!

Садоўнiк нiчога не адказаў гаспадарам. Ён моўчкi песцiў мару пра тое, як апрацуе зараз цудоўны сонечны ўчастак зямлi, да якога раней не мелi права нават дакранацца, i ператворыць яго ва ўпрыгожанне ўсяго сада на радасць сваiм гаспадарам.

Вырваныя бурай дрэвы, падаючы, паламалi старыя буксавыя кусты, i садоўнiк пасадзiў на гэтым месцы звычайныя палявыя i лясныя раслiны роднай зямлi.

Нiводзiн садоўнiк, акрамя Ларсена, не адважыўся б пасадзiць у панскiм садзе такiя раслiны. А Ларсен адвёў кожнай прыдатны для яе ўчастак - на сонцы або ў ценi, - як каму было патрэбна. Зямлю ён апрацоўваў сумленна, i яна шчодра аддзячыла яму.

Тут вырас ураджэнец шатландскiх пустынь - ядловец, якi колерам i абрысамi падобны на iталiйскi кiпарыс. Расцвiў блiскучы калючы цярноўнiк, якi зелянеў i зiмой i летам. А навокал шчодра разросся папаратнiк розных гатункаў, якi нагадваў то мiнiяцюрныя пальмы, то здаваўся продкам кволай цудоўнай раслiны, якую мы называем "венерыны валасы". Цвiў тут i дзядоўнiк, якi людзi звычайна ненавiдзяць, але дарма, бо яго свежыя кветкi могуць упрыгожыць любы букет. Дзядоўнiк рос на сухой глебе, а нiжэй, на вiльготным месцы, зелянеў усiмi зняважаны лопух, хоць яго буйное, магутнае лiсце надае яму своеасаблiвую прыгажосць. Каралеўская свечка - палявая раслiна з высокiм сцяблом i яркiмi кветкамi - цягнулася ўгару, нагадваючы вялiзны шматсвечны кандэлябр. Цвiлi тут таксама ячменнiк, першацвет, лясны ландыш, белакрыльнiк i пяшчотная трохлiставая кiслiца. Люба-дорага было пазiраць на ўсю гэтую прыгажосць!

А перад усiмi, ля самай драцяной агароджы, выстраiлiся шарэнгай карлiкавыя грушавыя дрэвы, прывезеныя з Францыi. Надвор'е было сонечнае, догляд iх быў клапатлiвы, i хутка яны сталi даваць буйныя сакавiтыя плады - гэткiя ж, як i на сваёй радзiме.

На месцы двух старых засохлых дрэў садоўнiк уваткнуў дзве доўгiя жэрдкi; адну з iх увенчваў Данеброг - дацкi сцяг, а другая жэрдка летам i восенню была абвiта духмянымi парасткамi хмелю; зiмой да яе падвешвалi кармушку, каб птушкам нябесным было чым паласавацца на каляды.

- Наш Ларсен становiцца сентыментальным пад старасць, - пацiскалi плячыма гаспадары, - але ён служыць нам аддана i сумленна.

У навагоднiм нумары аднаго сталiчнага iлюстраванага часопiса з'явiлася гравюра з адлюстраваннем старога маёнтка. На ёй быў вiдаць i Данеброг, i кармушка з калядным пачастункам для птушак, а подпiс абвяшчаў: "Якая гэта выдатная мэта - адрадзiць даўнi звычай, уласцiвы падобнай старадаўняй сядзiбе!"

- Што нi прыдумаў бы наш Ларсен, пра гэта адразу ж раззвоняць па ўсiм свеце! - здзiўлялiся гаспадары. - Проста шчаслiўчык нейкi! Глядзiш, нам, чаго добрага, давядзецца ганарыцца тым, што ён служыць у нас.

Ды яны, вядома, i не думалi гэтым ганарыцца, бо нiколi не забывалiся, што яны гаспадары са знакамiтага роду, а значыць - у любы момант могуць звольнiць Ларсена, калi iм гэтага захочацца. Але яны яго не праганялi, - гэта былi добрыя людзi, а такiх добрых людзей на шчасце розных там Ларсенаў на свеце вельмi многа.

Вось i ўся гiсторыя пра садоўнiка i гаспадароў.

Падумай над ёю, паразважай.

МАЛЕНЬКI КЛАЎС I ВЯЛIКI КЛАЎС

У адной вёсцы жылi два мужыкi; абодвух звалi Клаўсамi, але ў аднаго было чацвера коней, а ў другога толькi адзiн; дык вось, каб адрознiваць iх, i пачалi называць таго, у каго было чацвера коней, Вялiкi Клаўс, а таго, у якога адзiн, - Маленькi Клаўс. Давайце паслухаем зараз, што з iмi адбылося; гэта ж цэлая гiсторыя.

Увесь тыдзень, як ёсць, павiнен быў Маленькi Клаўс араць на сваiм канi поле Вялiкага Клаўса. Затое той даваў яму ўсiх сваiх чатырох коней, але толькi адзiн раз у тыдзень, у нядзелю. Ах, як звонка ляскаў пугай Маленькi Клаўс над усёй пяцёркай, - сёння ж усе конi былi як бы яго ўласныя. Сонца свяцiла, званы званiлi на абедню, людзi ўсе былi так прыгожа апранутыя i iшлi з малiтоўнiкамi ў руках у царкву паслухаць пропаведзь святара. Усе яны бачылi, што Маленькi Клаўс арэ на пяцi конях, i ён быў вельмi задаволены, паляскваў пугай i выкрыкваў:

- Гэй вы, мае конiкi!

- Не гавары так! - заўважыў яму аднойчы Вялiкi Клаўс. - У цябе ўсяго адзiн конь!

Але вось зноў хто-небудзь праходзiў побач, i Маленькi Клаўс забываўся, што не трэба было так гаварыць, i зноў выкрыкваў:

- Гэй вы, мае конiкi!

- Сцiхнi зараз жа! - сказаў яму нарэшце Вялiкi Клаўс. - Калi ты скажаш гэта яшчэ хоць раз, я стукну твайму каню па галаве. Яму тады адразу канец будзе!

- Не буду больш! - сказаў Маленькi Клаўс. - Праўда, не буду.

Але раптам зноў нехта прайшоў побач i павiтаўся з iм, а ён ад радасцi, што арэ на пяцi конях, зноў ляснуў пугай i закрычаў:

- Гэй вы, мае конiкi!

- Вось я табе нападганяю тваiх конiкаў! - сказаў Вялiкi Клаўс.

Узяў ён молат, якiм заганяюць у зямлю слупы, каб прывязваць коней, i так стукнуў каню па галаве, што забiў яго.

- Эх, няма цяпер у мяне нiводнага каня! - прамовiў Маленькi Клаўс i заплакаў.

Потым ён зняў з каня скуру, добра высушыў яе на ветры, паклаў у мех, ускiнуў мех на спiну i пайшоў у горад прадаваць скуру.

Iсцi давялося вельмi далёка, праз вялiкi цёмны лес, а тут яшчэ непагода разгулялася, i Маленькi Клаўс заблудзiўся. Толькi выбраўся ён на дарогу, як зусiм сцямнела, а да горада было яшчэ далёка, ды i дамоў назад няблiзка; да ночы нiяк не дайсцi яму нi туды, нi сюды.

Пры дарозе быў вялiкi сялянскi двор; аканiцы ў доме былi ўжо зачынены, але скрозь шчылiны свяцiўся агонь.

"Вось тут я, напэўна, знайду сабе прытулак на ноч", - падумаў Маленькi Клаўс i пастукаўся.

Гаспадыня адчынiла дзверы, даведалася, што яму трэба, i загадала iсцi сваёй дарогай: мужа яе не было дома, а без яго яна не магла прымаць гасцей.

- Ну, тады я пераначую на двары! - сказаў Маленькi Клаўс, i гаспадыня зачынiла дзверы.

Каля дома стаяў вялiкi стог сена, а памiж стогам i домам - хляўчук з роўнай саламянай страхой.

- Вунь там я i лягу! - сказаў Маленькi Клаўс, убачыўшы гэтую страху. Цудоўная пасцель! Спадзяюся, бусел не заляцiць i не схопiць мяне за нагу!

Гэта ён сказаў таму, што на страсе дома ў сваiм гняздзе стаяў жывы бусел.

Маленькi Клаўс узлез на страху хлява, лёг на саломе i пачаў варочацца з боку на бок, шукаючы больш зручнае становiшча. Аканiцы закрывалi толькi нiжнюю частку вокнаў, i яму была вiдаць уся святлiца.

А ў святлiцы стаяў вялiкi стол, чаго-чаго толькi на iм не было: i вiно, i мяса, i смачнейшая рыба; за сталом сядзелi гаспадыня i дзяк, - больш нiкога.

Гаспадыня налiвала госцю вiна, а ён уплётваў рыбу, - ён быў вялiкi да яе ахвотнiк.

"Вось бы мне далучыцца!" - падумаў Маленькi Клаўс i, выцягнуўшы шыю, заглянуў у акно. Божа, якi цудоўны пiрог ён убачыў! Вось дык банкет!

Але тут ён пачуў, што нехта пад'язджае да дома, - гэта вярнуўся дамоў муж гаспадынi. Ён быў вельмi добры чалавек, але яго непакоiла дзiўная хвароба: ён цярпець не мог дзякаў. Варта яму было сустрэць дзяка - як ён вар'яцеў. Таму дзяк i прыйшоў у госцi да яго жонкi ў той час, калi мужа не было дома, а добрая жанчына iмкнулася пачаставаць яго на славу. Абодва яны вельмi напалохалiся, пачуўшы, што гаспадар вярнуўся, i гаспадыня папрасiла госця хутчэй залезцi ў вялiкi пусты куфар, якi стаяў у куце. Дзяк паслухаўся, - бо ведаў, што гаспадар цярпець не мог дзякаў, - а гаспадыня хутка прыхавала ўсе пачастункi ў печы; калi б муж бачыў усё гэта, ён, вядома, спытаў бы, каго яна збiралася частаваць.

- Ах, - цяжка ўздыхнуў Маленькi Клаўс на страсе, гледзячы, як яна хавала ежу i вiно.

- Хто там? - спытаў селянiн i глянуў на Маленькага Клаўса. - Чаго ж ты ляжыш тут? Хадзем лепей у святлiцу!

Маленькi Клаўс. растлумачыў, што ён заблудзiўся i папрасiўся начаваць.

- Добра, - сказаў селянiн, - начуй. Толькi найперш трэба нам з табой падмацавацца з дарогi.

Жонка прыняла iх абодвух вельмi ласкава, падрыхтавала стол i дастала з печы вялiкi чыгун кашы.

Селянiн прагаладаўся i еў з апетытам, а ў Маленькага Клаўса з галавы не выходзiла рыба, смажанае мяса i пiрог, якiя былi прыхаваны ў печы.

Пад сталом, каля ног Маленькага Клаўса, ляжаў мяшок з конскай скурай, з той самай, якую ён нёс прадаваць. Каша не лезла яму ў горла, i вось ён прыцiснуў мяшок нагой, - сухая скура гучна затрашчала.

- Цсс! - сказаў Маленькi Клаўс, а сам зноў наступiў на мяшок, i скура затрашчала яшчэ мацней.

- Што там у цябе? - спытаў гаспадар.

- Ды гэта ўсё мой вядзьмак, - сказаў Маленькi Клаўс. - Гаворыць, што не трэба нам есцi кашу, - ён ужо начараваў для нас поўную печ усяго: там i мяса, i рыба, i пiрог!

- Вось дык штука! - закрычаў селянiн, хутка адкрыў печ i ўбачыў там выдатныя стравы. Мы ж ведаем, што iх схавала туды яго жонка, а ён падумаў, што гэта ўсё вядзьмак нарабiў!

Жонка не стала нiчога гаварыць i тут жа ўсё паставiла на стол, а муж з госцем пачалi ўплётваць i мяса, i рыбу, i пiрог. Але вось Маленькi Клаўс зноў наступiў на мяшок, скура затрашчала.

- А што ён толькi што сказаў? - спытаў селянiн.

- Ды вось, кажа, што начараваў нам яшчэ тры бутэлькi вiна, яны таксама ў печы, - адказаў Маленькi Клаўс.

Давялося гаспадынi выцягнуць i вiно. Селянiн выпiў шклянку, другую, i яму стала так весела! Так, такога ведзьмака, як у Маленькага Клаўса, ён не супраць быў займець!

- А можа ён вызваць чорта? - спытаў селянiн. - Вось на каго б я паглядзеў; мне ж цяпер весела!

- Магчыма, - сказаў Маленькi Клаўс, - мой вядзьмак можа зрабiць усё, што я захачу. Праўда? - спытаў ён у мяшка, а сам наступiў на яго, i зноў скура затрашчала.

- Чуеш? Ён адказвае "так". Толькi чорт вельмi пачварны, не варта i глядзець на яго!

- Ну, а я яго нiколечкi не баюся. А якi ён на выгляд?

- Ды вылiты дзяк!

- Цьфу! - плюнуў селянiн. - Вось брыдота! Трэба табе сказаць, што я бачыць не магу дзякаў! Але ўсё роўна, я ж ведаю, што гэта чорт, i мне будзе не так прыкра! Да таго ж я цяпер набраўся храбрасцi, гэта вельмi дарэчы! Толькi няхай ён не падыходзiць вельмi блiзка!

- А вось я зараз скажу ведзьмаку! - вымавiў Маленькi Клаўс, наступiў на мяшок i прыслухаўся.

- Ну што?

- Ён загадвае табе пайсцi i адкрыць вунь той куфар у куце: там прыцiх чорт. Толькi прытрымлiвай вечка, а то ён выскачыць.

- А ты памажы прытрымаць! - сказаў селянiн i падышоў да куфра, куды жонка схавала дзяка.

Дзяк быў нi жывы нi мёртвы са страху. Селянiн прыадчынiў вечка i заглянуў у куфар.

- Тфу! Бачыў, бачыў! - закрычаў ён i адскочыў убок. - Якраз наш дзяк. Вось брыдота!

Такую непрыемнасць трэба было запiць, i яны пiлi да позняй ночы.

- Ведзьмака гэтага ты мне прадай! - сказаў селянiн. - Прасi колькi хочаш, хоць поўную мерку грошай!

- Не, не магу, - сказаў Маленькi Клаўс.

- Падумай, колькi мне з яго ўзяць! - сказаў селянiн i пачаў угаворваць Маленькага Клаўса.

- Ну добра, - адказаў нарэшце Маленькi Клаўс, - няхай будзе па-твойму! Ты са мной ласкавым быў, пусцiў мяне начаваць, дык бяры майго ведзьмака за мерку грошай, толькi насыпай паўней!

- Добра, - сказаў селянiн. - Але ты павiнен узяць i куфар, я i гадзiны не хачу трымаць яго ў сябе дома. Хто ведае, можа, чорт усё яшчэ сядзiць там.

Маленькi Клаўс аддаў селянiну свой мяшок з высушанай скурай i атрымаў за яго поўную мерку грошай, ды яшчэ вялiкую тачку, каб было на чым везцi грошы i куфар.

- Бывай! - сказаў Маленькi Клаўс i пакацiў тачку з грашыма i з куфрам, у якiм усё яшчэ сядзеў дзяк.

За лесам працякала вялiкая блакiтная рака, такая быстрая, што ледзь можна было справiцца з плынню. Праз раку быў перакiнуты новы мост. Маленькi Клаўс стаў пасярэдзiне моста i сказаў наўмысна як можна гучней, каб дзяк пачуў:

- Нашто мне гэты бязглузды куфар? Ён такi цяжкi, нiбы напакаваны каменнямi! Я зусiм замучыўся з iм. Кiну я яго ў рэчку: прыплыве ён да мяне дамоў сам - добра, а не прыплыве - i не трэба!

Потым ён узяўся за куфар адной рукой i злёгку прыпадняў яго, нiбы збiраючыся спiхнуць у ваду.

- Пачакай! - закрычаў у куфры дзяк. - Выпусцi спачатку мяне!

- Ай! - ускрыкнуў Маленькi Клаўс, прыкiдваючыся, што напалохаўся. - Ён усё яшчэ тут! У ваду яго хутчэй! Няхай топiцца!

- Не, не! Гэта не чорт, гэта я! - крычаў дзяк. - Выпусцi мяне, я табе дам поўную мерку грошай!

- Вось гэта iншая справа! - сказаў Маленькi Клаўс i адчынiў куфар.

Дзяк iмгненна выскачыў адтуль i спiхнуў пусты куфар у ваду. Потым яны пайшлi да дзяка, i Маленькi Клаўс атрымаў яшчэ мерку грошай. Цяпер тачка была поўная.

- А конь прынёс мне добры барыш! - сказаў сабе Маленькi Клаўс, калi прыйшоў дамоў i высыпаў на падлогу кучу грошай. - Вось Вялiкi Клаўс раззлуецца, калi даведаецца, як я разбагацеў ад свайго адзiнага каня! Толькi няхай не чакае, каб я сказаў яму ўсю праўду!

I ён паслаў да Вялiкага Клаўса хлопчыка папрасiць мерку, якой мераюць зерне.

"Нашто яна яму спатрэбiлася?" - падумаў Вялiкi Клаўс i злёгку памазаў дно меры дзёгцем, авось, маўляў, да чаго-небудзь ды прыклеiцца. Так яно i адбылося: атрымаўшы мерку, Вялiкi Клаўс убачыў, што да дна прыклеiлiся тры новенькiя сярэбраныя манеткi.

- Вось дык штука! - сказаў Вялiкi Клаўс i тут жа пабег да Маленькага Клаўса.

- Адкуль у цябе гэтулькi грошай?

- Я прадаў учора вечарам скуру свайго каня.

- З барышом прадаў! - сказаў Вялiкi Клаўс, пабег дамоў, узяў тапор i забiў усiх сваiх чатырох коней, зняў з iх скуры i выправiўся ў горад прадаваць iх.

- Скуры! Скуры! Каму патрэбны скуры! - крычаў ён на вулiцы.

Усе шаўцы i гарбары збеглiся да яго i пачалi пытацца колькi ён просiць за скуры.

- Мерку грошай за штуку! - адказваў Вялiкi Клаўс.

- Ды што ты? - абуралiся пакупнiкi: у нас гэтулькi грошай няма, каб iх меркамi мераць!

- Скуры! Скуры! Каму патрэбны скуры! - крычаў ён зноў i ўсiм, хто пытаўся, колькi каштуюць гэтыя скуры, адказваў: - Мерку грошай за штуку!

- Ды ён нас абдурвае! - закрычалi шаўцы i гарбары, пахапалi хто папругi, хто скураныя фартукi i пачалi хвастаць iмi Вялiкага Клаўса.

- "Скуры! Скуры!" - перадражнiвалi яны яго. - Вось мы пакажам табе скуры! Вон з горада!

I Вялiкi Клаўс - дай, божа, ногi! Нiколi яго так не бiлi!

- Ну, - сказаў ён, дабраўшыся дамоў, - заплацiць жа мне за гэта Маленькi Клаўс! Заб'ю яго!

А ў Маленькага Клаўса якраз памерла старая бабуля; яна не вельмi ладзiла з iм, была злая i скупая, але ён усё-такi вельмi шкадаваў яе i паклаў на ноч у сваю цёплую пасцель - раптам сагрэецца i ажыве, - а сам усеўся на крэсле ў кутку: яму не ўпершыню было так начаваць.

Ноччу дзверы адчынiлiся, i ўвайшоў Вялiкi Клаўс з тапаром у руках. Ён ведаў, дзе стаiць ложак Маленькага Клаўса, падышоў да яго i стукнуў па галаве таго, хто на iм ляжаў. Думаў, што гэта Маленькi Клаўс, а там ляжала мёртвая бабуля.

- Вось табе! Не будзеш мяне абдурваць! - сказаў Вялiкi Клаўс i пайшоў дамоў.

- Ну i лiхадзей! - сказаў Маленькi Клаўс. - Гэта ён мяне хацеў забiць! Добра, што бабуля была мёртвая, а то ёй бы не паздаровiлася!

Потым ён апрануў бабулю ў святочны касцюм, папрасiў у суседа каня, запрог яго ў калёсы, добра пасадзiў старую на задняе сядзенне, каб яна не звалiлася, калi паедуць, i паехаў з ёй праз лес. Калi сонейка ўзнялося, яны пад'ехалi да вялiкай карчмы. Маленькi Клаўс спынiўся i пайшоў перакусiць.

У гаспадара карчмы было шмат грошай, i сам ён быў чалавек добры, але такi гарачы, быццам быў начынены перцам i табакай.

- Дзень добры! - сказаў ён Маленькаму Клаўсу. - Чаго гэта ты з самага ранку так расфранцiўся?

- Ды вось, - адказваў Маленькi Клаўс, - трэба з бабуляй у горад з'ездзiць; яна там, у калёсах, засталася - нiяк не хоча злазiць. Калi ласка, занясiце ёй туды шкляначку мёду. Толькi гаварыце з ёй гучней: яна глухаватая!

- Добра, - згадзiўся гаспадар, узяў вялiкую шклянку мёду i панёс бабулi, а тая сядзела ў калёсах прамая, як палка.

- Вось унучак прыслаў вам шкляначку мёду! - сказаў гаспадар, калi падышоў да калёсаў, але бабуля не адказала i нават не паварушылася.

- Чуеце? - закрычаў гаспадар з усёй сiлы. - Ваш унук пасылае вам шкляначку мёду!

Яшчэ раз пракрычаў ён тое ж самае i яшчэ раз, а яна ўсё не варушыцца; тады ён раззлаваўся i кiнуў ёй у твар шклянку, так што мёд пацёк у яе па носё, а сама яна павалiлася. Маленькi ж Клаўс не прывязваў яе, а проста прыставiў да лаўкi.

- Што ты зрабiў? - залямантаваў Маленькi Клаўс, выбег з дзвярэй i схапiў гаспадара за варатнiк. - Ты маю бабулю забiў! Паглядзi, якая ў яе дзiрка ў iлбе!

- Вось гэта бяда! - завойкаў гаспадар, развёўшы рукi. - I ўсё гэта з-за маёй гарачнасцi! Маленькi Клаўс, дружа ты мой, я табе поўную мерку грошай дам i бабулю тваю пахаваю, як сваю ўласную, толькi маўчы пра гэта, а то мне адсякуць галаву, а гэта ж вельмi непрыемна!

I вось Маленькi Клаўс атрымаў поўную мерку грошай, а гаспадар пахаваў яго старую бабулю, як сваю ўласную.

Маленькi Клаўс вярнуўся дамоў зноў з вялiкай кучай грошай i адразу ж паслаў да Вялiкага Клаўса хлопчыка папрасiць мерку.

- Як так? - здзiвiўся Вялiкi Клаўс. - Хiба я не забiў яго? Трэба паглядзець самому!

I ён сам панёс мерку Маленькаму Клаўсу.

- Адкуль гэта ў цябе такая куча грошай? - спытаўся ён i аж вытрашчыў вочы ад здзiўлення.

- Ты ж забiў не мяне, а маю бабулю, - сказаў Маленькi Клаўс, - i я яе прадаў за мерку грошай!

- З барышом прадаў! - сказаў Вялiкi Клаўс, пабег дамоў, узяў тапор i забiў сваю старую бабулю, потым паклаў яе на калёсы, прыехаў з ёй у горад да аптэкара i прапанаваў яму купiць мёртвае цела.

- Чыё яно, i дзе вы яго ўзялi? - спытаў аптэкар.

- Гэта мая бабуля! - адказаў Вялiкi Клаўс. - Я забiў яе, каб прадаць за мерку грошай!

- Госпадзi, памiлуй! - усклiкнуў аптэкар. - Вы самi не ведаеце, што гаворыце! Глядзiце, гэта ж можа каштаваць вам галавы!

I ён растлумачыў Вялiкаму Клаўсу, што ён такое нарабiў, якi ён нядобры чалавек i як яго за гэта пакараюць. Вялiкi Клаўс перапалохаўся, мiгам вылецеў з аптэкi, сеў на калёсы, сцебануў коней i паiмчаўся дамоў. Аптэкар i ўвесь народ падумалi, што ён звар'яцеў, i таму не затрымалi яго.

- Заплацiш ты мне за гэта, заплацiш, Маленькi Клаўс! - сказаў Вялiкi Клаўс, выехаўшы на дарогу, i як толькi дабраўся дамоў, узяў вялiкi мяшок, пайшоў да Маленькага Клаўса i сказаў:

- Ты зноў абдурыў мяне? Спярша я забiваў сваiх коней, а цяпер i бабулю! Усё гэта рабiў па тваёй мiласцi. Але ўжо больш ты мяне не абдурыш!

I ён схапiў Маленькага Клаўса i запiхнуў яго ў мяшок, а мяшок завязаў, закiнуў за плечы i крыкнуў:

- Пайду ўтаплю цябе!

Да ракi было не блiзка, i Вялiкаму Клаўсу было вельмi цяжка несцi Маленькага. Дарога iшла каля царквы, адтуль чулiся гукi аргана, ды i вернiкi прыгожа спявалi хорам. Вялiкi Клаўс паставiў мяшок з Маленькiм Клаўсам каля царкоўных дзвярэй i падумаў, што не дрэнна было б зайсцi ў царкву, паслухаць псалом, а потым ужо iсцi далей. Маленькi Клаўс не мог вылезцi з мяшка сам, а ўвесь народ быў у царкве. I вось Вялiкi Клаўс зайшоў у царкву.

- Ох, ох! - уздыхаў Маленькi Клаўс, круцячыся ў мяшку, але, як ён нi стараўся, развязаць мяшок яму не ўдавалася. У гэты час iшоў побач стары, сiвы як голуб пастух з вялiкай кульбай у руках; ён паганяў ёю статак. Каровы i быкi наляцелi на мяшок з Маленькiм Клаўсам i павалiлi яго.

- О-ох! - уздыхнуў Маленькi Клаўс. - Такi я малады яшчэ, а ўжо трэба выпраўляцца ў царства нябеснае!

- А я, няшчасны, такi стары, лядачы i ўсё не магу трапiць туды! - сказаў пастух.

- Дык развяжы мяшок, - закрычаў Маленькi Клаўс. - Лезь на маё месца хутка трапiш туды!

- З задавальненнем! - сказаў пастух i развязаў мяшок, а Маленькi Клаўс iмгненна выскачыў на волю.

- Цяпер ты будзеш наглядаць за статкам! - сказаў стары i залез у мяшок.

Маленькi Клаўс завязаў яго i пагнаў статак далей. Трошкi пазней выйшаў з царквы Вялiкi Клаўс, закiнуў мяшок за плечы, i яму адразу здалося, што мяшок палягчэў, - Маленькi ж Клаўс важыў амаль удвая больш, чым стары пастух.

"Бач як цяпер лёгка стала! А ўсё таму, што я праслухаў псалом!" - падумаў Вялiкi Клаўс, дайшоў да шырокай i глыбокай ракi, кiнуў туды мяшок з пастухом i, думаючы, што там сядзiць Маленькi Клаўс, закрычаў:

- Ну вось, цяпер не будзеш мяне абдурваць!

Пасля гэтага пайшоў ён дамоў, але ля самага раздарожжа сустрэў... Маленькага Клаўса з вялiкiм статкам!

- Вось табе i раз! - закрычаў Вялiкi Клаўс. - Хiба не ўтапiў цябе?

- Вядома, утапiў! - сказаў Маленькi Клаўс. - Паўгадзiны назад ты кiнуў мяне ў раку!

- Дык дзе ж ты ўзяў такi вялiкi статак? - спытаў Вялiкi Клаўс.

- А гэта вадзяны статак! - адказаў Маленькi Клаўс. - Я раскажу табе цэлую гiсторыю. Дзякуй, што ты ўтапiў мяне. Цяпер я стаў багатым, як бачыш! А страшна мне было ў мяшку! Вецер так i засвiстаў у вушах, калi ты кiнуў мяне ў халодную ваду! Я адразу пайшоў на дно, але не пабiўся, - там унiзе расце такая пяшчотная, мяккая трава, на яе я i ўпаў. Мяшок адразу ж развязаўся, i цудоўная дзяўчына ў белай як снег сукенцы, з вяночкам зялёным на мокрых валасах, падала мне руку i сказала: "А, гэта ты, Маленькi Клаўс? Ну вось, перш за ўсё бяры гэты статак, а трошкi далей адсюль пасецца другi, большы, - ён таксама твой".

Тут я ўбачыў, што рака была для вадзяных жыхароў усё роўна як дарога: яны ездзiлi i хадзiлi па дне ад самага возера i да таго месца, дзе рака канчаецца. Ах, як там было прыгожа! Якiя кветкi, якая свежая трава! А рыбкi шныпарылi каля маiх вушэй якраз так, як у нас тут птушкi! Якiя прыгожыя людзi траплялiся мне насустрач i якiя цудоўныя статкi пасвiлiся каля загарадзяў i канаў!

- Чаму ж вы так хутка вярнулiся? - спытаў Вялiкi Клаўс. - Мяне б не выманiлi адтуль, калi там так прыгожа!

- А я гэта не так сабе зрабiў! - сказаў Маленькi Клаўс. - Ты чуў, што вадзяная дзяўчына загадала мне пайсцi па другi статак, якi пасецца на дарозе ўсяго за адну вярсту адтуль? Дарогай яна называе раку - iншай дарогi яны ж там не ведаюць, - а рака так пятляе, што мне давялося б зрабiць вялiкi круг. Вось я i рашыўся выбрацца на сушу ды пайсцi напрамкi да таго месца, дзе чакае мяне статак; так я скарачу амаль паўмiлi!

- Эх, якi шчаслiўчык! - сказаў Вялiкi Клаўс. - А як ты думаеш, атрымаю я статак, калi спушчуся на дно?

- Вядома! - сказаў Маленькi Клаўс. - Толькi я не магу цягнуць цябе ў мяшку да ракi, ты вельмi цяжкi. А вось калi хочаш, дайдзi сам ды залезь у мяшок, а я з задавальненнем цябе скiну ў ваду!

- Дзякуй! - сказаў Вялiкi Клаўс. - Але калi я не атрымаю там статак, я цябе паб'ю, так i ведай!

- Ну-ну, не злуйся, - сказаў Маленькi Клаўс, i яны пайшлi да ракi.

Калi статак убачыў ваду, дык кiнуўся да яе; жывёле вельмi хацелася пiць.

- Паглядзi, як яны спяшаюцца! - сказаў Маленькi Клаўс. - Бач, як засумавалi па вадзе: дамоў, на дно, вiдаць, захацелася!

- Але ты спярша памажы мне, а не дык я цябе паб'ю! - сказаў Вялiкi Клаўс i залез у вялiкi мяшок, якi ляжаў на спiне ў аднаго з быкоў. - Ды пакладзi мне ў мяшок камень, а то я, мусiць, не пайду на дно!

- Пойдзеш! - сказаў Маленькi Клаўс, але ўсё-такi паклаў у мяшок вялiкi камень, моцна завязаў мяшок i спiхнуў яго ў ваду. Боўць! I Вялiкi Клаўс пайшоў прама на дно.

- Ох, баюся, не знойдзе ён там нi кароў, нi быкоў! - сказаў Маленькi Клаўс i пагнаў свой статак дамоў.

ЦЫРАВАЛЬНАЯ IГОЛКА

Жыла-была цыравальная iголка; яна лiчыла сябе такой тонкай, што ўявiла, быццам яна швейная iголка.

- Глядзiце, глядзiце, што вы трымаеце! - сказала яна пальцам, калi яны вымалi яе. - Не выпусцiце мяне! Упаду на падлогу - чаго добрага, згублюся: я занадта тонкая!

- Быццам бы! - адказалi пальцы i моцна схапiлi яе за талiю.

- Вось бачыце, я iду з цэлай свiтай! - сказала цыравальная iголка i пацягнула за сабою доўгую нiтку, толькi без вузельчыка.

Пальцы ўторкнулi iголку проста ў кухарчыну пантофлю, - скура на пантофлi трэснула, i трэба было зашыць дзiрку.

- Фу, якая чорная работа! - сказала цыравальная iголка, - я не вытрымаю! Я зламлюся!

I сапраўды зламалася.

- Ну вось, я ж казала, - прамовiла яна, - я занадта тонкая!

"Цяпер яна нi на што не годная", - падумалi пальцы, але iм ўсё-такi давялося моцна трымаць яе: кухарка накапала на зламаны канец iголкi сургуч i потым закалола ёй хустку.

- Вось цяпер я - брошка! - сказала цыравальная iголка. - Я ведала, што буду карыстацца павагай: у кiм ёсць толк, з таго заўсёды выйдзе нешта вартае.

I яна засмяялася сама сабе, - бо нiхто ж не бачыў, каб цыравальныя iголкi смяялiся ўголас, - яна сядзела ў хустцы, нiбы ў карэце i аглядалася па баках.

- Дазвольце спытацца, вы з золата? - звярнулася яна да суседкi-шпiлькi. Вы вельмi сiмпатычная, i ў вас уласная галоўка... Толькi маленькая! Пастарайцеся яе адгадаваць, - не кожнаму ж дастаецца сургучная галоўка!

Пры гэтым цыравальная iголка так фанабэрыста выпрасталася, што вылецела з хусткi проста ў ракавiну, куды кухарка якраз вылiвала памыi.

- Выпраўляюся ў плаванне! - сказала цыравальная iголка. - Толькi б не згубiцца!

Але яна згубiлася.

- Я занадта тонкая, я не створана для гэтага свету! - сказала яна, лежачы ў вулiчнай канаве. - Але я ведаю сабе кошт, а гэта заўсёды прыемна.

I цыравальная iголка цягнулася ў струнку, не трацячы добрага настрою.

Над ёю праплывала ўсялякая ўсялячына: трэскi, саломiнкi, кавалкi газетнай паперы...

- Бач, як плывуць! - казала цыравальная iголка. - Яны i ў розум не возьмуць тое, хто хаваецца тут пад iмi. - Гэта я тут хаваюся! Я тут сяджу! Вунь плыве трэска: у яе толькi i думак, што аб трэсках. Ну, трэскай яна век i застанецца! Вось саломiнку нясе... А круцiцца, круцiцца як! Не задзiрай так носу! Глядзi, каб не наскочыць на камень! А вунь газетны абрывак плыве. Даўно ўжо забыцца паспелi, што на iм надрукавана, а ён бач як разгарнуўся!.. Я ляжу цiха, смiрна. Я ведаю сабе кошт, i гэтага ў мяне не адбяруць!

Аднойчы каля яе нешта заблiшчэла, i цыравальная iголка ўявiла, што гэта брыльянт. Гэта быў бутэлечны асколак, але ён зiхацеў, i цыравальная iголка загаварыла з iм. Яна назвала сябе брошкай i спыталася ў яго:

- Вы, мусiбыць, брыльянт?

- Так, нешта накшталт гэтага.

I абое думалi адно пра другое i пра самiх сябе, што яны сапраўднай каштоўнасцi, i гутарылi мiж сабой аб недасведчанасцi i фанабэрыстасцi свету.

- Так, я жыла ў каробцы ў адной дзяўчыны, - распавядала цыравальная iголка. - Дзяўчына гэтая была кухаркай. У яе на кожнай руцэ было па пяць пальцаў. I вы ўявiць сабе не можаце, да чаго даходзiла iх напышлiвасць! А занятак жа ў iх быў толькi адзiн - вымаць мяне i класцi назад у каробку!

- А яны блiшчэлi? - спытаўся бутэлечны асколак.

- Блiшчэлi? - адказала цыравальная iголка. - Не, бляску ў iх не было, затое колькi гонару!.. Iх было пяць братоў, усе - уроджаныя "пальцы"; яны заўсёды стаялi ў рад, хоць i былi рознай велiчынi. Крайнi - Таўстун, - мiж iншым, адстояў ад iншых, ён быў тоўсты карантыш, i спiна ў яго гнулася толькi ў адным месцы, таму ён мог кланяцца толькi раз; затое ён казаў, што калi яго адсякуць, дык чалавек не прыдатны болей для вайсковай службы. Другi - Ласунок - тыцкаў свой нос усюды: i ў салодкае i ў кiслае, тыцкаў i ў сонца i ў месяц; ён жа нацiскаў на пяро, калi трэба было пiсаць. Наступны - Цыбаты - глядзеў на ўсiх звысоку. Чацверты - Залатаперст - насiў вакол поясу залаты пярсцёнак. I, нарэшце, самы маленькi - Пер-музыка нiчога не рабiў i вельмi гэтым ганарыўся. Так, яны толькi i ведалi, што выхваляцца, i вось - я кiнулася ў ракавiну.

- А цяпер мы сядзiм ды блiшчам! - сказаў бутэлечны асколак.

У гэты час вады ў канаве прыбыло, i яна хлынула цераз край i знесла з сабой асколак.

- Ён прасунуўся! - уздыхнула цыравальная iголка. - А я засталася ляжаць! Я занадта тонкая, занадта далiкатная, але я ганаруся гэтым, i гэта высакародны гонар!

Яна ляжала, выцягнуўшыся ў струнку, i перадумала шмат думак.

- Я проста гатовая думаць, што нарадзiлася ад сонечнага промня, - такая я тонкая! Праўда, здаецца, быццам сонца шукае мяне пад вадой! Ах, я такая тонкая, што нават бацька мой сонца не можа мяне знайсцi! Не абламалася б тады маё вочка*, я б, здаецца, заплакала! Хаця, не, плакаць непрыстойна!

* Iгольнае вушка па-дацку называецца iгольным вочкам.

Аднойчы прыйшлi вулiчныя хлапчукi i пачалi корпацца ў канаўцы, вышукваючы старыя цвiкi, манеткi ды iншыя скарбы. Перапэцкалiся яны страшэнна, але гэта прыносiла iм задавальненне!

- Ай! - закрычаў раптам адзiн з iх; ён накалоўся аб цыравальную iголку. Глядзi, якая штуковiна!

- Я не штуковiна, а паненка! - заявiла цыравальная iголка, але яе нiхто не пачуў. Сургуч з яе сышоў, i яна ўся пачарнела, але ў чорным заўсёды выглядаеш больш стрункай, i iголка ўяўляла, што стала яшчэ танчэй за ранейшае.

- Вунь плыве яечная шкарлупiна! - закрычалi хлапчукi, узялi цыравальную iголку ды ўваткнулi ў шкарлупiну.

- Чорнае на белым фоне вельмi прыгожа! - сказала цыравальная iголка. Цяпер мяне добра вiдаць! Толькi б не захварэць на марскую хваробу, гэтага я не вытрымаю: я такая далiкатная!

Але яна не захварэла на марскую хваробу - вытрымала.

- Супроць марской хваробы добра мець стальны страўнiк, i заўсёды трэба памятаць, што ты не тое што звычайныя смяротныя! Цяпер я зусiм ачуняла. Чым ты больш высакародны, тым больш можаш перанесцi!

- Крэк! - сказала яечная шкарлупiна: яе пераехалi ламавыя калёсы.

- Вух, як цiсне! - заенчыла цыравальная iголка. - Зараз мяне званiтуе! Не вытрымаю! Зламлюся!

Але яна вытрымала, хаця яе i пераехалi ламавыя калёсы; яна ляжала на бруку, выцягнуўшыся ва ўсю даўжыню, - ну i няхай сабе ляжыць!

СВIНАПАС

Жыў-быў бедны прынц. Каралеўства ў яго было зусiм маленькае, але якое-нiякое, а ўсё ж каралеўства, - хоць ажанiся, i вось ажанiцца ён якраз i хацеў.

Яно, вядома, дзёрзка было ўзяць ды спытаць дачку iмператара: "Пойдзеш за мяне?" Але ён асмелiўся. Iмя ў яго было вядомае на ўвесь свет, i сотнi прынцэс сказалi б яму дзякуй, але што адкажа iмператарская дачка?

А вось паслухаем.

На магiле ў прынцавага бацькi рос ружовы куст, ды якi прыгожы! Квiтнеў ён толькi раз у пяць год, i распускалася на iм адна-адзiная ружа. Затое салодкi быў яе водар, панюхаеш - i адразу забудуцца ўсе твае гаркоты i турботы. А яшчэ быў у прынца салавей, i спяваў ён так, быццам у горлейку ў яго былi сабраны ўсе самыя цудоўныя напевы на свеце. Вось i вырашыў прынц падарыць прынцэсе ружу i салаўя. Паклалi iх у вялiкiя срэбныя куфэркi i адаслалi ёй.

Загадаў iмператар прынесцi куфэркi да сябе ў вялiкую залу - прынцэса гуляла там у госцi са сваiмi фрэйлiнамi, бо iншых спраў у яе не было. Убачыла прынцэса куфэркi з падарункамi, запляскала ў ладкi ад радасцi.

- Ах, калi б тут была маленькая кiска! - сказала яна.

Але з'явiлася цудоўная ружа.

- Ах, як хораша зроблена! - уголас сказалi фрэйлiны.

- Мала сказаць хораша, - адгукнуўся iмператар, - проста нядрэнна.

Толькi прынцэса пакратала ружу i ледзь не заплакала.

- Фi, тата! Яна не штучная, яна сапраўдная.

- Фi! - уголас паўтарылi прыдворныя. - Сапраўдная!

- Пачакаем сердаваць! Паглядзiм спачатку, што ў другiм куфэрку! - сказаў iмператар.

I вось выпырхнуў з куфэрка салавей i запеў так дзiўна, што спачатку нi да чаго i прычапiцца было.

- Superbe! Charmant!* - сказалi фрэйлiны; усе яны балбаталi па-французску адна горш за адну.

* Непараўнана! Цудоўна! (фр.)

- Гэта птушка так нагадвае мне арганчык нябожчыцы iмператрыцы! - сказаў адзiн стары прыдворны. - Так, так, i гук той жа, i манера!

- Так! - сказаў iмператар i заплакаў, як дзiця.

- Спадзяюся, птушка несапраўдная? - спытала прынцэса.

- Сапраўдная! - адказалi пасланцы, якiя даставiлi падарункi.

- Дык няхай ляцiць, - сказала прынцэса i катэгарычна адмовiлася прыняць прынца.

Толькi прынц не журыўся; выпацкаў твар чорнай i бурай фарбай, насунуў на вочы шапку i пастукаўся ў дзверы.

- Дзень добры, iмператар! - сказаў ён. - Цi не знойдзецца ў вас у палацы месцейка для мяне?

- Шмат вас тут ходзiць ды шукае! - адказваў iмператар. - Урэшце, пастой, мне патрэбны свiнапас! У нас процьма свiней!

Так i прызначылi прынца свiнапасам яго вялiкасцi i ўбогую каморку побач са свiнарнiкам адвялi, i там ён павiнен быў жыць. Ну вось, праседзеў ён цэлы дзень за работай i да вечара зрабiў цудоўны маленькi гаршчочак. Увесь абвешаны бразготкамi гаршчочак, i калi ў iм што-небудзь варыцца, бразготкi вызваньваюць даўнейшую песеньку:

Ах, мой мiлы Аўгусцiн,

Усё прайшло, прайшло, прайшло!

Але самае забаўнае ў гаршчочку тое, што калi патрымаць над iм у пары палец - адразу можна даведацца, што ў каго гатуецца ў горадзе. Няма слоў, гэта было цiкавей, чым ружа.

Аднойчы прагульваецца прынцэса з усiмi фрэйлiнамi i раптам чуе мелодыю, што вызвоньваюць бразготкi. Стала яна на месцы, а сама так уся i ззяе, таму што таксама ўмела найграваць "Ах, мой мiлы Аўгусцiн", - толькi гэту мелодыю i толькi адным пальцам.

- Ах, гэта ж i я гэтак магу! - сказала яна. - Свiнапас у нас, мабыць, адукаваны. Паслухайце, хай хто-небудзь пойдзе i спытае, колькi каштуе гэты iнструмент.

I вось адной з фрэйлiн давялося прайсцi да свiнапаса, толькi яна надзела для гэтага драўляныя чаравiкi.

- Што возьмеш за гаршчочак? - спытала яна.

- Дзесяць пацалункаў прынцэсы! - адказваў свiнапас.

- Госпадзi памiлуй!

- Ды ўжо нiяк не меней! - адказваў свiнапас.

- Ну, што ён сказаў? - спытала прынцэса.

- Гэта i вымавiць немагчыма! - адказвала фрэйлiна. - Гэта жахлiва!

- Дык шапнi на вуха!

I фрэйлiна шапнула прынцэсе.

- Якi недалiкатны! - сказала прынцэса i пайшла далей, ды не паспела зрабiць i некалькi крокаў, як бразготкi зноў зазвiнелi так слаўна:

Ах, мой мiлы Аўгусцiн,

Усё прайшло, прайшло, прайшло!

- Паслухай, - сказала прынцэса, - iдзi спытай, можа, ён згодзiцца на дзесяць пацалункаў маiх фрэйлiн?

- Не, дзякуй! - адказваў свiнапас. - Дзесяць пацалункаў прынцэсы, альбо гаршчочак застанецца ў мяне.

- Якая нудота! - сказала прынцэса. - Ну, станьце наўкол мяне, каб нiхто не бачыў!

Захiнулi фрэйлiны прынцэсу, растапырылi спаднiцы, i свiнапас атрымаў дзесяць пацалункаў прынцэсы, а прынцэса - гаршчочак.

Вось дык радасцi было! Увесь вечар i ўвесь наступны дзень стаяў на агнi гаршчочак, i ў горадзе не засталося нiводнай кухнi, хай гэта дом камергера альбо шаўца, пра якую прынцэса не ведала, што там гатуюць. Фрэйлiны скакалi ад радасцi i пляскалi ў ладкi.

- Мы ведаем, у каго сёння салодкi суп i блiнчыкi! Ведаем, у каго каша i свiныя катлеты! Як цiкава!

- У вышэйшай ступенi цiкава! - пацвердзiла обер-гафмайстэрына.

- Але толькi трымайце язык за зубамi, я ж дачка iмператара.

- Змiлуйцеся! - сказалi ўсе.

А свiнапас - гэта значыць прынц, але для iх ён быў па-ранейшаму свiнапас дарма часу не губляў i змайстраваў трашчотку. Варта пакруцiць ёю ў паветры - i вось ужо яна сыпле ўсiмi вальсамi i полькамi, якiя толькi ёсць на свеце.

- Гэта ж suреrbе! - сказала прынцэса, iдучы мiма. - Проста не чула нiчога лепшага! Паслухайце, спытайце, што ён хоча за гэты iнструмент. Толькi цалавацца я болей не стану!

- Ён патрабуе сто пацалункаў прынцэсы! - паведамiла фрэйлiна, выйшаўшы ад свiнапаса.

- Ды ён, вiдаць, вар'ят! - сказала прынцэса i пайшла далей, але, зрабiўшы два крокi, спынiлася. - Мастацтва трэба заахвочваць! - сказала яна. - Я дачка iмператара. Скажыце яму, я згодна на дзесяць пацалункаў, як учора, а астатнiя хай атрымае з маiх фрэйлiн!

- Ах, нам так не хочацца! - сказалi фрэйлiны.

- Якое глупства! - сказала прынцэса. - Ужо калi я магу цалаваць яго, то вы i тым болей. Не забывайце, што я кармлю вас i плачу вам жалаванне!

Давялося фрэйлiне яшчэ раз схадзiць да свiнапаса.

- Сто пацалункаў прынцэсы! - сказаў ён. - А не - кожны застанецца пры сваiм.

- Станьце наўкол! - сказала прынцэса, i фрэйлiны абступiлi яе i свiнапаса.

- Гэта што яшчэ за зборышча ля свiнарнiка? - спытаў iмператар, выйшаўшы на балкон. Ён працёр вочы i надзеў акуляры. - Не iнакш як фрэйлiны iзноў нешта выдумалi! Трэба пайсцi паглядзець.

I ён выпрастаў заднiкi сваiх туфляў - туфлямi яму служылi стаптаныя чаравiкi. I-эх, як хутка ён пайшоў!

Спусцiўся iмператар у двор, падкрадваецца пацiхеньку да фрэйлiнаў, а тыя толькi тым i занятыя, што пацалункi лiчаць: гэта ж трэба, каб справа зладзiлася як належыць i свiнапас атрымаў роўна столькi, колькi прызначана, нi больш нi менш. Вось чаму нiхто не заўважыў iмператара, а ён прыўстаў на дыбачкi i глянуў.

- Гэта што яшчэ такое? - сказаў ён, убачыўшы, што прынцэса цалуе свiнапаса, ды як стукне iх туфлем па галаве!

Здарылася гэта ў тую хвiлiну, калi свiнапас атрымаў свой восемдзесят шосты пацалунак.

- Неrаus*! - у гневе сказаў iмператар i выштурхаў прынцэсу са свiнапасам за межы сваёй дзяржавы.

* Вон! (ням.)

Стаiць i плача прынцэса, свiнапас лаецца, а дождж так i палiвае.

- Якая я гаротная! - галосiць прынцэса. - Хай бы я выйшла за цудоўнага прынца! Якая я няшчасная!

А свiнапас зайшоў за дрэва, сцёр з твару чорную i бурую фарбу, скiнуў брудную вопратку - i вось перад ёй ужо прынц у царскiм адзеннi, ды такi прыгожы, што прынцэса мiжвольна зрабiла рэверанс.

- Цяпер я пагарджаю табою! - сказаў ён. - Ты не захацела выйсцi за сумленнага прынца. Ты нiчога не зразумела нi ў салаўi, нi ў ружы, затое магла цалаваць за забаўкi свiнапаса. Так табе i трэба!

Ён пайшоў да сябе ў каралеўства i зачынiў дзверы на засаўку. А прынцэсе толькi i заставалася стаяць ды спяваць:

Ах, мой мiлы Аўгусцiн,

Усё прайшло, прайшло, прайшло!

"ЁСЦЬ ЖА РОЗНIЦА!"

Быў май месяц; паветра было яшчэ досыць халоднае, але ўсё ў прыродзе - i кустоўе, i дрэвы, i палi, i лугi - паказвала, што бярэ сваё вясна. Лугi стракацелi кветкамi; пачыналi цвiсцi, красаваць кветкi i на жывой загародзе, а непадалёку пышнела ўвасабленне самой вясны - маленькая яблынька нiбы ў вэлюме. Асаблiва прыгожая была на ёй адна галiна, маладзенькая, свежанькая, уся ўсыпаная пяшчотнымi ружовымi бутонамi, што яшчэ не як след разгарнулiся. Яна сама ведала, якая яна прыгожая; усведамленне красы было ў яе ў соку. Галiна пагэтаму зусiм не здзiвiлася, калi брычка, што кацiлася па дарозе, запынiлася насупраць яблынi i маладая графiня сказала, што паглядней гэтай галiнкi цяжка што-небудзь знайсцi, што яна жывое ўвасабленне юнай красунi вясны. Галiнку адламалi, графiня ўзяла яе сваiмi далiкатнымi пальчыкамi i беражлiва павезла дадому, засцерагаючы ад сонца шоўкавым парасонiкам. Прыехалi ў палац, галiнку панеслi па высокiх, шыкоўных пакоях. На адчыненых вокнах калыхалiся белыя фiранкi, у блiскучых, празрыстых вазах стаялi букеты цудоўных кветак. У адну з ваз, быццам вылепленую з бялюткага снегу, паставiлi i яблыневую галiнку, абкружыўшы яе свежымi светла-зялёнымi букавымi галiнкамi. Цуд, як прыгожа было!

Галiнка заганарылася, i што ж? Гэта было зусiм зразумела!

Праз пакой праходзiла шмат люду; кожны наведнiк мог сказаць сваё слова толькi ў той меры, у якой за iм самiм прызнавалi яго вартасць. I вось некаторыя не гаварылi зусiм нiчога, некаторыя ж залiшне шмат; галiнка здагадалася, што i памiж людзьмi, як мiж раслiнамi, ёсць рознiца.

"Адны бываюць для прыгажосцi, iншыя толькi для карысцi, а без таго-сяго i зусiм можна абысцiся", - думала яна.

Яе паставiлi якраз насупраць адчыненага акна, адкуль ёй былi вiдаць увесь сад i поле, дык яна ўдосталь магла наглядзецца на розныя кветкi i раслiны i падумаць пра рознiцу памiж iмi; там iх было шмат усялякiх - i пышных, i простых, нават зусiм сцiпленькiх.

- Бедныя адрынутыя раслiнкi! - сказала галiна. - Вялiкая на самай справе рознiца памiж iмi. Якiмi нешчаслiвымi яны павiнны сябе адчуваць, калi толькi яны ўвогуле здольныя адчуваць, побач са мной i з такiмi, як я! Канечне, вялiкая рознiца памiж намi! Ды так i павiнна быць, бо iначай усе былi б роўныя!

I галiнка пазiрала на палявыя кветкi з нейкiм спачуваннем; асаблiва вартым жалю здаваўся ёй адзiн вiд кветак, якiх было мноства па ўсiм полi i нават уздоўж канаў. Нiхто не збiраў iх у букеты, - яны былi вельмi ж простыя, звычайныя; iх можна было знайсцi нават памiж камянёў на бруку, яны ўзыходзiлi ўсюды, як самае непатрэбнае пустазелле. I iмя ж у iх было брыдкое: чортавы падойнiкi.*

* Чортавы падойнiкi - дацкая назва дзьмухаўцоў.

- Бедная няшчасная раслiна! - сказала галiна. - Ты не вiнаватая, што належыш да такога гатунку i што ў цябе такое брыдкое, нядобрае iмя! Але i памiж раслiнамi, як мiж людзьмi, павiнна быць рознiца.

- Рознiца! - адгукнуўся сонечны прамень i пацалаваў пышную галiнку, але пацалаваў i жоўтыя чортавы падойнiкi, што раслi ў полi; iншыя браты яго сонечныя промнi таксама цалавалi бедныя кветачкi нароўнi з самымi шыкоўнымi...

Сонечны прамень, прамень святла, разумеў усё лепей.

- Якая ты невiдушчая, сляпая! - сказаў ён галiнцы. - Якую адрынутую раслiну ты гэтак шкадуеш?

- Чортавы падойнiкi! - сказала галiна. - Нiколi з iх не робяць букетаў, iх топчуць нагамi - вельмi ж iх шмат! Семя iхняе лётае над дарогаю, як пастрыжаная воўна, i лiпне да апраткi падарожных. Пустазелле, i больш нiчога! Але камусьцi трэба быць i пустазеллем! Ах, я так удзячна свайму лёсу, што не з таго роду!

На поле выбег вялiкi гурт дзяцей. Самага малога прынеслi на руках i пасадзiлi на траву сярод жоўтых кветак. Малое весела смяялася, гарэзавала, бiла па траве ножкамi, кулялася, рвала жоўтыя кветкi i нават цалавала iх у шчырым парыве дзiцячай душы. Старэйшая малеча абрывала кветкi, а пустыя знутры сцяблiнкi згiналi i закладвалi адзiн iхнi кончык у iншы, пасля рабiлi з такiх асобных колцаў доўгiя ланцужкi i ўпрыгожвалi iмi шыю, плечы, грудзiну i галаву. I гэта быў проста цуд! Самыя старэйшыя з дзяцей асцярожна зрывалi раслiны, што адцвiлi i былi ўвянчаныя пёркавымi каронамi, падносiлi гэтыя паветраныя, нiбы шарсцяныя, галоўкi, што былi па-свойму прыродным цудам, да рота i намагалiся здьмуць за адзiн раз увесь пушок. Каму гэта ўдасца, той будзе мець новую апратку яшчэ да Новага года, - так сказала бабуля.

Адрынутая кветка была ў гэтым выпадку сапраўдным прарокам.

- Бачыш? - запытаў сонечны прамень. - Бачыш яго красу, ягонае вялiкае значэнне?

- Толькi для дзяцей! - адказала галiна.

Прыплялася на поле i старая бабуля i пачала выкопваць тупым зломкам нажа карэннi жоўтых кветак. Некаторае карэнне яна збiралася спажыць на каву, iншае - прадаць у аптэку на лякарства.

- Краса ўсё ж куды вышэй! - сказала галiна. - Толькi выбраныя трапяць у свет прыгожага! Ёсць жа рознiца i памiж раслiнамi, як мiж людзьмi!

Сонечны прамень пачаў гаварыць пра бязмежную любоў да ўсяго жывога: усё, каму падорана жыццё, мае штосьцi сваё ва ўсiм - i ў сваiм часе, i ў вечнасцi.

- Ну, гэта толькi вы так лiчыце! - сказала галiна.

У пакой зайшлi людзi; памiж iмi была i маладая графiня, якая паставiла галiнку ў празрыстую прыгожую вазу, скрозь якую свяцiла сонца. Графiня нясла кветку, - што ж яшчэ? - а яна, кветка, была загорнутая буйным зялёным лiсцем, лежучы ў iм, быццам у футарале, абароненая нават ад самага невялiчкага подыху ветру. I нясла яе графiня так беражлiва, як не несла нават пяшчотную яблыневую галiнку. Асцярожна адагнула яна зялёнае лiсце, i з-за яго вызiрнула паветраная карона адрынутай жоўтай кветкi. Яе графiня так асцярожна сарвала i гэтак беражлiва нясла, каб вецер не здьмуў нiводную тоненькую пярынку з яе паветранай галоўкi. Яна данесла яе цэлай i непачапанай i не магла нацешыцца прыгажосцю, празрыстасцю, усёй своеасаблiвай пабудовай гэтай цудоўнай кветкi, уся вабнасць якой - да першага подыху ветру.

- Зiрнiце ж, што за цуд!.. - сказала графiня. - Я намалюю яго разам з яблыневай галiнкаю. Усе любуюцца ёю, але па волi божай i гэтая бедная кветачка надзеленая не меншай красою. Якiя не розныя яны, усё ж кветкi - дзецi аднаго свету прыгожага!

СНЕЖНАЯ КАРАЛЕВА

Гiсторыя першая,

у якой расказваецца пра люстэрка i яго асколкi

Ну, пачнем! Прачытаўшы нашу гiсторыю да канца, вы будзеце ведаць болей, чым зараз. Дык вось, жыў-быў троль, вельмi злосны, сапраўдны д'ябал. Аднойчы быў ён у асаблiва добрым настроi: змайстраваў такое люстэрка, у якiм усё добрае i прыгожае памяншалася далей няма куды, а ўсё дрэннае i агiднае так i выпiрала, рабiлася яшчэ больш брыдкiм. Найпрыгажэйшыя ландшафты выглядалi ў iм вараным шпiнатам, а лепшыя з людзей - пачварамi, цi, здавалася, быццам стаяць яны дагары нагамi, а жыватоў у iх зусiм няма! Твары перакрыўлялiся так, што i не пазнаць, а калi ў каго была вяснушка, то ўжо яна распаўзалася i на нос i на вусны. А калi ў чалавека з'яўлялася добрая думка, яна адбiвалася ў люстэрку такой грымасай, што троль аж заходзiўся ад смеху, радуючыся сваёй хiтрай выдумцы.

Тролевы вучнi - а ў яго была свая школа - расказвалi ўсiм, што адбыўся цуд: цяпер толькi, казалi яны, можна ўбачыць увесь свет i людзей сапраўднымi. Яны бегалi ўсюды з люстэркам, i неўзабаве не засталося нiводнай краiны, нiводнага чалавека, якiя не адлюстравалiся б у iм у перакрыўленым выглядзе.

Напаследак захацелася iм дабрацца i да неба. Чым вышэй яны падымалiся, тым больш крыўлялася люстэрка, што аж з цяжкасцю яны ўтрымлiвалi яго ў руках. Але вось яны ўзляцелi зусiм высока, i тут раптам люстэрка да таго пакарабацiлася ад грымас, што вырвалася ў iх з рук, паляцела на зямлю i разбiлася на мiльёны, бiльёны асколкаў, i таму здарылася яшчэ болей бед. Некаторыя асколкi, з пясчынку велiчынёй, разлятаючыся па белым свеце, траплялi людзям у вочы, ды так там i заставалiся. А чалавек з такiм асколкам у воку пачынаў бачыць усё наадварот цi заўважаць у кожнай рэчы толькi дрэннае - кожны ж асколак захоўваў уласцiвасцi ўсяго люстэрка. Некаторым людзям асколкi траплялi проста ў сэрца, i гэта было страшней за ўсё: сэрца рабiлася як кавалак лёду. Былi сярод асколкаў i вялiкiя - iх уставiлi ў аконныя рамы, i ўжо праз гэтыя вокны не варта было глядзець на сваiх добрых сяброў. Нарэшце, былi i такiя асколкi, якiя пайшлi на акуляры, i дрэнна было, калi такiя акуляры надзявалi для таго, каб лепш бачыць i правiльна меркаваць аб рэчах.

Злосны троль надрываўся ад смеху - так весялiла яго гэта задума. А па свеце лятала яшчэ шмат асколкаў. Паслухаем жа пра iх!

Гiсторыя другая

Хлопчык i дзяўчынка

У вялiкiм горадзе, дзе столькi дамоў i людзей, што не ўсiм хапае месца хоць бы на маленькi садок, а таму большасцi жыхароў даводзiцца задавольвацца пакаёвымi кветкамi ў вазонах, жыло двое бедных дзяцей, i садок у iх быў крыху большы за вазон. Яны не былi братам i сястрой, але любiлi адно аднаго, як брат i сястра.

Бацькi iх жылi ў каморках пад дахам у двух суседнiх дамах. Дахi дамоў сыходзiлiся, i мiж iмi цягнуўся вадасцёкавы жолаб. Тут якраз i глядзелi адно на адно паддашкавыя вокны ад кожнага дома. Варта было толькi пераступiць цераз жолаб, i можна было трапiць з аднаго акна ў другое.

У бацькоў было па вялiкай драўлянай скрынi, у iх расла зелянiна для прыпраў i невялiкiя ружавыя кусты - па адным у кожнай скрынi. Кусты пышна разраслiся. Бацькам прыйшло ў галаву паставiць гэтыя скрынi ўпоперак жолаба, таму ад аднаго акна да другога цягнулiся нiбы дзве кветкавыя градкi. Зялёнымi гiрляндамi спускаўся са скрынь гарох, ружавыя кусты заглядвалi ў вокны i спляталiся галiнамi. Бацькi дазвалялi хлопчыку i дзяўчынцы хадзiць адно да аднаго ў госцi па даху i сядзець на лавачцы пад ружамi. Як хораша было iм тут гуляць!

А зiмой гэта радасць заканчвалася. Вокны часта зусiм замярзалi, але дзецi награвалi на печы медныя манеты, прыкладвалi iх да замерзлых шыбiн, i адразу ж адтаваў прыгожы кружочак, i ў яго пазiрала вясёлае, ласкавае вочка - гэта глядзелi, кожны са свайго акна, хлопчык i дзяўчынка, Кай i Герда. Улетку яны адным скачком маглi апынуцца ў гасцях адно ў аднаго, а зiмой патрэбна было спачатку спусцiцца на многа прыступак унiз, а потым падняцца на гэтулькi ж уверх. На двары пырхаў сняжок.

- Гэта раяцца белыя пчолкi! - казала старая бабуля.

- А ў iх таксама ёсць каралева? - пытаўся хлопчык. Ён ведаў, што ў сапраўдных пчол ёсць такая.

- Ёсць! - адказвала бабуля. Сняжынкi абкружаюць яе густым роем, але яна большая за iх усiх i нiколi не прысаджваецца на зямлю, вечна лятае ў чорным воблаку. Часта па начах пралятае яна па гарадскiх вулiцах i заглядвае ў вокны, вось таму якраз яны i пакрываюцца марознымi ўзорамi, быццам кветкамi.

- Бачылi, бачылi! - казалi дзецi i верылi, што ўсё гэта так.

- А сюды Снежная каралева не можа ўвайсцi? - пыталася дзяўчынка.

- Хай толькi паспрабуе! - адказваў хлопчык. - Я пасаджу яе на цёплую печ, вось яна i растане.

Але бабуля пагладзiла яго па галаве i завяла размову пра iншае.

Вечарам, калi Кай быў дома i амаль ужо распрануўся, збiраючыся легчы спаць, ён ускарабкаўся на крэсла каля акна i паглядзеў ў адталы на шыбiне кружочак. За акном пырхалi сняжынкi. Адна з iх, большая, села на край кветкавай скрынi - i пачала расцi, пакуль нарэшце не ператварылася ў жанчыну, захутаную ў танюткi белы цюль, сатканы, здавалася, з мiльёнаў снежных зорачак. Яна была такая прыгожая i пяшчотная, але з лёду, з асляпляльна зiхоткага лёду, i ўсё ж жывая! Вочы яе ззялi, як дзве ясныя зоркi, але не было ў iх нi цеплынi, нi спакою. Яна кiўнула хлопчыку i паманiла яго рукой. Кай спалохаўся i саскочыў з крэсла. А мiма акна прамiльгнула штосьцi падобнае на вялiкую птушку.

На другi дзень было ясна i марозна, але потым пачалася адлiга, а затым i вясна надышла. Заззяла сонца, праглянула зелянiна, будавалi гнёзды ластаўкi. Вокны расчынiлi, i дзецi зноў маглi сядзець у сваiм садку ў вадасцёкавым жолабе над усiмi паверхамi.

Ружы тым летам цвiлi пышна, як нiколi. Дзецi спявалi, узяўшыся за рукi, цалавалi ружы i радавалiся сонцу. Ах, якое цудоўнае было лета, як добра было пад ружавымi кустамi, якiм, здавалася, квiтнець i квiтнець вечна!

Неяк аднаго разу Кай i Герда сядзелi i разглядвалi кнiжку з малюнкамi звярамi i птушкамi. На вялiкiм вежавым гадзiннiку прабiла пяць.

- Ай! - ускрыкнуў раптам Кай. - Мяне кальнула проста ў сэрца, i штосьцi трапiла ў вока!

Дзяўчынка абвiла ручкай яго шыю, ён часта-часта маргаў, але ў воку быццам бы нiчога не было.

- Мабыць, выскачыла, - сказаў ён.

Але гэта было не так. Гэта былi якраз асколкi таго д'ябальскага люстэрка, пра якое мы гаварылi напачатку.

Небарака Кай! Цяпер яго сэрца павiнна было стаць як кавалак лёду. Боль прайшоў, але асколкi засталiся.

- Чаму ты плачаш? - запытаўся ён у Герды. - Мне зусiм не балiць! Фу! Якая ты непрыгожая! - раптам крыкнуў ён. - Вунь тую ружу точыць чарвяк. А тая зусiм крывая. Якiя брыдкiя ружы! Не лепшыя за скрынi, у якiх тырчаць.

I ён штурхнуў скрыню нагой i сарваў абедзве ружы.

- Кай, што ты робiш! - закрычала Герда, а ён, убачыўшы яе спалох, сарваў яшчэ адну ружу i ўцёк ад мiлай маленькай Герды ў сваё акно.

Цяпер, калi Герда прыносiла яму кнiжку з малюнкамi, ён казаў, што гэтыя малюнкi - толькi для грудных дзяцей. А калi расказвала што-небудзь старая бабуля - чапляўся да яе слоў. А то даходзiла нават да таго, што пачынаў перадражнiваць яе паходку, надзяваць яе акуляры, гаварыць яе голасамi Атрымлiвалася вельмi падобна, i людзi смяялiся. Хутка Кай навучыўся перадражнiваць i ўсiх суседзяў. Ён выдатна ўмеў выстаўляць напаказ усе iх дзiвацтвы i недахопы, i людзi казалi:

- Надзвычай здольны хлапчук!

А прычынай усяму былi асколкi, што трапiлi яму ў вока i ў сэрца. Таму ён i перадражнiваў нават мiлую маленькую Герду, а яна ж любiла яго ўсiм сэрцам.

I забавы яго сталi цяпер зусiм iншымi, такiмi дзiўнымi. Аднаго разу зiмой, калi iшоў снег, ён з'явiўся з вялiкiм павелiчальным шклом i падставiў пад снег крысо сваёй сiняй курткi.

- Паглядзi праз шкло, Герда, - сказаў ён.

Кожная сняжынка здавалася пад шклом значна большай, чым была на самай справе, i была падобная на пышную кветку цi дзесяцiкутную зорку. Гэта было так прыгожа!

- Бачыш, як мудрагелiста зроблена! - сказаў Кай. - Значна цiкавей, чым сапраўдныя кветкi! I якая дакладнасць! Нiводнай няправiльнай лiнii! Ах, калi б толькi яны не раставалi!

Трохi пазней Кай з'явiўся ў вялiкiх рукавiцах, з санкамi за спiнаю, крыкнуў Гердзе ў самае вуха: "Мне дазволiлi пакатацца на вялiкiм пляцы з iншымi хлопчыкамi!" - i пабег.

На пляцы каталася шмат дзяцей. Смялейшыя прывязвалi свае санкi да сялянскiх саней i кацiлi далёка-далёка. Гэта было вельмi забаўна. У самы разгар весялосцi на пляцы з'явiлiся вялiкiя санi, пафарбаваныя ў белы колер. У iх сядзеў хтосьцi захутаны ў белае футра i ў такой жа шапцы. Санi аб'ехалi пляц двойчы. Кай спрытна прывязаў да iх свае санкi i пакацiў. Вялiкiя санi памчалi хутчэй, потым павярнулi з пляца ў завулак. Чалавек, якi сядзеў у iх, павярнуўся i ветлiва кiўнуў Каю, нiбы знаёмаму. Кай некалькi разоў намагаўся адвязаць свае санкi, але чалавек у футры ўсё кiваў яму, i ён працягваў ехаць за iм.

Вось яны выехалi за гарадскiя вароты. Снег павалiў раптам камякамi, i стала цёмна, хоць вока выкалi. Хлопчык спешна адпусцiў вяроўку, якой зачапiўся за вялiкiя санi, але санкi яго, нiбы прыраслi да iх i працягвалi несцiся вiхрам. Кай гучна закрычаў - нiхто не пачуў яго. Снег валiў, санкi iмчалiся, ныраючы ў гурбы, пераскокваючы цераз агароджы i канавы. Кай увесь дрыжаў.

Снежныя камякi ўсё раслi i ператварылiся нарэшце ў вялiкiх белых курэй. Раптам яны разляцелiся ў бакi, вялiкiя санi спынiлiся, i чалавек, якi сядзеў у iх, падняўся. Гэта была высокая, стройная, бялюткая жанчына - Снежная каралева; i футра i шапка на ёй былi са снегу.

- Слаўна праехалiся! - сказала яна. - Але ты зусiм змерз - лезь да мяне ў футра!

Пасадзiла яна хлопчыка ў санi, захутала ў сваё мядзведжае футра. Кай быццам у снежную гурбу апусцiўся.

- Усё яшчэ мерзнеш? - запыталася яна i пацалавала яго ў лоб.

У! Пацалунак яе быў халаднейшы за лёд, ён працяў яго наскрозь i дайшоў да самага сэрца, а яно i без таго ўжо было напалову ледзяным. Каю падалося, што яшчэ трохi - i ён памрэ... Але толькi на хвiлiнку, а потым, наадварот, яму стала так добра, што ён нават зусiм перастаў зябнуць.

- Мае санкi! Не забудзь мае санкi! - спахапiўся ён.

Санкi прывязалi на спiну адной з белых курэй, i яна паляцела з iмi ўслед за вялiкiмi санямi. Снежная каралева пацалавала Кая яшчэ раз, i ён забыў i Герду, i бабулю, i ўсiх сваякоў.

- Больш не буду цалаваць цябе, - сказала яна. - А то зацалую да смерцi.

Кай зiрнуў на яе. Якая яна была цудоўная! Твару больш разумнага i прыгожага ён не мог сабе i ўявiць. Цяпер яна не здавалася яму ледзяною, як у той раз, калi сядзела за вакном i кiвала яму.

Ён зусiм не баяўся яе i расказваў, што ведае ўсе чатыры дзеяннi арыфметыкi, ды яшчэ з дробамi, ведае, колькi квадратных мiль кожная краiна i колькi там жыхароў, а яна толькi ўсмiхалася ў адказ. I тады ён падумаў, што на самай жа справе ведае яшчэ зусiм мала.

У той жа момант Снежная каралева ўзляцела з iм на чорнае воблака. Бура выла i стагнала, нiбы распявала старадаўнiя песнi; яны ляцелi над лясамi i азёрамi, над марамi i сушай; студзёныя вятры дзьмулi пад iмi, вылi ваўкi, зiхацеў снег, ляталi з крыкам чорныя крумкачы, а над iмi ззяў вялiкi лясны месяц. На яго глядзеў Кай усю доўгую-доўгую зiмовую ноч, а ўдзень заснуў каля ног Снежнай каралевы.

Гiсторыя трэцяя

Кветнiк жанчыны, якая ўмела чараваць

А што ж было з Гердай, калi Кай не вярнуўся? Куды ён падзеўся?

Нiхто гэтага не ведаў, нiхто не мог адказаць.

Хлопчыкi расказвалi толькi, што бачылi, як ён прывязаў свае санкi да вялiкiх раскошных саней, якiя потым павярнулi ў завулак i выехалi за гарадскiя вароты.

Шмат было пралiта па iм слёз, горка i доўга плакала Герда. Нарэшце вырашылi, што Кай памёр, утапiўся ў рэчцы, якая працякала за горадам. Доўга цягнулiся змрочныя зiмовыя днi.

Але вось надышла вясна, выглянула сонца.

- Кай памёр i больш не вернецца! - сказала Герда.

- Не веру! - адказала сонечнае святло.

- Ён памёр i больш не вернецца! - паўтарыла яна ластаўкам.

- Не верым! - адказвалi яны.

Хутка i сама Герда перастала гэтаму верыць.

- Абую ж я свае новыя чырвоныя чаравiчкi (Кай нi разу яшчэ не бачыў iх), сказала яна неяк ранiцай, - ды пайду запытаюся пра яго ў ракi.

Было яшчэ вельмi рана. Яна пацалавала спячую бабулю, абула чырвоныя чаравiчкi i пабегла адзiнюткая за горад, проста да ракi.

- Праўда, што ты ўзяла майго пабрацiма? - спытала Герда. - Я падару табе свае чырвоныя чаравiчкi, калi ты вернеш мне яго!

I дзяўчынцы падалося, што хвалi неяк дзiўна кiваюць ёй. Тады яна зняла свае чырвоныя чаравiчкi - самае каштоўнае, што ў яе было, - i кiнула ў раку. Але яны ўпалi каля самага берага, i хвалi тут жа вынеслi iх назад - рака як быццам бы не хацела браць у дзяўчынкi яе каштоўнасць, бо не магла вярнуць ёй Кая. Дзяўчынка ж падумала, што кiнула чаравiчкi недастаткова далёка, улезла ў лодку, якая гайдалася ў трыснягу, стала на краёк кармы i зноў кiнула чаравiкi ў ваду. Лодка не была прывязана, i ад штуршка адышда ад берага. Дзяўчынка хацела хутчэй выскачыць на бераг, але пакуль прабiралася з кармы на нос, лодка ўжо зусiм адплыла i шпарка рухалася па цячэннi.

Герда вельмi спалохалася, заплакала i пачала крычаць, але нiхто, акрамя вераб'ёў, не чуў яе. Вераб'i ж не маглi перанесцi яе на сушу i толькi ляцелi за ёю ўздоўж берага i шчабяталi, нiбы жадаючы яе суцешыць:

- Мы тут! Мы тут!

Лодку зносiла ўсё далей. Герда сядзела цiха, у адных панчохах: чырвоныя чаравiчкi яе плылi за лодкай, але не маглi дагнаць яе.

"Можа, рака нясе мяне да Кая?" - падумала Герда, павесялела, устала i доўга-доўга любавалася прыгожымi зялёнымi берагамi.

Ды вось яна прыплыла да вялiкага вiшнёвага саду, у якiм тулiлася хатка пад саламяным дахам, з чырвонымi i сiнiмi шыбамi ў вокнах. Каля дзвярэй стаялi два драўляныя салдаты i аддавалi чэсць усiм, хто праплываў мiма. Герда закрычала iм - яна палiчыла iх жывымi, - але яны, зразумела, не адказалi ёй. Яна падплыла да iх яшчэ блiжэй, лодка наблiзiлася ледзь не да самага берага, i дзяўчынка закрычала яшчэ гучней. З хаткi выйшла вельмi старая бабулька з кульбай, у вялiкiм саламяным капелюшы, размаляваным дзiвоснымi кветкамi.

- Ах ты беднае дзiцятка! - сказала бабуля. - I як гэта ты трапiла на такую вялiкую бурную раку ды заплыла так далёка?

З гэтымi словамi бабуля ўвайшла ў раку, зачапiла лодку кульбай, прыцягнула да берага i высадзiла Герду.

Герда была вельмi рада, што апынулася нарэшце на сушы, хоць i пабойвалася незнаёмай бабулi.

- Ну, хадзем, ды раскажы мне, хто ты i як сюды патрапiла, - сказала бабуля.

Герда пачала расказваць ёй пра ўсё, а бабуля кiвала галавой i паўтарала: "Гм! Гм!" Калi дзяўчынка закончыла, то запыталася ў бабулi, цi не бачыла яна Кая. Тая адказала, што ён яшчэ не праходзiў тут, але, пэўна, пройдзе, таму бедаваць пакуль няма прычыны, няхай Герда лепш пакаштуе вiшань, ды палюбуецца кветкамi, што растуць у садзе: яны прыгажэйшыя, чым у любой кнiжцы з малюнкамi, i ўсе ўмеюць расказваць казкi. Тут бабуля ўзяла Герду за руку, павяла да сябе ў хатку i замкнула дзверы.

Вокны былi высока ад падлогi i ўсе з рознакаляровых - чырвоных, сiнiх i жоўтых - шкельцаў; таму i сам пакой быў асветлены нейкiм дзiвосным вясёлкавым святлом. На стале стаяў кошык з цудоўнымi вiшнямi, i Герда магла есцi iх колькi хацела. А пакуль яна ела, бабуля расчэсвала ёй валасы залатым грабянцом. Валасы вiлiся кучарамi i залатым ззяннем атачалi пекны, ветлiвы, круглы, быццам ружа, тварык дзяўчынкi.

- Даўно мне хацелася мець такую мiленькую дзяўчынку, - сказала бабуля. Вось пабачыш, як добра мы з табою зажывём!

I яна працягвала расчэсваць кучары дзяўчынкi, i чым далей часала, тым больш забывала Герда свайго пабрацiма Кая - бабуля ўмела чараваць.

Ды яна была не злою чараўнiцай i чаравала толькi зрэдку, для свайго здавальнення; цяпер жа ёй вельмi захацелася пакiнуць у сябе Герду. I вось яна пайшла ў сад, дакранулася кульбай да ўсiх ружавых кустоў, i тыя як стаялi ў пышнай квеценi, так усе i пайшлi глыбока-глыбока ў зямлю, i следу ад iх не засталося. Бабуля баялася, што Герда, убачыўшы гэтыя ружы, успомнiць пра свае, а там i пра Кая ды i ўцячэ ад яе.

Потым бабуля павяла Герду ў кветнiк. Ах, якi водар тут быў, якая прыгажосць: самыя розныя кветкi, i на кожную часiну года! На ўсiм свеце не знайшлося б кнiжкi з малюнкамi больш стракатымi i больш прыгожымi за гэты кветнiк. Герда скакала ад радасцi i гуляла сярод кветак, пакуль сонца не села за высокiмi вiшнёвымi дрэвамi. Тады яе паклалi ў дзiвосную пасцель з чырвонымi шаўковымi пярынкамi, набiтымi блакiтнымi фiялкамi. Дзяўчынка заснула, i ёй снiлiся сны, якiя бачыць хiба толькi каралева ў дзень свайго вяселля.

Назаўтра Гердзе зноў дазволiлi гуляць у дзiвосным кветнiку на сонцы. Так прайшло шмат дзён. Герда ведала цяпер кожную кветку ў садзе, але як нi многа iх было, ёй усё ж здавалася, што якогасьцi не хапае, толькi якога? I вось аднойчы яна сядзела i разглядвала бабульчын саламяны капялюш, размаляваны кветкамi, i самай прыгожай з iх была ружа - бабуля забылася яе сцерцi, калi схавала жывыя ружы пад зямлю. Вось што значыць няўважлiвасць!

- Як! Тут няма руж? - сказала Герда i адразу ж пабегла ў сад, шукала iх, шукала, ды так i не знайшла.

Тады дзяўчынка прысела на зямлю i заплакала. Цёплыя слёзы падалi якраз на тое месца, дзе стаяў раней адзiн з ружавых кустоў, i як толькi яны змачылi зямлю, куст iмгненна вырас з яе, такi ж квiтнеючы, як i быў.

Абвiла яго ручкамi Герда, пачала цалаваць кветкi i ўспомнiла тыя цудоўныя ружы, што квiтнелi ў яе дома, а разам з iмi i Кая.

- Як жа я затрымалася! - сказала дзяўчынка. - Мне ж трэба шукаць Кая!.. Вы не ведаеце, дзе ён? - запыталася яна ў руж. - Цi праўда, што ён памёр i не вернецца больш?

- Ён не памёр! - адказалi ружы. - Мы ж былi пад зямлёй, дзе ляжаць усе памёршыя, але Кая мiж iх не было.

- Дзякуй вам! - сказала Герда i пайшла да iншых кветак, заглядвала ў iх чашачкi i пыталася:

- Вы не бачылi, дзе Кай?

Але кожная кветка грэлася на сонейку i думала толькi пра сваю ўласную казку цi гiсторыю. Шмат iх наслухалася Герда, але нiводная не сказала нi слова пра Кая.

Тады Герда пайшла да дзьмухаўца, якi ззяў у зiхоткай зялёнай траве.

- Ты, маленькае яснае сонейка! - сказала яму Герда. - Скажы, цi не ведаеш, дзе мне шукаць майго пабрацiмку?

Дзьмухавец заззяў яшчэ ярчэй i паглядзеў на дзяўчынку. Якую ж песеньку праспяваў ён ёй? На жаль, ў гэтай песеньцы нi слова не гаварылася пра Кая!

- Быў першы вясновы дзень, сонца грэла i так прыветна свяцiла на маленькi дварок. Промнi яго слiзгацелi па белай сцяне суседняй хаты, i каля самай сцяны паказалася першая жоўценькая кветачка, яна ззяла на сонцы, нiбы залатая. На двор выйшла пасядзець старая бабуля. Вось вярнулася з гасцей яе ўнучка, бедная служанка, i пацалавала бабулю. Пацалунак дзяўчыны даражэйшы за золата - ён iдзе проста ад сэрца. Золата на яе вуснах, золата ў сэрцы, золата i на небе ў ранiшнi час! Вось i ўсё! - сказаў дзьмухавец.

- Няшчасная мая бабуля! - уздыхнула Герда. - Напэўна, яна сумуе па мне i бядуе, як бедавала па Каю. Але я хутка вярнуся i яго прывяду з сабой. Няма чаго больш i распытваць кветкi - толку ад iх не даб'ешся, яны толькi i расказваюць сваё! - I яна пабегла ў канец саду.

Дзверы былi зачынены, але Герда так доўга хiстала iржавую засаўку, што яна паддалася, дзверы адчынiлiся, i дзяўчынка так, басаножкай, пабегла па дарозе. Разы тры азiрнулася назад, але нiхто не гнаўся за ёю.

Нарэшце яна стамiлася, прысела на камень i агледзелася: лета прайшло, на дварэ была позняя восень. Толькi ў дзiвосным бабульчыным садзе, дзе вечна ззяла сонейка i цвiлi кветкi ўсiх часiн года, гэтага не заўважалася.

- Божа! Як жа я забавiлася! Бо ўжо восень на дварэ! Тут не да адпачынку! сказала Герда i зноў рушыла ў дарогу.

Ах, як нылi яе бедныя стомленыя ножкi! Як холадна, сыра было навокал! Доўгае лiсце на вербах зусiм пажаўцела, туман асядаў на яго буйнымi кроплямi i сцякаў на зямлю; лiсце так i сыпалася. Адзiн толькi цярноўнiк стаяў увесь пакрыты даўкiмi, аскомiстымi ягадамi. Якiм шэрым, панурым здаваўся ўвесь свет!

Гiсторыя чацвертая

Прынц i прынцэса

Давялося Гердзе зноў прысесцi адпачыць. На снезе проста перад ёю скакаў вялiкi крумкач. Доўга глядзеў ён на дзяўчынку, кiваючы ёй галавой, i нарэшце прамовiў:

- Кар-кар! Добры дзень!

Выгаворваць па-чалавечы чысцей ён не мог, але жадаў дзяўчынцы дабра i запытаўся ў яе, куды гэта яна брыдзе па белым свеце адзiнюткая. Што такое "адзiнюткая", Герда ведала вельмi добра, сама на сабе зведала. Расказаўшы крумкачу пра ўсё сваё жыццё, дзяўчынка пацiкавiлася, цi не бачыў ён Кая.

Крумкач задумлiва пакруцiў галавой i сказаў:

- Магчыма! Магчыма!

- Як! Праўда? - усклiкнула дзяўчынка i ледзь не задушыла крумкача - так моцна яна яго пацалавала.

- Цiшэй, цiшэй! - сказаў крумкач. - Думаю, гэта быў твой Кай. Але цяпер ён, пэўна, забыўся пра цябе са сваёю прынцэсай!

- Хiба ён жыве ў прынцэсы? - спытала Герда.

- А вось паслухай, - сказаў крумкач. - Толькi мне вельмi цяжка гаварыць па-вашаму. Калi б ты разумела па-крумкачынаму, я б паведаў табе пра ўсё значна лепш.

- Не, гэтаму мяне не вучылi, - сказала Герда. - Як шкада!

- Але нiчога, - сказаў крумкач. - Раскажу, як здолею, хоць i дрэнна.

I ён расказаў усё, што ведаў.

- У каралеўстве, дзе мы з табой знаходзiмся, ёсць прынцэса, такая разумнiца, што i перадаць нельга! Прачытала ўсе газеты на свеце i забыла ўсё, што ў iх прачытала, - вось якая разумнiца! Аднаго разу неяк сядзiць яна на троне - а радасцi ў гэтым не надта шмат, як людзi кажуць, - i напявае песеньку: "Чаму б мне не выйсцi замуж?" "А то i на самай справе!" - падумала яна, i ёй захацелася замуж. Ды мужам яна хацела выбраць такога чалавека, якi б умеў адказваць, калi з iм размаўляюць, а не такога, якi ўмеў бы толькi важнiчаць, - гэта ж так сумна! I вось барабанным боем склiкаюць усiх прыдворных дам, аб'яўляюць iм волю прынцэсы. Як яны ўсе ўзрадавалiся! "Вось гэта нам падабаецца! - кажуць. - Мы i самi нядаўна аб гэтым думалi!" Усё гэта шчырая праўда! - дадаў крумкач. - У мяне пры двары ёсць нявеста - ручная варона, ад яе якраз я i ведаю ўсё гэта.

На другi дзень усе газеты выйшлi з паласой з сэрцаў i з вензелямi прынцэсы. У газетах было абвешчана, што кожны малады чалавек прыемнага выгляду можа прыйсцi ў палац i паразмаўляць з прынцэсай; таго ж, хто будзе трымацца проста, як дома, i акажацца найбольш красамоўным, прынцэса выбера за мужа. Так, так! - паўтарыў крумкач. - Усё гэта такая ж праўда, як тое, што я сяджу тут перад табою. Народ валам павалiў у палац, пачалася цiсканiна i таўкатня, але ўсё без карысцi нi ў першы, нi на другi дзень. На вулiцы ўсе жанiхi размаўляюць выдатна, а варта iм пераступiць парог палаца, убачыць гвардыю ў срэбры ды лакеяў у золаце i ўвайсцi ў вялiзныя, залiтыя святлом залы - i бянтэжацца. Падыдуць да трона, дзе сядзiць прынцэса, ды i паўтараюць за ёю яе ж словы, а ёй зусiм не гэта было патрэбна. Ну, быццам на iх чары напускалi, апойвалi дурманам! А выйдуць за вароты - зноў вяртаецца да iх дар слова. Ад самых варот да дзвярэй цягнуўся доўгi-доўгi хвост жанiхоў. Я сам там быў i бачыў.

- Ну, а Кай жа, Кай? - спытала Герда. - Калi ж ён з'явiўся? I ён прыйшоў сватацца?

- Пачакай! Пачакай! Вось мы якраз дайшлi i да яго!На трэцi дзень з'явiўся невялiчкi чалавечак, не ў карэце, не вярхом, а проста пяшком, i напрасткi ў палац. Вочы ззяюць, як твае, валасы доўгiя, вось толькi апрануты бедна.

- Гэта Кай! - узрадавалася Герда. - Я знайшла яго! - I яна запляскала ў ладкi.

- За плячыма ў яго была торба, - працягваў крумкач.

- Не, гэта, пэўна, былi яго санкi! - сказала Герда. - Ён пайшоў з дому з санкамi.

- Магчыма i так! - сказаў крумкач. - Я не асаблiва прыглядваўся. Дык вось, мая нявеста расказвала, як увайшоў ён у вароты палаца i ўбачыў гвардыю ў срэбры, а па ўсёй лесвiцы лакеяў у золаце, то нiколькi не разгубiўся, толькi галавой кiўнуў i сказаў: "Сумненька, вiдаць, стаяць тут на лесвiцы, увайду ж я лепш у пакоi!" А ўсе залы залiты святлом. Тайныя саветнiкi i iх правасхадзiцельствы пахаджваюць без ботаў, залатыя талеркi са стравамi разносяць, - больш урачыста i немагчыма. Боты яго жахлiва рыпяць, а яму хоць бы што.

- Гэта, напэўна, Кай! - усклiкнула Герда. - Я ведаю, ён быў у новых ботах. Я сама чула, як яны рыпелi, калi ён прыходзiў да бабулi.

- Так, яны вельмi рыпелi, - працягваў крумкач. - Але ён смела падышоў да прынцэсы. Яна сядзела на жамчужыне памерам з кола калаўрота, а вакол стаялi прыдворныя дамы са сваiмi служанкамi i служанкамi служанак i кавалеры са слугамi i слугамi слуг, а ў тых зноў прыслужнiкi. Чым блiжэй хтосьцi стаяў да дзвярэй, тым вышэй задзiраў нос. На прыслужнiка слугi, якi прыслужваў слузе i стаяў каля самых дзвярэй, нельга было i зiрнуць без дрыжыкаў - такi ён быў важны!

- Ну i страхоцце ж! - сказала Герда. - А Кай усё ж такi ажанiўся з прынцэсай?

- Калi б я не быў крумкачом, я б сам ажанiўся з ёю, хоць я i заручаны. Ён завёў з прынцэсай размову i размаўляў не горш, чым я па-крумкачынаму, - так, прынамсi, сказала мне мая нарачоная. Трымаўся ён свабодна i мiла i заявiў, што прыйшоў не сватацца, а толькi паслухаць разумную прынцэсу. Ну i вось, яна яму спадабалася, ён ёй таксама.

- Так-так, гэта Кай! - сказала Герда. - Ён жа такi разумны! Ён ведаў усе чатыры дзеяннi арыфметыкi, ды яшчэ з дробамi! Ах, правядзi ж мяне ў палац!

- Лёгка сказаць, - адказаў крумкач, - цяжка зрабiць. Пачакай, я пагавару з маёй нявестай, яна што-небудзь прыдумае i параiць нам. Ты думаеш, што цябе вось так прама i пусцяць у палац? Не, не вельмi i пускаюць такiх дзяўчынак!

- Мяне пусцяць! - сказала Гёрда. - Калi Кай пачуе, што я тут, ён адразу ж прыбяжыць па мяне.

- Пачакай мяне тут каля агароджы, - сказаў крумкач, страсянуў галавой i паляцеў.

Вярнуўся ён ужо зусiм пад вечар i закаркаў:

- Кар! Кар! Мая нявеста шле табе тысячу паклонаў i вось гэту булачку. Яна ўкрала яе на кухнi - там iх многа, а ты, пэўна, галодная!.. Ну, у палац табе не трапiць: ты ж босая - гвардыя ў срэбры i лакеi ў золаце нiзашто не прапусцяць цябе. Але не плач, ты ўсё ж такi будзеш там. Нявеста мая ведае, як прайсцi ў спальню прынцэсы з чорнага ходу i дзе дастаць ключ.

I вось яны ўвайшлi ў сад, пайшлi па доўгiх алеях, дзе адно за адным падала асенняе лiсце, i калi агнi ў палацы патухлi, крумкач правёў дзяўчынку ў прачыненыя дзверы.

О, як бiлася сэрцайка Герды ад страху i нецярплiвасцi! Нiбы яна збiралася зрабiць штосьцi дрэннае, а яна ж толькi хацела даведацца, цi не тут яе Кай! Так, так, ён, пэўна, тут! Герда так выразна ўяўляла сабе яго разумныя вочы, доўгiя валасы, i як ён усмiхаўся ёй, калi яны, бывала, сядзелi побач пад кустамi ружаў. А як узрадуецца ён цяпер, калi ўбачыць яе, пачуе, на якi доўгi шлях рашылася яна дзеля яго, даведаецца, як бедавалi з-за яго ўсе сваякi! Ах, яна была проста сама не свая ад страху i радасцi!

Але вось яны на лесвiчнай пляцоўцы. На шафе гарэла лямпа, а на парозе сядзела ручная варона i азiралася на бакi. Герда прысела i пакланiлася, як вучыла яе бабуля.

- Мой жанiх расказваў мне пра вас столькi добрага, паненка! - сказала ручная варона. - I ваша жыццё таксама вельмi жаласлiвае! Цi не возьмiце вы лямпу, а я пайду наперадзе. Мы пакiруем напрасткi i тут нiкога не сустрэнем.

- А мне здаецца, за намi хтосьцi iдзе, - сказала Герда, i ў тую ж хвiлiну мiма яе з лёгкiм шумам пранеслiся нейкiя ценi: конi з трапяткiмi грывамi i тонкiмi нагамi, паляўнiчыя, дамы i кавалеры конна.

- Гэта сны! - сказала ручная варона. - Яны з'яўляюцца сюды, каб думкi высокiх асоб паляцелi на паляванне. Тым лепш для нас, зручней будзе разгледзець спячых.

Тут яны ўвайшлi ў першую залу, дзе сцены былi абабiты ружовым атласам, вытканым кветкамi. Мiма дзяўчынкi зноў пранеслiся сны, але так хутка, што яна не паспела разгледзець коннiкаў. Адна зала была прыгажэйшая за другую, так што было ад чаго збянтэжыцца. Нарэшце яны дайшлi да спальнi. Столь напамiнала верхавiну вялiзнай пальмы з каштоўным крыштальным лiсцем; з сярэдзiны столi спускалася тоўстае залатое сцябло, на якiм вiселi два ложкi ў выглядзе лiлей. Адзiн быў белы, у iм спала прынцэса, другi - чырвоны, i ў iм Герда спадзявалася знайсцi Кая. Дзяўчынка злёгку адхiнула адзiн з чырвоных пялёсткаў i ўбачыла цёмна-русую патылiцу. Гэта Кай! Яна гучна назвала яго па iменi i паднесла лямпу да самага яго твару. Сны з шумам адляцелi прэч; прынц прачнуўся i павярнуў галаву... Ах, гэта быў не Кай!

Прынц быў падобны на яго толькi з патылiцы, але быў такi ж малады i прыгожы. З белай лiлеi выглянула прынцэса i запытала, што здарылася. Герда заплакала i расказала ўсю сваю гiсторыю, упамянуўшы i пра тое, што зрабiлi для яе крумкач i варона.

- Ах ты небарака! - сказалi прынц i прынцэса, пахвалiлi крумкача i варону, аб'явiлi, што нiколькi не злуюцца на iх - толькi няхай яны не робяць гэтага ў далейшым, - i захацелi нават узнагародзiць iх. - Хочаце быць вольнымi птушкамi? - запытала прынцэса. - Цi жадаеце заняць пасаду прыдворных варон, на поўным забеспячэннi з кухонных рэшткаў?

Крумкач з варонай пакланiлiся i папрасiлi пасады пры двары. Яны падумалi пра старасць i сказалi:

- Добра ж мець надзейны кавалак хлеба на старасцi год!

Прынц падняўся i ўступiў свой ложак Гердзе - больш ён пакуль нiчога не мог для яе зрабiць. А яна склала ручкi i падумала:"Якiя добрыя ўсе людзi i жывёлы!" - заплюшчыла вочы i салодка заснула. Сны зноў прыляцелi ў спальню, але цяпер яны везлi на маленькiх саначках Кая, якi кiваў Гердзе галавою. На жаль, усё гэта было толькi сном i знiкла, калi дзяўчынка прачнулася.

На другi дзень яе апранулi з ног да галавы ў шоўк i аксамiт i дазволiлi заставацца ў палацы колькi яна пажадае.

Дзяўчынка магла жыць ды пажываць тут прыпяваючы, але прагасцявала ўсяго некалькi дзён i пачала прасiць, каб ёй далi павозку з канём i чаравiкi - яна зноў хацела адправiцца па белым свеце на пошукi свайго пабрацiма.

Ёй далi i чаравiкi, i муфту, i прыгожую сукенку, а калi яна развiталася з усiмi, да варот пад'ехала карэта з чыстага золата, з зiхоткiмi, як зоркi, гербамi прынца i прынцэсы; у фурмана, лакееў, фарэйтараў - далi ёй i фарэйтараў - красавалiся на галовах маленькiя залатыя кароны.

Прынц i прынцэса самi пасадзiлi Герду ў карэту i пажадалi ёй шчаслiвай дарогi.

Лясны крумкач, якi паспеў ужо ажанiцца, праводзiў дзяўчынку першыя тры мiлi i сядзеў у карэце побач з ёю - ён не мог ехаць, седзячы спiнаю да коней. Ручная варона сядзела на варотах i лопала крыламi. Яна не паехала праводзiць Герду, таму што ў яе балела галава, з таго часу як атрымала пасаду пры двары i занадта шмат ела. Карэта была бiтком набiта цукровымi крэндзелямi, а скрыня пад сядзеннем садавiнай i пернiкамi.

- Бывай! Бывай! - закрычалi прынц i прынцэса.

Герда заплакала, варона - таксама. Праз тры мiлi развiтаўся з дзяўчынкай i крумкач. Сумнае было развiтанне! Крумкач узляцеў на дрэва, махаў чорнымi крыламi да таго часу, пакуль карэта, зiхатлiвая, як сонца, не знiкла з поля зроку.

Гiсторыя пятая

Маленькая разбойнiца

Вось Герда ўехала ў цёмны лес, у якiм жылi разбойнiкi. Карэта гарэла як жар, яна сляпiла разбойнiкам вочы, i яны проста не маглi яе прапусцiць.

- Золата! Золата! - закрычалi яны, схапiўшы коней за аброцi, забiлi маленькiх фарэйтараў, фурмана, слуг i выцягнулi з карэты Герду.

- Бач якая слаўненькая, тлусценькая! Арэшкамi кармiлi! - сказала старая разбойнiца з доўгай шорсткай барадой i махнатымi, навiслымi брывамi. Тлусценькая, як баранчык! Ану, якая на смак будзе?

I яна выцягнула востры зiхоткi нож. Якi жах!

- Ай! - ускрыкнула яна раптам: разбойнiцу ўкусiла за вуха яе ўласная дачка, якая сядзела ў старой за спiнай i была такая нястрымная i свавольная, што проста дзiва! - Ах, ты паганая дзяўчынка! - закрычала мацi, але забiць Герду не паспела.

- Яна будзе гуляць са мной, - сказала маленькая разбойнiца. - Яна аддасць мне сваю муфту, сваю прыгожую сукенку i будзе спаць са мной на маёй пасцелi.

I дзяўчынка зноў так укусiла мацi, што тая падскочыла i закруцiлася на месцы. Разбойнiкi зарагаталi.

- Бач як скача перад сваёй дзяўчынкай!

- Хачу ў карэту! - закрычала маленькая разбойнiца i дамаглася свайго - яна была вельмi распешчаная i ўпартая.

Яны ўселiся з Гердай у карэту i памчалi па пнях i купiнах у лясны гушчар.

Маленькая разбойнiца была ростам з Герду, але здаравейшая, шырэйшая ў плячах i больш смуглая. Вочы ў яе былi зусiм чорныя, але нейкiя сумныя. Яна абняла Герду i сказала:

- Яны цябе не заб'юць, пакуль я не раззлуюся на цябе. Ты, пэўна, прынцэса?

- Не, - адказала дзяўчынка i расказала, што давялося ёй перажыць i як яна любiць Кая.

Маленькая разбойнiца сур'ёзна паглядзела на яе, злёгку кiўнула i сказала:

- Яны цябе не заб'юць, нават калi я i раззлуюся на цябе, - я лепш сама заб'ю цябе!

I яна выцерла слёзы Гердзе, а потым схавала абедзве рукi ў яе прыгожую, мяккую, цёплую муфтачку.

Вось карэта спынiлася: яны ўехалi на двор разбойнiцкага замка.

Ён быў увесь у вялiкiх расколiнах; з iх выляталi крумкачы i вароны. Аднекуль выскачылi вялiзныя бульдогi, здавалася, кожнаму з iх хоць бы што праглынуць чалавека, але яны толькi высока падскоквалi i нават не брахалi гэта было забаронена. Пасярод вялiкай залы з напаўразбуранымi закуродымленымi сценамi i каменнай падлогай палала вогнiшча. Дым падымаўся да столi i сам павiнен быў шукаць сабе выхаду. Над вогнiшчам кiпеў у вялiзным катле суп, а на ражнах смажылiся зайцы i трусы.

- Ты будзеш спаць разам са мной вось тут, каля майго маленькага звярынца, - сказала Гердзе маленькая разбойнiца.

Дзяўчынак накармiлi, напаiлi, i яны пайшлi ў свой куток, дзе была паслана салома, накрытая дыванамi. Вышэй сядзела на жэрдках больш за сотню галубоў. Усе яны, здавалася, спалi, але калi дзяўчынкi падышлi, злёгку заварушылiся.

- Усе мае! - сказала маленькая разбойнiца, схапiла аднаго голуба за ногi i так страсянула яго, што той залопаў крыламi. - На, пацалуй яго! - крыкнула яна i сунула голуба Гердзе проста ў твар. - А вось тут сядзяць лясныя ашуканчыкi, - працягвала яна, паказваючы на двух галубоў, якiя сядзелi ў невялiкiм заглыбленнi ў сцяне, за драўлянымi кратамi. - Гэтыя абодва - лясныя ашуканчыкi. Iх трэба трымаць пад замком, бо хутка знiкнуць! А вось i мой мiлы старыкан! - I дзяўчынка тузанула за рогi прывязанага да сцяны паўночнага аленя з блiскучым медным ашыйнiкам. - Яго таксама патрэбна трымаць на прывязi, iнакш уцячэ! Кожны вечар я казычу яго пад шыяй сваiм вострым нажом - ён да смерцi гэтага баiцца.

Затым маленькая разбойнiца выцягнула з расколiны ў сцяне доўгi нож i правяла iм па шыi аленя. Няшчасная жывёлiна пачала брыкацца, а дзяўчынка зарагатала i пацягнула Герду да пасцелi.

- Няўжо ты i спiш з нажом? - запыталася ў яе Герда.

- Заўсёды! - адказала маленькая разбойнiца. - Мала што можа здарыцца! Ну, раскажы мне яшчэ раз пра Кая i пра тое, як ты адправiлася падарожнiчаць па белым свеце.

Герда расказала. Лясныя галубы ў клетцы цiха буркавалi; iншыя галубы ўжо спалi. Маленькая разбойнiца абвiла адной рукой шыю Герды - у другой у яе быў нож - i захрапла, але Герда не магла заплюшчыць вачэй, не ведаючы, заб'юць яе цi пакiнуць жывой.

Раптам лясныя галубы прабуркавалi:

- Курр! Курр! Мы бачылi Кая! Белая курыца несла на спiне яго санкi, а ён сядзеў на санях Снежнай каралевы. Яны ляцелi над лесам, калi мы, птушаняты, яшчэ ляжалi ў гняздзе. Яна дыхнула на нас, i ўсе памерлi, акрамя нас дваiх. Курр! Курр!

- Што вы кажаце! - усклiкнула Герда. - Куды ж паляцела Снежная каралева? Ведаеце?

- Напэўна, у Лапландыю - там жа вечны снег i лёд. Запытайся ў паўночнага аленя, якi прывязаны тут.

- Так, там вечны снег i лёд. Дзiва як добра! - сказаў паўночны алень. Там скачаш сабе на волi па вялiзных зiхатлiвых раўнiнах. Там стаiць летнi шацёр Снежнай каралевы, а сталае яе прыстанiшча - палац каля Паўночнага полюса, на выспе Шпiцберген.

- О Кай, мой мiлы Кай! - уздыхнула Герда.

- Ляжы цiха, - сказала маленькая разбойнiца, - бо пырну цябе нажом!

Ранiцай Герда расказала ёй, што чула ад лясных галубоў. Маленькая разбойнiца сур'ёзна паглядзела на Герду, кiўнула галавой i сказала:

- Ну, няхай будзе так!.. А ты ведаеш, дзе Лапландыя? - запыталася яна пасля ў паўночнага аленя.

- Каму ж i ведаць, калi не мне! - адказаў алень, i вочы яго заззялi. - Там я нарадзiўся i вырас, там скакаў па снежных раўнiнах.

- Дык слухай, - сказала Гердзе маленькая разбойнiца. - Бачыш, усе нашы пайшлi, дома засталася адна мацi; трохi счакаўшы яна глыне са сваёй вялiкай бутэлькi i задрэмле, тады я штосьцi зраблю для цябе.

I вось старая глынула са сваёй бутэлькi i захрапла, а маленькая разбойнiца падышла да паўночнага аленя i сказала:

- Яшчэ доўга можна было б здзеквацца з цябе! Занадта ж ты пацешны, калi цябе казычыш вострым нажом. Ну, ды няхай будзе так! Я адвяжу цябе i адпушчу на волю. Можаш бегчы ў сваю Лапландыю, але за гэта ты павiнен адвезцi да палаца Снежнай каралевы гэту дзяўчынку - там яе пабрацiм. Ты ж, канешне, чуў, што яна расказвала? Яна гаварыла гучна, а ў цябе заўжды слых на семярых.

Паўночны алень так i падскочыў ад радасцi. А маленькая разбойнiца пасадзiла на яго Герду, моцна прывязала для пэўнасцi i нават падсунула пад яе мяккую падушку, каб ёй зручней было сядзець.

- Няхай будзе так, - сказала яна затым, - вазьмi назад свае футровыя боцiкi - холадна ж будзе! А муфту ўжо я пакiну сабе, вельмi ж яна прыгожая. Але мерзнуць я табе не дам: вось вялiкiя рукавiцы маёй мацi, яны дойдуць табе да самых локцяў. Засунь у iх рукi! Ну вось, цяпер рукi ў цябе, як у маёй пачварнай мацi.

Герда плакала ад радасцi.

- Цярпець не магу, калi хныкаюць! - сказала маленькая разбойнiца. - Ты павiнна радавацца. Вось табе яшчэ два боханы i кумпяк, каб не давялося галадаць.

I тое i другое было прывязана да аленя.

Потым маленькая разбойнiца адчынiла дзверы, заманiла сабак у дом, перарэзала сваiм вострым нажом вяроўку, якою быў прывязаны алень, i сказала яму:

- Ну, хутчэй! Ды беражы мне дзяўчынку.

Герда працягнула маленькай разбойнiцы абедзве рукi ў вялiкiх рукавiцах i развiталася з ёю. Паўночны алень пабег што меў сiлы праз пнi i купiны па лесе, па балотах i стэпах. Вылi ваўкi, каркалi вароны.

- Ух! Ух! - пачулася раптам з неба, i яно быццам пачало чхаць агнём.

- Вось маё роднае паўночнае ззянне! - сказаў алень. - Глядзi, як гарыць.

I ён пабег далей, не спыняючыся нi ўдзень, нi ўночы. Хлеб быў з'едзены, вяндлiна таксама, i нарэшце яны апынулiся ў Лапландыi.

Гiсторыя шостая

Лапландка i фiнка

Алень спынiўся каля ўбогай хацiны. Дах спускаўся да самай зямлi, а дзверы былi такiя нiзенькiя, што людзям даводзiлася прапаўзаць у iх на карачках.

Дома была адна старая лапландка, якая смажыла рыбу пры святле тлушчавай лямпы. Паўночны алень расказаў лапландцы ўсю гiсторыю Герды, але спачатку паведаў сваю ўласную - яна здавалася яму больш важнай.

Герда ж так скалела на холадзе, што i гаварыць не магла.

- Ах вы небаракi! - сказала лапландка. - Доўгi ж у вас яшчэ наперадзе шлях! Давядзецца пераадолець сто з лiшнiм мiль, пакуль дабярэцеся да Фiнляндыi, дзе Снежная каралева жывё на дачы i кожны вечар запальвае блакiтныя бенгальскiя агнi. Я напiшу некалькi слоў на сушанай трасцэ - паперы ў мяне няма, - i вы аднясеце пасланне фiнцы, якая жыве ў тых мясцiнах i лепш за мяне здолее навучыць вас, што патрэбна рабiць.

Калi Герда сагрэлася, паела i напiлася, лапландка напiсала некалькi слоў на сушанай трасцэ, наказала Гердзе вельмi берагчы яе, потым прывязала дзяўчынку да спiны аленя, i той зноў памчаўся.

- Ух! Ух! - пачулася зноўку з неба, i яно пачало выкiдваць слупы дзiвоснага блакiтнага полымя. Так дабег алень з Гердай i да Фiнляндыi i пастукаўся да фiнкi ў комiн - у яе хацiне i дзвярэй нават не было.

Ды затое, якая цеплыня ў жыллi! Сама фiнка, нiзенькая тоўстая жанчына, хадзiла напаўголая. Жвава сцягнула яна з Герды вопратку, рукавiцы i боты, iнакш дзяўчынцы было б горача, паклала аленю на галаву кавалак лёду i затым пачала чытаць тое, што было напiсана на сушанай трасцэ.

Яна прачытала ўсё ад слова да слова тры разы, пакуль не вывучыла напамяць, а потым сунула траску ў кацёл - рыба ж была прыдатная для ежы, а ў фiнкi нiчога дарэмна не прападала.

Тут алень расказаў спачатку сваю гiсторыю, а потым гiсторыю Герды. Фiнка мiргала сваiмi разумнымi вачыма, але не гаварыла нi слова.

- Ты такая мудрая жанчына... - сказаў алень. - Цi не прыгатуеш для дзяўчынкi такое пiтво, якое б дало ёй моц дванаццацi асiлкаў? Тады б яна адолела Снежную каралеву!

- Моц дванаццацi асiлкаў! - сказала фiнка. - Ды цi многа ў тым карысцi!

З гэтымi словамi яна ўзяла з палiцы вялiкi скураны скрутак i разгарнула яго: ён быў увесь спiсаны нейкiмi дзiўнымi пiсьмёнамi.

Фiнка пачала чытаць яго i чытала датуль, пакуль пот градам не пакацiўся з яе iлба.

Алень зноў пачаў прасiць дапамагчы Гердзе, а сама Герда глядзела на фiнку такiмi ўмольнымi вачыма, што тая зноў замiгала, адвяла аленя ўбок i, мяняючы яму на галаве лёд, шапнула:

- Кай сапраўды ў Снежнай каралевы, але ён цалкам задаволены i думае, што лепей яму нiдзе i быць не можа. Прычынай жа ўсяму асколкi люстэрка, якiя сядзяць у ягоным сэрцы i ў воку. Iх трэба дастаць, iначай Снежная каралева захавае над iм сваю ўладу.

- А цi не можаш ты даць Гердзе што-небудзь такое, што зробiць яе дужэйшай за ўсiх?

- Дужэйшай, чым яна ёсць, я не магу яе зрабiць. Не бачыш хiба, якая вялiкая ў яе сiла? Не бачыш, што ёй служаць i людзi i звяры? Яна ж босая абышла паўсвету! Не ў нас займаць ёй сiлу, яе сiла ў яе сэрцы, у тым, што яна бязвiннае мiлае дзiця. Калi яна сама не зможа прабрацца ў палац Снежнай каралевы i дастаць з сэрца Кая асколак, то мы i тым больш ёй не дапаможам! Праз дзве мiлi адсюль пачынаецца сад Снежнай каралевы. Аднясi туды дзяўчынку, пакiнь каля вялiкага куста, абсыпанага чырвонымi ягадамi, i, не марудзячы, вяртайся назад.

З гэтымi словамi фiнка пасадзiла Герду на спiну аленя, i той кiнуўся бегчы з усiх ног.

- Ай, я без цёплых ботаў! Ай, я без рукавiц! - закрычала Герда, апынуўшыся на марозе.

Ды алень не мог спынiцца, пакуль не дабег да куста з чырвонымi ягадамi. Тут ён апусцiў дзяўчынку, пацалаваў яе ў вусны, i па ягоных шчоках пакацiлiся буйныя блiскучыя слёзы. Затым ён стралой паляцеў назад.

Няшчасная дзяўчынка засталася адна на траскучым марозе, без чаравiкаў, без рукавiц.

Яна пабегла наперад на ўсю моц. Насустрач ёй ляцеў цэлы полк снежных камякоў, але яны не падалi з неба - неба было зусiм яснае, i ў iм палымнела паўночнае ззянне, - не, яны беглi па зямлi проста на Герду i станавiлiся ўсё буйнейшымi i буйнейшымi.

Герда прыгадала вялiкiя прыгожыя камякi пад павелiчальным шклом, але гэтыя былi значна большыя, страшнейшыя, i ўсе жывыя.

Гэта былi перадавыя дазорныя войскi Снежнай каралевы.

Адны нагадвалi сабой вялiкiх пачварных вожыкаў, другiя - стогаловых змеяў, трэцiя - тоўстых медзведзянят з узлахмачанай поўсцю. Але ўсе яны аднолькава зiхацелi белiзной, усе былi жывымi снежнымi камякамi.

Аднак Герда смела iшла ўсё наперад i наперад i нарэшце дабралася да палаца Снежнай каралевы.

Паглядзiм жа, што адбывалася ў гэты час з Каем. Ён i не думаў пра Герду, а ўжо менш за ўсё пра тое, што яна вельмi блiзка ад яго.

Гiсторыя сёмая

Што здарылася ў палацы Снежнай каралевы i што адбылося потым

Сценамi палаца былi завiрухi, вокнамi i дзвярыма - вятры. Больш за сто залаў цягнулася тут адна за адной так, як намятала iх завiруха. Усе яны асвятлялiся паўночным ззяннем, i самая вялiкая распасцiралася на мноства мiль. Як холадна, як пустэльна было ў гэтых белых, ярка ззяючых пакоях! Весялосць нiколi не заглядвала сюды. Нiколi не праводзiлiся тут мядзведжыя балi з танцамi пад музыку буры, на якiх маглi б вызначыцца зграбнасцю i ўменнем хадзiць на заднiх лапах белыя мядзведзi; нiколi не гулялi ў карты са спрэчкамi i бойкай, не збiралiся паразмаўляць за кубкам кавы беленькiя кумкi-лiсiчкi.

Холадна, пустэльна, грандыёзна! Паўночнае ззянне ўспыхвала i гарэла так размерана, што можна было дакладна разлiчыць, у якую хвiлiну святло ўзмацнiцца, у якую пацямнее. Пасярод самай вялiкай пустэльнай снежнай залы знаходзiлася замёрзлае возера. Лёд патрэскаўся на iм на тысячы кавалкаў, такiх аднолькавых i правiльных, што гэта здавалася, якiмсьцi фокусам. Пасярод возера сядзела Снежная каралева, калi бывала дома, сцвярджаючы, што сядзiць на люстэрку розуму, на яе думку, гэта было адзiнае i лепшае люстэрка ў свеце.

Кай зусiм ссiнеў, амаль счарнеў ад холаду, але не заўважаў гэтага пацалункi Снежнай каралевы зрабiлi яго неадчувальным да холаду, ды i само сэрца яго было ўсё роўна як кавалак лёду. Кай поркаўся каля плоскiх востраканцовых iльдзiн, укладваючы iх на разнастайныя лады. Ёсць такая гульня - складванне фiгур з драўляных дошчачак, - якая называецца кiтайскай галаваломкай. Вось Кай таксама складваў розныя забаўныя фiгуры, толькi з iльдзiн i гэта называлася ледзяной гульнёй розуму. У ягоных вачах гэтыя фiгуры былi цудам мастацтва, а складванне iх - заняткам першараднай важнасцi. Гэта здарылася таму, што ў ягоным воку сядзеў асколак чароўнага люстэрка.

Складваў ён i такiя фiгуры, з якiх атрымлiвалiся цэлыя словы, але нiяк не мог скласцi таго, што яму асаблiва хацелася, - слова "вечнасць". Снежная каралева сказала яму: "Калi ты складзеш гэта слова, ты будзеш сам сабе пан, i я падару табе ўвесь свет i новыя канькi". Але ён нiяк не мог яго скласцi.

- Цяпер я палячу ў цёплыя краiны, - сказала Снежная каралева, - зазiрну ў чорныя катлы.

Так яна называла кратэры агнядышных гор - Этны i Везувiя.

- Пабялю iх трошкi. Гэта карысна для лiмонаў i вiнаграду.

Яна паляцела, а Кай застаўся адзiн у неабсяжнай пустэльнай залё, глядзеў на iльдзiны i ўсё думаў, думаў, аж у галаве ягонай трашчала. Ён сядзеў на месцы, такi бледны, нерухомы, быццам нежывы. Можна было падумаць, што ён зусiм змерз.

Якраз у гэты час у вялiзныя вароты, якiмi былi парывiстыя вятры, уваходзiла Герда. I перад ёю вятры сцiхлi, нiбы паснулi. Яна ўвайшла ў велiзарную пустэльную ледзяную залу i ўбачыла Кая. Адразу пазнаўшы яго, дзяўчынка кiнулася яму на шыю, моцна абняла i ўсклiкнула:

- Кай, мiлы мой Кай! Нарэшце ж я знайшла цябе!

Але ён сядзеў усё такi ж нерухомы i халодны. I тады Герда заплакала; гарачыя слёзы яе пацяклi яму на грудзi, пранiклi ў сэрца, растапiлi ледзяную кару, расплавiлi асколак. Кай зiрнуў на Герду i раптам залiўся слязамi i плакаў так моцна, што асколак выцек з вока разам са слязамi. Тады ён пазнаў Герду i ўзрадаваўся:

- Герда! Мiлая Герда!.. Дзе ж гэта ты была так доўга? Дзе ж быў я сам? - I ён агледзеўся вакол. - Як тут холадна i пустэльна!

I ён моцна абняў Герду. А яна смяялася i плакала ад радасцi. I гэта было так цудоўна, што нават iльдзiны пусцiлiся ў скокi, а калi стамiлiся, то ўлеглiся i склалi тое самае слова, якое задала скласцi Каю Снежная каралева. Склаўшы яго, ён мог стаць сам сабе панам ды яшчэ атрымаць ад яе ў падарунак увесь свет i новыя канькi.

Герда пацалавала Кая ў абедзве шчокi, i яны зноў запунсавелi, як ружы; пацалавала яго ў вочы, i яны заблiшчалi; пацалавала яго рукi i ногi, i ён зноў стаў бадзёрым i здаровым.

Снежная каралева магла вярнуцца невядома калi - яго адпускная ляжала тут, напiсаная блiскучымi ледзянымi лiтарамi.

Кай з Гердай поплеч выйшлi з ледзянога палаца. Яны iшлi i размаўлялi пра бабулю, пра ружы, якiя квiтнелi ў iх садку, i перад iмi сцiхалi парывiстыя вятры, праглядвала сонца. А калi дайшлi да куста з чырвонымi ягадамi, там ужо чакаў iх паўночны алень.

Кай i Герда накiравалiся спачатку да фiнкi, адагрэлiся ў яе i даведалiся пра дарогу дамоў, а потым - да лапландкi. Тая пашыла iм новае адзенне, адрамантавала свае санi i паехала iх праводзiць.

Алень таксама праводзiў юных падарожнiкаў аж да самай гранiцы Лапландыi, дзе ўжо прабiвалася першая трава. Тут Кай i Герда развiталiся з iм i лапландкай.

Вось перад iмi i лес. Заспявалi першыя птушкi, дрэвы пакрылiся зялёнымi пупышкамi. З лесу насустрач падарожнiкам выехала вярхом на прыгожым канi маладая дзяўчына ў ярка-чырвонай шапачцы, з пiсталетамi за поясам.

Герда адразу пазнала i каня - ён быў калiсьцi запрэжаны ў залатую карэту i дзяўчыну. Гэта была маленькая разбойнiца.

Яна таксама пазнала Герду. Колькi было радасцi!

- Бач ты, валацуга! - сказала яна Каю. - Хацела б я ведаць, цi варты ты таго, каб па цябе бегалi на край свету.

Але Герда пагладзiла яго па шчацэ i запытала пра прынца i прынцэсу.

- Яны паехалi ў чужую краiну, - адказала маладая разбойнiца.

- А крумкач? - пацiкавiлася Герда.

- Лясны крумкач памёр; ручная варона засталася ўдавой, ходзiць з чорнай шарсцiнкай на ножцы i скардзiцца на лёс. Ды ўсё гэта дробязi, а вось ты лепш раскажы, што з табой было i як ты адшукала яго.

Герда i Кай расказалi ёй пра ўсё.

- Ну, вось i казцы канец! - сказала маладая разбойнiца, пацiснула iм рукi i паабяцала наведаць iх, калi заедзе ў горад.

Затым яна накiравалася сваёй дарогай, а Кай i Герда - сваёй.

Яны iшлi, i на iх шляху расцвiталi вясновыя кветкi, зелянела трава. Нарэшце пачуўся перазвон, i яны пазналi званiцы свайго роднага горада. Яны паднялiся па знаёмай лесвiцы i ўвайшлi ў пакой, дзе ўсё было па-старому: гадзiннiк вызвоньваў "цiк-так", стрэлкi рухалiся па цыферблаце. Але, праходзячы ў нiзенькiя дзверы, яны заўважылi, што сталi зусiм дарослымi. Квiтнеючыя ружавыя кусты пазiралi з даху ў адчыненае акенца; тут жа стаялi iх дзiцячыя крэслiцы. Кай з Гердай селi кожны на сваё, узялiся за рукi, i халоднае, пустэльнае хараство пакояў Снежнай каралевы забылася, як цяжкi сон.

Так сядзелi яны побач, абое ўжо дарослыя, але дзецi сэрцам i душою, а на дварэ было лета, цёплае цудоўнае лета.

ЕЛКА

У лесе стаяла цудоўная елачка. Месца ў яе было добрае, паветра i святла ўдосталь; наўкол раслi сяброўкi больш старэйшыя - i елкi, i сосны. Елачцы страшэнна хацелася як найхутчэй вырасцi; яна не думала нi пра цёплае сонейка, нi пра свежае паветра, не было ёй справы i да балбатлiвых сялянскiх дзяцей, што хадзiлi ў лес па сунiцы i малiну; i, назбiраўшы поўныя кубачкi, альбо нанiзаўшы ягады, быццам пацеркi, на тонкiя пруткi, прысаджвалiся пад елачку адпачыць i заўсёды казалi:

- Вось слаўная елачка! Прыгожанькая, маленькая!

Такiх размоў дрэўца i слухаць не хацела.

Мiнуў год - i ў елачкi прыбавiлася адно каленца, мiнуў яшчэ год прыбавiлася яшчэ адно: так па колькасцi каленцаў i можна было даведацца колькi гадоў елцы.

- Ах, калi б я была гэткай жа вялiкай, як iншыя дрэвы! - уздыхала елачка. - Тады б i я шырока развiнула сваё голле, высока падняла галаву, i мне вiдаць было б далёка-далёка наўкол! Птушкi звiлi б у маiм голлi гнёзды, а калi дзьмуў бы вецер, я гэтаксама важна кiвала б галавою, як iншыя!

I нi сонейка, нi спевы птушак, нi ружовыя ранiшнiя i вечаровыя аблокi не давалi ёй анiякага задавальнення.

Стаяла зiма, зямля была заслана ззяючым снежным дываном; па снезе не-не ды прабягаў заяц i часам нават пераскокваў цераз елачку - вось крыўда! Але прайшло яшчэ дзве зiмы, i да трэцяй дрэўца падрасло ўжо настолькi, што зайцу даводзiлася абмiнаць яго.

"Так, расцi, расцi i хутчэй зрабiцца вялiкiм, старым дрэвам - што можа быць лепш за гэта!" - думалася елачцы.

Кожную восень у лесе з'яўлялiся дрывасекi i секлi самыя вялiкiя дрэвы. Елачка ўсялякi раз трэслася ад жаху пры выглядзе агромнiстых дрэў, што з шумам падалi на зямлю. Iх ачышчалi ад голля, i яны валялiся на зямлi такiмi голымi, доўгiмi i тонкiмi. Ледзь можна было пазнаць iх! Пасля iх клалi на калёсы i вывозiлi з лесу.

Куды? Навошта?

Вясною, калi прыляцелi ластаўкi i буслы, дрэўца запыталася ў iх:

- Цi не ведаеце вы, куды павезлi тыя дрэвы? Цi не сустракалi вы iх?

Ластаўкi нiчога не ведалi, але адзiн з буслоў падумаў, кiўнуў галавою i сказаў:

- Магчыма! Я сустракаў на моры, на шляху з Егiпта, шмат новых караблёў з дзiвоснымi, высокiмi мачтамi. Ад iх пахла елкаю i сасною. Вось дзе яны!

- Ах, хутчэй бы i мне вырасцi ды пусцiцца на мора! А якое гэтае мора, на што яно падобнае?

- Ну, гэта доўга расказваць, - адказаў бусел i паляцеў.

- Радуйся свайму юнацтву! - казалi елачцы сонечныя промнi. - Радуйся свайму здароваму росту, сваёй маладосцi i жыццёвым сiлам!

I вецер цалаваў дрэва, раса пралiвала над iм слёзы, але елка нiчога гэтага не цанiла.

Перад Калядамi ссеклi некалькi зусiм маладзенькiх елак; некаторыя з iх былi нават меншымi, чым наша елачка, якой так хацелася хутчэй вырасцi. Усе ссечаныя дрэўцы былi на дзiва прыгожанькiмi; iх не ачышчалi ад голля, а проста паклалi на санкi i павезлi з лесу.

- Куды? - запыталася елка. - Яны не большыя, чым я, адна нават меншая. I чаму на iх пакiнулi ўсё голле? Куды iх павезлi?

- Мы ведаем! Мы ведаем! - працырыкалi вераб'i. - Мы былi ў горадзе i заглядвалi ў вокны! Мы ведаем, куды iх павезлi! Яны трапяць у такую пашану, што i сказаць нельга! Мы заглядвалi ў вокны i бачылi! Iх паставiлi пасярод цёплага пакоя i ўпрыгожылi дзiвоснымi рэчамi - залочанымi яблыкамi, мядовымi пернiкамi i мноствам свечак!

- А пасля?.. - запыталася елка, калоцячыся ўсiм голлем. - А пасля?.. Што было з iмi пасля?

- А больш мы нiчога не бачылi! Але гэта было цудоўна!

- Магчыма, i я пайду гэткiм жа блiскучым шляхам! - радавалася елка. - Гэта лепей, чым плаваць па моры! Ах, я проста знемагаюся ад тугi i нецярплiвасцi! Хаця б хутчэй прыйшлi Каляды! Цяпер i я стала гэткаю ж высокаю i разгалiстаю, як тыя, што былi ссечаны ў мiнулым годзе! Ах, няхай бы я ўжо ляжала на санках! Ах, няхай бы я ўжо стаяла прыбраная ва ўсё тое хараство, у цёплым пакоi! А пасля што?.. Пасля, напэўна, будзе яшчэ лепш, iнакш бы навошта i ўпрыгожваць мяне!.. Толькi, што ж гэта такое будзе? Ах, як я нуджуся i iрвуся адсюль! Проста i сама не ведаю, што са мною!

- Радуйся нам! - сказалi ёй паветра i сонечнае святло. - Радуйся свайму юнацтву i лясному прыволлю!

Але яна i не думала радавацца, а ўсё расла ды расла. I зiму i лета стаяла яна ў сваiм зялёным уборы, i ўсе, хто бачыў яе, казалi: "Вось дзiвоснае дрэўца!" Падышлi нарэшце i Каляды, i елачку ссеклi першую. Пякучы боль i туга не далi ёй нават падумаць пра будучае шчасце; тужлiва было развiтвацца з родным лесам, з тым куточкам, дзе яна вырасла, - яна ж ведала, што нiколi больш не пабачыць сваiх мiлых сябровак - елак i соснаў, кустоў, кветак, а магчыма, нават i птушак! Як цяжка, як сумна!..

Дрэўца прыйшло ў сябе толькi тады, калi апынулася разам з iншымi дрэвамi на двары i пачула каля сябе чыйсьцi голас:

- Цудоўная елка! Вось такую нам i трэба!

З'явiлася двое прыбраных слуг, узялi елку i ўнеслi яе ў агромнiстую, прыгожую залу. На сценах вiселi партрэты, а на вялiкай кафлянай печцы стаялi кiтайскiя вазы з iльвамi на накрыўках; паўсюль былi расстаўлены крэслы-качалкi, абабiтыя шоўкам канапы i вялiкiя сталы, заваленыя альбомамi, кнiжкамi i цацкамi на некалькi сот талераў - так, ва ўсялякiм разе, казалi дзецi. Елку пасадзiлi ў вялiкую кадку з пяском, абгарнулi кадку зялёнай тканiнай i паставiлi на стракаты дыван. Як трымцела елачка! Што ж такое цяпер будзе? З'явiлiся слугi i маладыя дзяўчаты i сталi ўпрыгожваць яе. Вось на галiнах павiслi напакаваныя ласункамi маленькiя сеткi, якiя выразалi з каляровай паперы, выраслi залочаныя яблыкi i арэхi i загайдалiся лялькi - ўсё роўна, як жывыя чалавечкi: такiх елка яшчэ не бачыла. Нарэшце да галiн прымацавалi сотнi рознакаляровых маленькiх свечак - чырвоных, блакiтных, белых, а да самай верхавiны елкi - вялiкую зорку з сусальнага золата. Ну проста вочы разбягалiся, гледзячы на ўсю гэтую раскошу!

- Як заблiшчыць, заззяе елка вечарам, калi запаляцца свечкi! - сказалi ўсе.

"Ах! - падумала елка. - Хаця б ужо хутчэй настаў вечар i запалiлi свечкi! А што ж будзе пасля? Цi не з'явяцца сюды з лесу, каб палюбавацца на мяне, iншыя дрэвы? Цi не прыляцяць да вокнаў вераб'i? Альбо, можа, я ўрасту ў гэтую кадку i буду стаяць тут такою прыбранаю i зiму i лета?"

Каб жа, ды гэтак! Ад напружанага чакання ў яе нават забалела кара, а гэта для дрэва прыкладна тое ж самае, што для нас галаўны боль.

Але вось запалiлiся свечкi. Што за бляск, што за раскоша! Елка затрапятала ўсiм сваiм голлем, адна са свечак падпалiла зялёныя iголкi, i елачка надта ж балюча апяклася.

- Ай-ай! - закрычалi паненкi i паспешлiва затушылi агонь.

Больш елка i ўздрыгануцца не смела. I напалохалася ж яна! Асаблiва таму, што баялася страцiць хаця б самае нязначнае са сваiх упрыгажэнняў. Але ўвесь гэты бляск проста ашаламляў яе... Раптам абедзве паловы дзвярэй расчынiлiся, i ўварваўся цэлы натоўп дзяцей; можна было падумаць, што яны хочуць звалiць дрэва! За iмi паважна ўвайшлi старэйшыя. Малышы спынiлiся як укапаныя, але толькi на хвiлiну, а пасля падняўся такi шум i гоман, што проста ў вушах звiнела. Дзецi скакалi вакол елкi, i мала-памалу ўсе падарункi з яе былi сарваны.

"Што ж гэта яны робяць? - думала елка. - Што гэта значыць?"

Свечкi дагарэлi, iх патушылi, а дзецям дазволiлi абабраць дрэва. Як яны накiнулiся на яго! Толькi галiны затрашчалi! Не будзь верхавiна з залатой зоркай моцна прывязана да столi, яны павалiлi б елку.

Потым дзецi зноў узялiся скакаць, не выпускаючы з рук сваiх дзiвосных цацак. Нiхто больш не глядзеў на елку, акрамя старой нянькi, ды i тая толькi выглядвала, цi не засталося дзе ў голлi яблычка альбо фiнiка.

- Казку! Казку! - закрычалi дзецi i падцягнулi да елкi маленькага, тоўсценькага чалавека.

Ён усеўся пад дрэвам i сказаў:

- Вось мы i ў лесе! Ды i елка таксама паслухае! Але я раскажу толькi адну казку! Якую хочаце: пра Iведэ-Аведэ альбо пра Клумпэ-Думпэ, якi хоць i звалiўся з лесвiцы, усё-такi праславiўся i здабыў сабе прынцэсу.

- Пра Iведэ-Аведэ! - закрычалi адны.

- Пра Клумпэ-Думпэ! - закрычалi другiя.

Узняўся крык i шум; адна елка стаяла цiха i думала: "А я? А мне што рабiць?"

Яна ўжо зрабiла сваю справу!

I тоўсценькi чалавек расказаў пра Клумпэ-Думпэ, якi хоць i звалiўся з лесвiцы, усё-такi праславiўся i здабыў сабе прынцэсу.

Дзецi запляскалi ў ладкi i закрычалi:

- Яшчэ, яшчэ! - Яны хацелi паслухаць i пра Iведэ-Аведэ, але засталiся пры адным Клумпэ-Думпэ.

Цiха, задумлiва стаяла елка, - лясныя птушкi нiколi не расказвалi нiчога такога. "Клумпэ-Думпэ звалiўся з лесвiцы, i ўсё ж яму дасталася прынцэса! Дык, вось што бывае на белым свеце!" - думала елка; яна цалкам верыла ўсяму, пра што зараз чула, - расказваў жа такi паважны чалавек. "Праўда, хто ведае! Магчыма, i мне давядзецца звалiцца з лесвiцы, а пасля i я стану прынцэсай!" I яна з радасцю думала пра заўтрашнi дзень: яе зноў упрыгожаць свечкамi, золатам i садавiнай! "Заўтра ўжо я не затрымчу! - думала яна. - Я хачу, як след нацешыцца сваёй раскошай! I заўтра я зноў пачую казку пра Клумпэ-Думпэ, а можа, i пра Iведэ-Аведэ". I дрэўца цiха прастаяла ўсю ноч у марах пра заўтрашнi дзень.

Ранiцай з'явiлiся слугi i пакаёўка. "Зараз зноў пачнуць мяне ўпрыгожваць!" - падумала елка, але яны выцягнулi яе з пакоя, пацягнулi па лесвiцы i сунулi ў самы цёмны куток. гарышча, куды нават не трапляла дзённае святло.

"Што ж гэта значыць? - думала елка. - Што мне тут рабiць? Што я тут пабачу i пачую?" Яна прыткнулася да сцяны i ўсё думала, думала... Часу на гэта было дастаткова: мiналiся днi i ночы - нiхто не заглядваў да яе. Толькi аднойчы прыйшлi людзi паставiць на гарышча нейкiя скрынкi. Дрэва стаяла ад iх у баку, i пра яго, здавалася, забылiся.

"На двары зiма! - думала елка. - Зямля зацвярдзела i пакрылася снегам; значыцца, нельга зноўку пасадзiць мяне ў зямлю, вось i давядзецца пастаяць пад дахам да вясны! Як гэта разумна прыдумана! Якiя людзi добрыя! Не будзь толькi тут так цёмна i так жахлiва пуста!.. Няма нават нiводнага зайчыка!.. А ў лесе ж як было весела! Наўкола снег, а па снезе зайчыкi скачуць! Хораша было... Нават калi яны скакалi цераз мяне, хаця мяне гэта i злавала! А тут як пуста!"

- Пi-пi! - пiскнула раптам мышаня i выскачыла з норкi, за iм яшчэ адно, такое ж маленькае. Яны ўзялiся абнюхваць дрэва i шмыгаць у яго голлi.

- Жахлiва сцюдзёна тут! - сказалi мышаняты. - Каб не гэта, дык i добра было б! Праўда, старая елка?

- Я зусiм не старая! - адказала елка. - Ёсць шмат дрэў, якiя старэй за мяне!

- Адкуль ты i што ты ведаеш? - спыталi мышаняты; яны былi страшэнна цiкаўныя. - Раскажы нам, дзе самае лепшае месца на зямлi? Ты была там? Цi была ты калi-небудзь у клецi, дзе на палiцах ляжаць сыры, а пад столлю вiсяць кумпякi i дзе можна скакаць на свечках з лою? Туды ўвойдзеш худым, а выйдзеш адтуль тоўстым!

- Не, такога месца я не ведаю! - сказала дрэва. - Але я ведаю лес, дзе свецiць сонейка i спяваюць птушкi!

I яна расказала iм пра сваё юнацтва; мышаняты нiколi не чулi нiчога такога, выслухалi расповяд елкi i пасля сказалi:

- Як ты шмат бачыла! Якая ты была шчаслiвая!

- Шчаслiвая? - сказала елка i задумалася пра той час, аб якiм толькi што расказвала. - Сапраўды, вiдаць, тады мне жылося няблага!

Затым яна расказала iм пра вечар, калi была ўпрыгожана пернiкамi i свечкамi.

- О! - сказалi мышаняты. - Якой жа ты была шчаслiвай, старая елка!

- Я зусiм яшчэ не старая! - запярэчыла елка. - Мяне ўзялi з лесу толькi сёлетняй зiмою! Я ў самым росквiце! Толькi што ўвайшла ў рост!

- Як ты цудоўна расказваеш! - сказалi мышаняты i на наступную ноч прывялi з сабою яшчэ чатырох, каб i яны паслухалi расповяды елкi. А сама елка, чым больш расказвала, тым ясней прыгадвала мiнулае, i ёй здавалася, што яна перажыла шмат добрых дзён.

- Але яны ж вернуцца! Вернуцца! Вось i Клумпэ-Думпэ ўпаў з лесвiцы, а ўсё-такi яму дасталася прынцэса! Магчыма, i я зраблюся прынцэсай!

Тут дрэва ўспомнiла прыгожанькую бярозку, што расла ў лясным гушчары непадалёк ад яго, - яна здавалася яму цяпер сапраўднай прынцэсай.

- Хто гэта Клумпэ-Думпэ? - спыталi мышаняты, i елка расказала iм усю казку; яна запомнiла яе слова ў слова. Мышаняты ад задавальнення скакалi ледзь не да самай верхавiны дрэва. На наступную ноч з'явiлася яшчэ некалькi мышэй, а ў нядзелю прыйшлi нават два пацукi. Iм казка зусiм не спадабалася, што надта засмуцiла мышанят, але цяпер i яны перасталi ўжо так захапляцца ёю, як раней.

- Вы толькi адну гэтую гiсторыю i ведаеце? - спыталi пацукi.

- Толькi! - адказвала елка. - Я чула яе ў самы шчаслiвы вечар майго жыцця; але якраз тады я, мiж iншым, яшчэ не ўсведамляла гэтага!

- Нiчога дзiўнага, звычайная, вартая жалю, гiсторыя! Магчыма, вы ведаеце што-небудзь пра тлушч, альбо свечкi з лою? Пра клець?

- Не! - адказала дрэва.

- Тады шчаслiва заставацца! - сказалi пацукi i пайшлi.

Мышаняты таксама разбеглiся, i елка ўздыхнула:

- А ўсё ж слаўна было, калi гэтыя гарэзлiвыя мышаняты сядзелi вакол мяне i слухалi мае расповяды. I гэтаму настаў канец... Але ўжо цяпер я не ўпушчу свайго, як след парадуюся, калi зноўку выйду на белы свет!

Ды не так ужо хутка гэта здарылася!

Аднойчы ранiцай з'явiлiся людзi прыбраць гарышча. Выцягнулi скрынкi, а за iмi i елку. Спачатку яе даволi груба кiнулi на падлогу, пасля слуга пацягнуў яе па лесвiцы ўнiз.

"Ну, цяпер для мяне пачнецца новае жыццё!" - падумала елка.

Вось на яе павеяла свежым паветрам, блiснуў промень сонца - елка апынулася на дварэ. Усё гэта адбылося так хутка, наўкол было столькi новага i цiкавага для яе, што яна не паспела i паглядзець на самую сябе. Двор прылягаў да саду; у садзе ўсё зелянела i цвiло. Цераз агароджу перавешвалiся свежыя духмяныя ружы, лiпы былi пакрыты цветам, ластаўкi лёталi ўзад i ўперад i шчабяталi:

- Квiр-вiр-вiт! Мой муж вярнуўся!

Але гэта не цiкавiла елку.

- Цяпер я зажыву! - радавалася яна i выпроствала свае галiны. Ах, як яны пабляклi i пажоўклi!

Дрэва ляжала ў кутку двара, у крапiве i пустазеллi; на верхавiне яго ўсё яшчэ ззяла залатая зорка.

У двары весела гулялi тыя ж самыя дзецi, што скакалi i танцавалi вакол упрыгожанай елкi на Каляды. Самы малодшы пабачыў зорку i сарваў яе.

- Паглядзiце-тка, што засталося на гэтай брыдкай, старой елцы! - крыкнуў ён i наступiў на яе голле; галiны захрумсцелi.

Елка паглядзела на маладое, квiтнеючае жыццё наўкол, пасля паглядзела на самую сябе i пажадала вярнуцца ў свой цёмны куток на гарышчы. Успомнiлiся ёй i маладосць, i лес, i вясёлыя Каляды, i мышаняты, якiя радасна слухалi казку пра Клумпэ-Думпэ...

- Усё прайшло, прайшло! - сказала бедная елка. - I хаця б я радавалася пакуль быў час! А цяпер... усё мiнулася, мiнулася!

Прыйшоў слуга i пасек елку на кавалкi, - атрымалася цэлая вязанка распалак. Як горача запалымнелi яны пад вялiкiм катлом! Дрэва глыбока-глыбока ўздыхала, i гэтыя ўздыхi былi падобны на слабыя стрэлы. Прыбеглi дзецi, уселiся прад агнём i сустракалi кожны стрэл вясёлым "пiф! паф!". А елка, цяжка ўздыхаючы, успамiнала ясныя летнiя днi i зоркавыя ночы ў лесе, вясёлыя Каляды i казку пра Клумпэ-Думпэ, адзiную чутую ёю казку!.. Так яна ўся i згарэла.

Хлопчыкi зноў гулялi на дварэ; у малодшага на грудзях ззяла тая самая залатая зорка, якая ўпрыгожвала елку ў самы шчаслiвы вечар яе жыцця. Цяпер ён прайшоў, кануў у вечнасць, елцы таксама прыйшоў канец, а з ёю i нашай гiсторыi. Канец, канец! Усё на свеце мае свой канчатак!

КУФАР-САМАЛЁТ

Жыў-быў купец. Ён быў такi багацей, што мог бы вымасцiць срэбнымi грашыма цэлую вулiцу. А ў прыдатак - яшчэ i завулак. Але гэтага купец не рабiў. Ён добра ведаў як трацiць грошы.

Раптоўна гэты багацей памёр. Нашчадкам яго скарбаў застаўся сын. От ён i пачаў жыць весела. Кожную ноч удзельнiчаў у розных гулях, маскарадах. З грошай вырабляў папяровых змеяў. А па вадзе, замест каменьчыкаў, шпурляў залатымi манетамi.

Зразумела, што сын купца вельмi хутка застаўся без грошай. У адным старым халаце. Ды ў пантофлях-шлёпанцах. Адвярнулiся ад яго ўсе сябры. Толькi адзiн з iх, добры чалавек, прыслаў яму стары куфар. Нiчоганькi не мог пакласцi бядак у той куфар. Узяў ды сам усеўся туды.

А куфар быў не просты. Варта нацiснуць на замок - i куфар узлятаў у паветра. Купецкi сын так i зрабiў.

Вокамгненна, з подсвiстам куфар вылецеў з iм у комiн. Узвiўся высока-высока, пад самыя воблакi. Купецкi сын вельмi страшыўся, што куфар вось-вось разаб'ецца на друзачкi. Але ўсё было добра, i неўзабаве ён прыляцеў у Турцыю.

Схаваў купецкi сын у лесе свой незвычайны куфар-самалёт. А сам пакiраваў у горад. Ён не саромеўся свайго ўбора, бо ў той краiне ўсе людзi хадзiлi ў халатах i туфлях.

Сустрэлася яму на вулiцы жанчына з дзiцём, ён i пытае:

- Скажыце, што гэта за вялiзны палац каля вашага горада? Чаму ў iм вокны так высока ад зямлi?

- О, тут жыве прынцэса! - сказала жанчына. - Ёй прадказана, што яна будзе няшчаснай ад свайго жанiха. Вось да яе нiхто i не можа зайсцi. Толькi з дазволу самiх караля i каралевы.

Падзякаваў купецкi сын, вярнуўся ў лес. Сеў у свой куфар i прыляцеў на дах палаца. Адтуль улез да прынцэсы праз акно.

Прынцэса якраз спала на канапе. Яна была такая прыгажуня, што купецкi сын не ўтрымаўся i пацалаваў яе. Прынцэса прачнулася, спалохана спытала:

- Вы хто?

- Турэцкi бог! - адказаў купецкi сын. - Я прыляцеў да вас з неба.

Прынцэсе гэта спадабалася. Яны селi побач. I госць пачаў расказваць ёй казкi: пра яе вочы, прыгажосць, урэшце, пра буслоў, якiя прыносяць людзям маленькiх дзяцей.

Так яны i пазнаёмiлiся, спадабалiся адзiн аднаму. Хлопец прапанаваў прынцэсе выйсцi за яго замуж. Яна пагадзiлася, але сказала пры гэтым:

- Прыйдзiце сюды ў суботу. У мяне будуць пiць гарбату кароль i каралева. Iм спадабаецца, што я выходжу замуж за турэцкага бога. А вы пастарайцеся расказаць iм цiкавую казку. Толькi ўлiчыце: мама любiць казкi павучальньныя i сур'ёзныя, а бацька - вясёлыя.

- Мае казкi i будуць вясельным падарункам, - паведамiў купецкi сын.

Прынцэса на развiтанне падарыла свайму жанiху шаблю, выкладзеную чырвонцамi. Такога багацця яму i не хапала. На тым яны развiталiся.

Паляцеў хлопец у горад, купiў сабе новы халат. Ды засеў у лесе складваць казку. Не думайце, што гэта так проста.

Але вось казка гатова. I якраз наступiла субота. Усё адбылося, як сказала прынцэса. Кароль, каралева i ўвесь двор сабралiся да прынцэсы на гарбату. Купецкага сына прынялi як найлепш.

- Ну, раскажы нам казку! - папрасiла каралева. - Толькi што-небудзь сур'ёзнае, павучальнае.

- Але каб i пасмяяцца можна было! - дадаў кароль.

- Добра! - адказаў купецкi сын.

Паслухаем i мы яго казку.

"Жыў-быў пачак запалак. Ляжалi запалкi на палiцы памiж крэсiвам i старым жалезным кацялком. Час ад часу яны расказвалi суседзям пра сваё дзяцiнства:

- Добра нам было ў маладосцi. Жылi мы ў лесе зялёнай сасной. Кожную ранiцу i штовечар пiлi брыльянтавую гарбату - расу. Цалюткi дзень свяцiла нам сонейка, а птушкi расказвалi казкi. Мы ганарылiся сваiм багатым родам. Лiставыя дрэвы былi апрануты толькi летам. А мы мелi зялёную вопратку круглы год, нават зiмой. Але аднойчы з'явiлiся ў лесе дрывасекi, i пачалiся вялiкiя перамены. Загiнула ўся наша сям'я. З нашага шаноўнага дрэва зрабiлi запалкi. Вось мы, важныя паны, ляжым цяпер на кухнi, служым чэрнi.

- Са мной усё было iнакш, - сказаў жалезны кацялок. - Як толькi з'явiўся на свет, мяне бясконца чысцяць, шкрабуць, ставяць на агонь. Калi сказаць праўду, то я займаю ў хаце першае месца. Адзiнае маё балаўство - ляжаць пасля абеду чысценькiм на палiцы ды гутарыць з сябрамi.

Кацялок пачаў расказваць розныя небылiцы пра вядро, кошык, гаршчок. Яго супынiла крэсiва:

- Вельмi, дружа, ты разбалбатаўся. Цi не лепш бы нам паслухаць iншых?

- Так, так, давайце пагаворым, хто з нас важнейшы, - прапанавалi запалкi.

- Не, я не люблю гаварыць пра сябе, - сказала глiняная мiска. - Я пачну i паведаю сёе-тое з жыцця, што будзе знаёма ўсiм i кожнаму. Дык вось, на беразе роднага мора, у цяньку ад дацкiх букаў...

- Цудоўны пачатак! - пахвалiлi талеркi.

- Там у адной мiрнай сям'i правяла я сваю маладосць. Уся мэбля была палiраваная. Падлога чыста вымытая. А фiранкi на вокнах мянялiся кожныя два тыднi.

- Як цiкава! - сказала мяцёлка. - У вашым аповедзе так i адчуваецца жанчына, якая любiць чысцiню.

- Так, так! - пацвердзiла вядро, ад задавальнення нават падскочыла i выплюхнула на падлогу крыху вады.

Глiняная мiска тым часам прадаўжала свой аповед. Талеркi загрымелi ад захаплення. Мяцёлка дастала са скрынi з пяском пучок зялёнай пятрушкi i ўвянчала iм мiску.

Вугальныя абцугi пусцiлiся ў скокi. Бог ты мой, як яны ўскiдвалi то адну, то другую нагу!

Павiнен быў заспяваць самавар. Але ён важнiчаў, маўляў, можа спяваць толькi тады, калi ўсярэдзiне ў яго кiпiць.

- Што ж, - сказала гусiнае пяро, якое ляжала на акне, абмакнутае ў чарнiльнiцу, - калi самавар не хоча спяваць, хай заспявае салавей, якi вiсiць за акном у клетцы.

- Па-мойму, гэта непрыстойна слухаць нейкую нетутэйшую птушку, - зазначыў медны iмбрык, зводны брат самавара.

- Давайце шумець! - закрычалi ўсе.

Раптам дзверы адчынiлiся, увайшла служанка. Усе прыцiхлi, нi гугу. Але не было нiводнага гаршка, якi б не думаў пра сваю знакамiтасць. Кожны думаў пра сябе: "От каб я ўзяўся за справу, было б весела!"

Служанка ўзяла запалкi i запалiла iмi свечку. Божа мой, як яны фыркалi, калi запальвалiся!

"Вось цяпер усе бачаць, што мы тут важныя асобы, - думалi яны. - Якi ад нас бляск, колькi святла!"

Так яны i згарэлi.

- Цудоўная казка! - сказала каралева. - Я нiбыта сама пасядзела на кухнi разам з запалкамi. Так, ты варты рукi нашай дачкi.

- Безумоўна! - пацвердзiў кароль. - Вяселле адбудзецца ў панядзелак!

Кароль i каралева звярталiся да жанiха на "ты". Яны паверылi, што ён вельмi хутка стане часткай iх сям'i.

Вечарам у горадзе наладзiлi iлюмiнацыю. Народу кiдалi пампушкi i абаранкi. Хлапчукi лавiлi iх, крычалi "ўра".

А купецкi сын накупляў ракет, хлапушак. Узляцеў з iмi на сваiм куфры-самалёце i давай пiф-пафаць. Туркi скакалi ад радасцi, бо яшчэ нiколi не бачылi такога феерверка. I паверылi, што на прынцэсе жэнiцца сам турэцкi бог.

Купецкi сын зноў схаваў свой куфар-самалёт у лесе. Вярнуўся ў горад i з прыемнасцю слухаў, што казалi людзi пра яго.

- Бачыў я самога турэцкага бога! - сказаў адзiн гараджанiн. - Вочы ў яго нiбыта зоркi, а барада - пена марская!

- Ён лятаў на вогненным плашчы! - расказваў другi.

Наблiжаўся час вяселля, i купецкi сын пайшоў у лес, каб сесцi ў свой чароўны куфар ды паляцець да нявесты. Але здарылася нечаканая бяда.

Куфар згарэў. Ад яго застаўся толькi попел. Вiдаць, у час феерверка ў iм аселi iскры. Яны тлелi, тлелi дый успыхнулi.

Так i не пашчасцiла купецкаму сыну зноў узляцець на каралеўскi палац, да вокнаў прынцэсы.

А яна ўвесь дзень стаяла на даху, чакала яго. Ды чакае i па сёння!

Жанiх жа ходзiць па белым свеце, расказвае новыя казкi. Толькi цяпер яны ўжо не такiя вясёлыя, як была яго першая казка пра запалкi.

ЦЕНЬ

Вось ужо дзе палiць сонца - дык гэта ў гарачых краiнах! Людзi загараюць там да таго, што робяцца чырванаскурымi, а ў самых гарачых краiнах чырвонымi, як мурыны. Але мы пагаворым пакуль толькi пра гарачыя краiны; сюды прыехаў з халоднай стараны адзiн вучоны. Ён стаў бегаць у шубе па горадзе, як у сябе дома, але неўзабаве адмовiўся ад гэтага i, як усе разважлiвыя людзi, пачаў сядзець увесь дзень дома з зачыненымi аканiцамi i дзвярыма. Можна было падумаць, што ўвесь дом спiць або нiкога дома няма. Вузкая вулiца, забудаваная высокiмi дамамi, скварылася на сонцы з ранiцы да вечара; сiл нiякiх не было цярпець гэтую гарачыню! Вучонаму, якi прыехаў з халоднай краiны, - а ён быў чалавек разумны i малады яшчэ, - здавалася, быццам ён сядзiць у гарачай печы! Гарачыня моцна ўплывала на яго здароўе; ён пахудзеў, i нават цень яго неяк увесь зморшчыўся, стаў шмат меншым, чым быў у халоднай краiне; гарачыня паўплывала i на яго. Абодва яны - i вучоны, i цень - ажывалi толькi з надыходам вечара.

I сапраўды, люба было паглядзець на iх! Як толькi ў пакой прыносiлi свечкi, цень расцягваўся на ўсю сцяну, захоплiваў нават частку столi - яму не трэба было добра пацягнуцца, каб выпрастацца i набрацца сiлы. Вучоны выходзiў на балкон i таксама пацягваўся, выпростваўся, любаваўся ясным вячэрнiм небам, у якiм запальвалiся залатыя зорачкi, i адчуваў, што ён зноў адраджаецца да жыцця. На ўсiх iншых балконах - а ў гарачых краiнах перад кожным акном балкон - таксама вiдаць былi людзi; дыхаць паветрам усё ж неабходна - нават таму, каго сонца зрабiла чырванаскурым.

Ажыўленне панавала i ўнiзе, на ходнiках вулiцы, i ўверсе, на балконах. Шаўцы, краўцы ды iншы рабочы люд - усе iшлi на вулiцу, выносiлi туды сталы i крэслы, запальвалi свечкi. Жыццё закiпала ўсюды; вулiцы асвятлялiся тысячамi агнёў, людзi - хто спяваў, хто размаўляў з суседам; па ходнiках рухалася мноства людзей; па маставой кацiлiся экiпажы, тут прабiралiся, пазвоньваючы званочкамi, ўючныя вослiкi, там цягнулася пахавальная працэсiя; трэск хлапушак, якiя кiдалi вулiчныя хлопчыкi раздаваўся гул званоў... Жыццё так i бiла крынiцай усюды! Цiха было толькi ў адным доме, якi стаяў якраз насупраць таго дома, у якiм жыў вучоны. Дом не быў аднак не жылым: на балконе красавалiся цудоўныя кветкi; без палiвання яны не маглi б цвiсцi так ярка, нехта ж палiваў iх - значыць, у доме нехта жыў. Дзверы, якiя выходзiлi на балкон, таксама адчынялiся вечарам, але ў самiх пакоях было вельмi цёмна, па крайняй меры ў першым. З iншых пакояў чулася музыка. Вучоны ўспрымаў яе як чароўную, але магло быць i так, што яму гэта толькi здавалася: на яго думку, тут, у гарачай краiне, усё было цудоўнае; адна бяда - сонца! Гаспадар дома, дзе жыў вучоны, сказаў, што i ён не ведае, хто жыве ў суседнiм доме: там нiколi не з'яўлялася нi адна жывая душа; а што датычылася музыкi, дык ён яе знаходзiў вельмi сумнай.

- Быццам хто сядзiць i дзяўбе ўсё адну i тую ж п'есу. Справа не ладзiцца, а ён не здаецца, маўляў, - даб'юся свайго! Дарэмна, аднак, стараецца, нiчога не атрымлiваецца!

Неяк ноччу вучоны прачнуўся; дзверы на балкон былi расчынены, i вецер расхiнуў парцьеры; вучоны глянуў на працiлеглы дом, i яму здалося, што балкон азораны нейкiм дзiўным ззяннем, кветкi палалi дзiвоснымi рознакаляровымi агнямi, а памiж кветкамi стаяла стройная, цудоўная дзяўчына, таксама, здавалася, акружаная ззяннем. Вось гэтыя бляск i святло так i паласнулi па шырока адкрытых пасля сну вачах вучонага. Ён усхапiўся i цiхенька падышоў да дзвярэй, але дзяўчына ўжо знiкла, бляск i святло - таксама. Кветкi больш не гарэлi агнямi, а стаялi сабе цiхенька-цiхенька, як заўсёды. Дзверы з прыхожай на балкон былi напаўадчынены, i з глыбiнi дома даносiлiся пяшчотныя, чароўныя гукi музыкi, якiя кожнага маглi б перанесцi ў свет летуценняў i мар!..

Усё гэта было падобна на вядзьмарства! Хто ж там жыў? Дзе, уласна кажучы, быў уваход у дом? Увесь нiжнi паверх быў аддадзены пад крамы, але ж не праз iх пастаянна хадзiлi жыхары!

Аднойчы вечарам вучоны сядзеў на сваiм балконе; у пакоi за iм гарэла свечка, i зусiм натуральна, што цень яго ляжаў на сцяне процiлеглага дома; цень ляжаў нават на самым балконе, якраз памiж кветкамi; варта было варухнуцца вучонаму - варушыўся i цень, - гэта ён умее.

- Сапраўды, мой цень - адзiная бачная iстота ў гэтым доме! - сказаў вучоны. - Бачыш, як добра ўсеўся памiж кветкамi! Ну а дзверы ж напаўадчынены; вось бы ценю здагадацца ўвайсцi туды, выгледзець усё, потым вярнуцца i расказаць пра ўсё мне! Так, варта было б i табе быць карыснай! - сказаў ён жартам i затым дадаў: - Ну, цi не пажадаў бы туды пайсцi! Ну? Iдзеш? - I ён кiўнуў свайму ценю галавой, цень таксама адказаў кiўком. - Ну, iдзi! Толькi глядзi не прападзi там!

З гэтымi словамi вучоны падняўся, цень яго, якi сядзеў на процiлеглым балконе, - таксама, вучоны павярнуўся - павярнуўся i цень, i калi б хто-небудзь уважлiва назiраў за iмi ў гэты час, то ўбачыў бы, як цень слiзгануў у напаўадчыненыя балконныя дзверы загадкавага дома, калi вучоны пайшоў з балкона ў пакой i зацягнуў за сабой парцьеру.

Ранiцай вучоны пайшоў у кандытарскую папiць кавы i пачытаць газеты.

- Што гэта значыць? - сказаў ён, калi выйшла з-за хмары сонца. - У мяне няма ценю! Так ён i на самай справе пайшоў учора вечарам i не вярнуўся? Даволi-такi непрыемная гiсторыя!..

I ён раззлаваўся, не столькi таму, што цень пайшоў, колькi таму, што ўспомнiў вядомую гiсторыю пра чалавека без ценю, якую ведалi ўсе i кожны на яго радзiме, у халодных краiнах; вярнуўся б ён туды i расказаў сваю гiсторыю, усе сказалi б, што ён пачаў пераймаць iншых, а ён у гэтым зусiм не адчуваў патрэбы. Таму ён вырашыў нават не заiкацца пра тое, што адбылося з ценем, i зрабiў разумна.

Вечарам ён зноў выйшаў на балкон i паставiў свечку за сабой, ведаючы, што цень заўсёды iмкнецца адгарадзiцца ад святла сваiм панам; выманiць гэтым манеўрам цень яму, аднак, не ўдалося. Ён i садзiўся i выпростваўся на ўвесь рост - цень усё не з'яўляўся. Ён задуменна хмыкнуў, але i гэта не дапамагло. Прыкра было, але, на шчасце, у гарачых краiнах усё расце i спее незвычайна хутка, i вось праз тыдзень вучоны, калi засвяцiла сонца, заўважыў з вялiкiм задавальненнем, што ад яго ног пачаў расцi новы цень, - напэўна, каранi старыя засталiся. Праз тры тыднi ў яго быў ужо даволi нядрэнны цень, якi ў час падарожжа вучонага на радзiму вырас яшчэ, а напрыканцы зрабiўся такiм вялiкiм i доўгiм, што хоць убаўляй яго.

Вучоны вярнуўся дамоў i пачаў пiсаць кнiгi пра iсцiну, дабрыню i прыгажосць. Так iшлi днi i гады, прайшло шмат гадоў. Аднойчы вечарам, калi ён сядзеў у сябе дома, пачуўся цiхi стук у дзверы.

- Заходзьце! - сказаў ён, але нiхто не заходзiў; тады ён адчынiў дзверы сам - перад iм стаяў неверагодна худы чалавек; апрануты ён быў, памiж iншым, вельмi элегантна, як сапраўдны пан.

- З кiм маю гонар гаварыць? - спытаў вучоны.

- Я так i думаў, - сказаў элегантны пан, - што вы не пазнаеце мяне! Я набыў цялеснасць, абзавёўся плоццю i адзеннем! Вы, вядома, i не думалi сустрэць мяне калi-небудзь такiм багатым. Але няўжо вы ўсё яшчэ не пазнаяце свой былы цень? Мне вельмi пашанцавала з таго часу, калi я расстаўся з вамi. Я ва ўсiх адносiнах заваяваў сабе трывалае становiшча ў свеце i магу адкупiцца ад службы, калi захачу!

Пры гэтых словах ён забрынкаў цэлай звязкай бiрулек, якiя вiселi на ланцужку для гадзiннiка, а потым пачаў забаўляцца важкiм залатым ланцужком, якi насiў на шыi. Пальцы яго так i зiхацелi брыльянтавымi пярсцёнкамi! I золата i каштоўныя камянi былi сапраўдныя, а не падробныя!

- Я проста ў сябе не магу прыйсцi ад здзiўлення! - сказаў вучоны. - Што гэта такое?

- Так, з'ява не зусiм звычайная, гэта праўда! - сказаў цень. - Але вы ж самi не належыце да лiку звычайных людзей, а я, як вы ведаеце, з дзяцiнства хадзiў за вамi. Як толькi вы прыйшлi да думкi, што я ўжо настолькi вырас, каб жыць самастойна, я i пайшоў сваёй дарогай, дасягнуў, як бачыце, поўнага дабрабыту, ды вось засумаваў штосьцi па вас, захацелася пабачыцца з вамi, пакуль вы яшчэ не памерлi - вы ж павiнны памерцi! - i, дарэчы, паглядзець яшчэ раз на гэтыя краявiды. Бо заўсёды захоўваеш любоў да сваёй радзiмы!.. Я ведаю, што ў вас цяпер новы цень; скажыце, цi не павiнен я што-небудзь яму або вам? Толькi скажыце слова - i я заплачу.

- Не, так гэта на самай справе ты?! - ускрыкнуў вучоны. - Вось дзiва, дык дзiва! Нiколi б я не паверыў, што мой стары цень вернецца да мяне, ды яшчэ чалавекам!

- Ну, скажыце мне, цi не павiнен я вам? - зноў спытаў цень. - Мне не хацелася б быць каму-небудзь абавязаным.

- Што за размовы! - сказаў вучоны. - Якi там доўг! Ты зусiм свабодны! Я вельмi рад твайму шчасцю! Ну, сядай, стары дружа, i раскажы мне, як усё гэта адбылося i што ты ўбачыў у тым доме насупраць?

- Зараз раскажу! - сказаў цень i ўсеўся. - Але пры ўмове, што дасце мне слова не гаварыць нiкому тут, у горадзе, - дзе б вы мяне нi сустрэлi, - што я быў некалi вашым ценем! Збiраюся жанiцца! Я ў стане ўтрымлiваць i не адну сям'ю!

- Не хвалюйся, - сказаў вучоны. - Нiхто не даведаецца, хто ты, уласна, такi! Вось мая рука! Даю табе слова! А слова ж чалавек...

- Слова - цень! - дагаварыў цень - бо iначай ён не мог выказацца.

Увогуле ж вучонаму заставалася толькi здзiўляцца, як шмат было ў iм чалавечага, пачынаючы з самой вопраткi: чорны гарнiтур з тонкага сукна, на нагах лакiраваныя боты, а ў руках цылiндр, якi мог складвацца, так што ад яго заставалiся толькi донца ды поле; пра бiрулькi, залаты ланцужок i брыльянтавыя пярсцёнкi мы ўжо гаварылi. Так, цень быў апрануты выдатна, i вось гэта, уласна, надавала яму выгляд чалавека.

- Цяпер я раскажу! - сказаў цень i прыцiснуў нагамi ў лакiраваных ботах рукаў новага ценю вучонага, якi, як сабачка, ляжаў каля яго ног. Нашто ён гэта зрабiў, з фанабэрыi цi, можа, у надзеi прыклеiць яго да сваiх ног - невядома. Цень жа, што ляжаў на падлозе, нават не варухнуўся, увесь ператварыўся ў слых: яму вельмi хацелася ведаць, як гэта можна дабiцца свабоды i стаць сабе самому панам.

- Ведаеце, хто жыў у тым доме? - спытаў былы цень. - Нешта найцудоўнейшае ў свеце - сама Паэзiя! Я прабыў там тры тыднi, а гэта тое ж самае, што пражыць на свеце тры тысячы гадоў i прачытаць усё, што прыдумана i напiсана паэтамi, запэўнiваю вас! Я бачыў усё i ведаю ўсё - i гэта шчырая праўда!

- Паэзiя! - ускрыкнуў вучоны. - Так, так! Яна часта жыве пустэльнiкам у вялiкiх гарадах! Паэзiя! Я бачыў яе толькi мелькам, ды i то сонны. Яна стаяла на балконе i свяцiлася, як паўночнае ззянне! Расказвай жа, расказвай! Ты быў на балконе, зайшоў у дзверы i...?

- I трапiў у прыхожую! - падхапiў цень. - Вы ж заўсёды сядзелi i глядзелi на прыхожую. Яна не была асветлена, i ў ёй панаваў нейкi паўзмрок, але праз адчыненыя дзверы бачылася анфiлада асветленых пакояў. Мяне б гэта святло знiшчыла ўшчэнт, калi б я ў той жа мiг не выйшаў да дзяўчыны, але я быў разважлiвы i дачакаўся зручнага моманту. Так варта рабiць заўсёды!

- I што ж ты там убачыў? - спытаў вучоны.

- Усё, i я раскажу вам пра ўсё, але... Цi бачыце, я не з гордасцi, а... з прычыны той свабоды i ведаў, якiя я маю, не кажучы ўжо пра маё становiшча ў свеце... Я вельмi б жадаў, каб вы звярталiся да мяне на вы.

- Ах, прашу прабачыць мне! - сказаў вучоны. - Гэта я па старой прывычцы!.. Я з вамi згодзен! I я не забуду гэтага. Але раскажыце, што вы там бачылi?

- Усё! - адказаў цень. - Я бачыў усё i ведаю ўсё!

- Што ж нагадвалi гэтыя ўнутраныя пакоi? - спытаў вучоны. - Цi свежы зялёны лес? Або святы храм? Або вачам вашым адкрылася зорнае неба, якое вiдаць толькi з горных вяршынь?

- Усё там было! - сказаў цень. - Я, аднак, не заходзiў у тыя пакоi, я заставаўся ў прыхожай, у паўцемры, але там адчуваў сябе выдатна, я бачыў усё, i я ведаю ўсё! Я ж правёў гэтулькi часу ў прыхожай пры двары Паэзii.

- Ну што ж вы бачылi там? Велiчныя шэсцi старажытных багоў? Барацьбу герояў шэрай даўнiны? Гульнi мiлых дзяцей, лепятанне аб дзiўных марах?..

- Гавару ж вам, я быў там, значыць, бачыў усё, што толькi можна было бачыць! Калi б вы з'явiлiся там, вы не сталi б чалавекам, а я iм стаў! Я спазнаў там сваю ўласную натуру, сваю прыродную роднасць з паэзiяй. Так, у тыя часы, калi я быў з вамi, я яшчэ i не думаў пра нешта падобнае. Але прыпомнiце толькi, як я заўсёды дзiўна вырастаў на ўсходзе i захадзе сонца! Пры святле ж месяца я быў прыкметны не больш, чым вы! Але тады яшчэ я не разумеў сваёй натуры, мяне азарыла толькi ў прыхожай! Там я стаў чалавекам, зусiм сталым. Але вас ужо не было ў гарачай краiне; памiж тым, я, у якасцi чалавека, саромеўся ўжо з'яўляцца ў сваiм ранейшым выглядзе: мне патрэбны былi боты, прыстойны касцюм, адным словам, я меў патрэбу ва ўсiм гэтым знешнiм чалавечым глянцы, пры якiм прызнаюць вас за чалавека. I вось я знайшоў сабе сховiшча... Так, вам я прызнаюся ў гэтым, вы ж не надрукуеце гэта: я знайшоў сабе сховiшча пад спаднiцай гандляркi ласункамi! Жанчына i не здагадвалася, што яна хавала! Выходзiў я толькi вечарам, бегаў па вулiцах пры святле месяца, выцягваўся на ўвесь рост па сцяне - гэта так прыемна казыча спiну! Узбiраўся па сценах наверх, злазiў унiз, заглядваў у вокны верхнiх паверхаў, заглядваў i ў залы, i на гарышчы, заглядваў i туды, куды нiхто не мог заглядваць, бачыў тое, чаго нiхто не павiнен быў бачыць! I я даведаўся, якi, па сутнасцi, ганебны свет! Далiбог, я не хацеў бы нават быць чалавекам, калi б толькi не лiчылася гэта нечым асаблiвым! Я заўважыў самае неверагоднае ў жанчын, у мужчын, у бацькоў, нават у мiлых, цудоўных дзетак. Я бачыў тое, - дадаў цень, - чаго нiхто не павiнен быў - але вельмi хацеў! - бачыць - тайныя недахопы i грахi людскiя. Калi б я друкаваўся ў газетах, мяне б чыталi! Але я пiсаў толькi зацiкаўленым асобам i наводзiў на ўсiх i ўсюды, дзе б я нi з'яўляўся, толькi жах! Усе так баялiся мяне i так любiлi! Прафесары прызнавалi мяне сваiм калегам, краўцы апраналi мяне - касцюмаў у мяне цяпер удосталь, - манетчыкi чаканiлi для мяне манеты, а жанчыны захаплялiся маёй прыгажосцю! I вось я стаў тым, кiм ёсць. А цяпер я развiтаюся з вамi: вось мая картка. Жыву я на сонечным баку, i ў дажджлiвае надвор'е заўсёды дома!

З гэтымi словамi цень пайшоў.

- Як жа гэта ўсё дзiўна! - сказаў вучоны.

Iшлi днi i гады; раптам цень зноў з'явiўся да вучонага.

- Ну, як справы? - спытаў ён.

- На жаль! - адказваў вучоны. - Я пiшу пра iсцiну, дабро i прыгажосць, а нiкому да гэтага няма справы. Я проста ў роспачы: мяне гэта так засмучае.

- А вось мяне - не! - сказаў цень. - Таму я ўсё таўсцею, а гэта самае галоўнае! Так, не ўмееце вы жыць на свеце. Яшчэ захварэеце, не дай Бог. Вам трэба пападарожнiчаць трохi. Я якраз i збiраюся летам - хочаце паехаць са мной? Мне патрэбны людзi ў дарозе, дык цi не паедзеце вы... у якасцi майго ценю? Сапраўды, ваша кампанiя была б для мяне вельмi прыемнай; усе выдаткi я бяру на сябе!

- Не, гэта ўжо занадта! - раззлаваўся вучоны.

- Ды гэта як глянуць на справу! - сказаў цень. - Паездка прынесла б вам вялiкую карысць! А варта толькi вам згадзiцца, быць маiм ценем, - i вы паедзеце за мой кошт!

- Гэта ўжо абы-што! - аж крыкнуў вучоны.

- Такi свет, - сказаў цень. - Такiм ён i застанецца!

I цень пайшоў.

Вучоны адчуваў сябе блага, а гора i клопаты па-ранейшаму хадзiлi за iм: ён пiсаў пра iсцiну, дабрыню i прыгажосць, а людзi разумелi ўсё гэта не больш, чым каровы траву. Нарэшце ён зусiм захварэў.

- Вас не пазнаць, вы зрабiлiся проста ценем! - гаварылi вучонаму людзi, i па яго спiне прабягалi дрыжыкi ад думкi, якая заўсёды прыходзiла яму ў галаву пры гэтых словах.

- Вам трэба ехаць куды-небудзь на воды! - сказаў цень, якi зноў павярнуўся да яго. - Нiчога iншага для вас не застаецца! Я згодны ўзяць вас з сабою дзеля нашага знаёмства. Я бяру на сябе ўсе выдаткi па падарожжу, а вы апiшаце нашу паездку i будзеце прыемна забаўляць мяне ў дарозе. Я збiраюся на воды; мая барада не расце так, як трэба, а гэта ж нейкая хвароба, - барада павiнна быць! Ну, будзьце разважлiвым, прымайце маю прапанову: мы ж паедзем як таварышы.

I яны паехалi. Цень зрабiўся панам, а пан ценем. Яны былi неразлучныя: i ехалi, i гутарылi, i хадзiлi заўсёды разам - то плячо ў плячо, то цень наперадзе вучонага, то ззаду, у залежнасцi ад таго, дзе знаходзiцца сонца. Але цень умеў выдатна трымацца панам, а вучоны, па сардэчнай дабрынi, нават i не заўважаў гэтага. Ён быў увогуле такi слаўны, шчыры чалавек, i неяк узяў ды сказаў ценю:

- Мы ж цяпер таварышы, ды i выраслi разам - будзем жа на ты, гэта будзе па-сяброўску!

- У вашых словах сапраўды шмат шчырай добразычлiвасцi! - сказаў цень. - I я таксама хачу быць з вамi шчырым. Вы, як чалавек вучоны, ведаеце, напэўна, якiмi дзiвацтвамi вызначаецца чалавечая натура! Некаторым, напрыклад, непрыемна дакранацца да шэрай паперы, iншыя ўздрыгваюць усiм целам, калi пры iх правесцi цвiком па шкле. Вось такое ж пачуццё авалодвае i мною, калi вы кажаце мне "ты". Я адчуваю сябе зусiм прыгнечаным, як бы зведзеным да ранейшага майго стану. Вы бачыце, што гэта проста хваравiтае пачуццё, а не гордасць з майго боку. Я не магу дазволiць вам гаварыць мне "ты", але сам ахвотна буду казаць вам "ты"; такiм чынам ваша жаданне будзе выканана хоць напалову.

I вось цень пачаў гаварыць свайму ранейшаму пану "ты".

"Гэта, аднак, абы-што, - падумаў вучоны. - Я павiнен звярнуцца да яго на вы, а ён мне тыцкае".

Але рабiць было нечага.

Нарэшце яны прыбылi на воды. На водах праходзiў вялiкi з'езд чужаземцаў. У лiку гасцей была i адна прыгажуня прынцэса, якая пакутвала ад надзвычай пранiклiвага позiрку, а гэта ж не жарт, - любога напалохае.

Яна адразу заўважыла, што чужаземец, якi толькi што прыбыў, зусiм не падобны на ўсiх iншых людзей.

- Хоць i гавораць, што ён прыехаў сюды дзеля таго, каб адпусцiць сабе бараду, але мяне ж не абманеш: я бачу, што ён проста не можа адкiдваць цень!

Цiкаўнасць яе была падбухторана, i яна, не доўга думаючы, падышла да незнаёмца, што прагульваўся, i пачала з iм размаўляць. Паколькi яна была прынцэсай, то без усiх цырымонiй, сказала яму:

- Ваша хвароба, думаю, у тым, што вы не можаце адкiдваць ад сябе цень.

- А ваша каралеўская вялiкасць, спадзяюся, хутка ўжо паправiцца! - сказаў цень. - Я ведаю, што вы пакутвалi хваробай вачэй. Цяпер, як бачу, паправiлiся! У мяне якраз незвычайны цень. Цi не заўважылi вы асобу, якая пастаянна ходзiць за мной? Ва ўсiх людзей - звычайныя ценi, але я ўвогуле вораг усяму звычайнаму, i як iншыя апранаюць слуг сваiх у лiўрэi з больш тонкага сукна, чым носяць самi, так я апрануў свой цень як чалавека i нават прыставiў да яго цень. Усё гэта каштуе мне вельмi дорага, але я ў такiх выпадках грошай не шкадую.

"Вось як! - падумала прынцэса. - Дык я i на самой справе паправiлася? Так, гэтыя воды - лепшыя ў свеце. Трэба прызнацца, што воды маюць у наш час сапраўды дзiўную сiлу. Але я пакуль не паеду, - цяпер тут будзе яшчэ цiкавей. Мне вельмi падабаецца гэты чужынец. Толькi б барада яго не вырасла, а то ён паедзе!"

Вечарам быў баль, i прынцэса танцавала з ценем. Танцавала лёгка, але цень быў яшчэ лягчэйшы; такога танцора прынцэса яшчэ не сустракала. Яна сказала яму, з якой краiны прыбыла, i выявiлася, што ён ведаў гэтую краiну i нават быў там, але прынцэса якраз тады ад'язджала некуды. Ён заглядваў ва ўсе вокны, бачыў тое-сёе i таму мог адказваць прынцэсе на ўсе пытаннi i нават рабiць такiя намёкi, якiя яе вельмi дзiвiлi i ад якiх яна пачала лiчыць яго разумнейшым чалавекам на свеце. Веды яго проста здзiўлялi яе, i яна прасякла да яго найвялiкай павагай. Станцаваўшы з iм яшчэ раз, яна канчаткова закахалася ў яго, i цень гэта выдатна заўважыў: прынцэса так i працiнала свайго кавалера поглядам. Станцаваўшы з ценем яшчэ раз, прынцэса была гатова прызнацца яму ў каханнi, але разважлiвасць узяла ўсё-такi верх, яна падумала пра сваю краiну, дзяржаву i народ, якiмi ёй трэба было кiраваць. "Разумны ён, разумны, - сказала яна самой сабе, - i гэта цудоўна; танцуе ён выдатна, i гэта таксама добра, але цi валодае ён грунтоўнымi пазнаннямi, што таксама вельмi патрэбна! Трэба яго праэкзаменаваць".

I яна зноў пачала з iм размову i назадавала яму шмат цяжкiх пытанняў, на якiя i сама не змагла б адказаць. Цень зрабiў здзiўленую мiну.

- Дык вы не можаце адказаць мне? - спытала прынцэса.

- Усё гэта я вывучаў яшчэ ў дзяцiнстве! - адказаў цень. - Я думаю, нават цень мой, якi стаiць ля дзвярэй, зможа адказаць вам.

- Ваш цень?! - здзiвiлася прынцэса. - Гэта было б проста незвычайна!

- Я, цi бачыце, сцвярджаю, - сказаў цень, - але думаю, што ён можа, - ён жа гэтулькi гадоў неразлучны са мной i трохi наслухаўся мяне! Але, ваша каралеўская вялiкасць, дазвольце мне звярнуць вашу ўвагу на адну акалiчнасць. Цень мой вельмi ганарыцца тым, што слыве чалавекам, i калi вы не хочаце сапсаваць яму настрой, вам трэба абыходзiцца з iм, як з чалавекам! Iначай ён не будзе ў стане адказваць як трэба.

- Што ж, гэта мне падабаецца! - адказала прынцэса i, падышоўшы да вучонага, якi стаяў каля дзвярэй, загаварыла з iм пра сонца, пра месяц, пра знешнiя i ўнутраныя бакi i ўласцiвасцi жыцця чалавечай прыроды.

Вучоны адказваў на ўсе яе пытаннi добра i разумна.

"Што гэта павiнен быць за чалавек, - падумала прынцэса, - калi нават цень яго такi разумны! Для майго народа i дзяржавы будзе сапраўдным дабрадзействам, калi я выберу яго сабе мужам. Так я i зраблю!"

I хутка яны вырашылi памiж сабой гэтае пытанне. Нiхто, аднак, не павiнен быў ведаць нiчога, пакуль прынцэса не вернецца дамоў, у сваю дзяржаву.

- Нiхто, нiхто, нават мой уласны цень! - настойваў цень, якi меў на гэта сваю прычыну.

Нарэшце яны прыбылi ў краiну, якой кiравала прынцэса, калi бывала дома.

- Паслухай, дружа! - сказаў тут цень вучонаму. - Цяпер я дасягнуў вышэйшага шчасця i магутнасцi чалавечай i хачу зрабiць тое-сёе i для цябе! Ты застанешся пры мне, будзеш жыць у маiм палацы, ездзiць са мной у каралеўскай карэце i атрымлiваць сто тысяч рыксдалераў у год. Але за гэта ты павiнен дазволiць называць цябе ценем усiм i кожнаму. Ты не павiнен i заiкацца, што быў калi-небудзь чалавекам. А раз у год, у сонечны дзень, калi я буду на балконе перад усiм народам, ты павiнен будзеш ляжаць ля маiх ног, як i патрэбна ценю. Трэба табе сказаць, што я жанюся на прынцэсе; вяселле - сёння вечарам.

- Не, гэта ўжо абы-што! - ускрыкнуў вучоны. - Не хачу я гэтага i не зраблю! Гэта азначала б - абманьваць усю краiну i прынцэсу! Я скажу ўсё! Скажу, што я чалавек, а ты толькi пераапрануты цень - усё, усё скажу!

- Нiхто не паверыць табе! - сказаў цень. - Ну, будзь жа разважным, а то я паклiчу варту!

- Я пайду да прынцэсы! - сказаў вучоны.

- Ну, а я траплю да яе раней за цябе! - сказаў цень. - А ты пойдзеш пад арышт.

Так i сталася: варта падпарадкавалася таму, за каго, як усе ведалi, выходзiла замуж прынцэса.

- Ты дрыжыш! - сказала прынцэса, калi цень зайшоў да яе. - Што-небудзь здарылася? Не захварэй, глядзi! Сёння ж вечарам наша вяселле!

- Ах, я пражыў толькi што страшную хвiлiну! - сказаў цень. - Падумай... Ды цi шмат, па сутнасцi, патрэбна мазгам якога-небудзь няшчаснага ценю!.. Падумай, мой цень звiхнуўся, уявiў сябе чалавекам, а мяне называе - падумай толькi - сваiм ценем!

- Якi жах! - сказала прынцэса. - Спадзяюся, яго замкнулi?

- Вядома, але я баюся, што ён нiколi не апамятаецца!

- Бедны цень! - уздыхнула прынцэса. - Ён вельмi няшчасны! Было б сапраўдным дабрадзействам пазбавiць яго ад той часцiнкi жыцця, якая яшчэ ёсць у iм. А калi добра падумаць, дык, па-мойму, нават неабходна пакончыць з iм як найхутчэй i без шуму!

- Усё-такi гэта жорстка! - сказаў цень. - Ён быў маiм вечным слугой! - i цень прытворна ўздыхнуў.

- У цябе высакародная душа! - сказала прынцэса.

Вечарам увесь горад быў iлюмiнаваны, грымелi гарматныя стрэлы, салдаты вiталi стрэльбамi. Вось было вяселле! I прынцэса з ценем выйшлi на балкон паказацца народу, якi яшчэ раз пракрычаў iм "ура".

Вучоны не чуў гэтай радасцi - з iм ужо ўсё было скончана.

БРЫДКАЕ КАЧАНЯ

Хораша было за горадам! Стаяла лета. На полi ўжо залацiлася жыта, авёс зелянеў, сена было складзена ў стагi; па зялёным лузе пахаджваў даўганогi бусел i балакаў па-егiпецку - гэтай мове ён навучыўся ад сваёй мацi. За палямi i лугамi цямнеў вялiкi лес, а ў лесе хавалiся глыбокiя сiнiя азёры. Так, хораша было за горадам! Сонца асвятляла старую сядзiбу, абкружаную глыбокiмi канавамi з вадой. Уся зямля - ад сценаў хаты да самай вады - зарасла лопухам, ды такiм высокiм, што маленькiя дзецi маглi стаяць пад самымi буйнымi яго лiстамi ў поўны рост.

У гушчары лопуху было гэтак жа глуха i дзiка, як у густым лесе, i вось там сядзела на яйках качка. Сядзела яна ўжо даўно, i ёй гэты занятак даволi-такi надакучыў. Да таго ж яе рэдка наведвалi, - iншым качкам было больш даспадобы плаваць па канаўках, чым сядзець у лопуху ды кракаць разам з ёю. Нарэшце яечныя шалупайкi затрашчалi.

Качаняты заварушылiся, застукалi дзюбкамi i высунулi галоўкi.

- Пiп, пiп! - сказалi яны.

- Крак, крак! - адказала качка. - Паспяшайцеся.

Качаняты выкараскалiся сяк-так са шкарлупiны i сталi азiрацца наўкол, разглядваючы зялёныя лiсты лопуху. Мацi не перашкаджала iм - зялёны колер карысны для вачэй.

- Ах, якi вялiкi свет! - сказалi качаняты.

Ну вядома! Зараз iм было куды вальней, чым у шкарлупiне.

- Цi не думаеце вы, што тут i ўвесь свет? - сказала мацi. - Ды не! Ён цягнецца далёка-далёка, туды, за сад, за поле... Але, шчыра кажучы, там я зроду не была!.. Ну што, усе ўжо выбралiся? - I яна ўзнялася на ногi. - Ды не, яшчэ не ўсе. Самае вялiкае яйка цалюткае! Ды калi ж гэтаму будзе канец! Я хутка зусiм страчу цярпенне.

I яна ўселася зноў.

- Ну, як справы? - запытала старая качка, прасунуўшы галаву ў гушчар лопуху.

- Ды вось, з адным яйкам нiяк не магу справiцца, - сказала маладая качка. - Сяджу, сяджу, а яно ўсё не лопаецца. Затое зiрнi на тых малечаў, што ўжо вылупiлiся. Проста цуд! Усе, як адзiн, - у бацьку. А ён, нягоднiк, нават не наведаў мяне нi разу!

- Пастой, пакажы мне спачатку тое яйка, якое не лопаецца, - сказала старая качка. - Цi не iндычынае яно, чаго добрага? Ну канешне! Вось менавiта так i мяне аднойчы ашукалi. А колькi клопатаў было ў мяне потым з гэтымi iндычанятамi! Ты не паверыш: яны гэтак баяцца вады, што iх не загонiш у канаву. Я й шыпела, i кракала, i проста штурхала iх у ваду, - не iдуць, ды i толькi. Дай хiба яшчэ раз зiрну. Ну, так i ёсць! Iндычынае! Кiдай яго ды iдзi вучы сваiх дзетак плаваць!

- Ды не, я, мабыць, пасяджу, - сказала маладая качка. - Ужо столькi цярпела, што можна яшчэ крыху пацярпець.

- Ну i сядзi! - сказала старая качка i пайшла.

I вось нарэшце вялiкае яйка трэснула.

- Пiп, пiп! - запiшчала птушаня i вывалiлася са шкарлупiны. Але ж якое яно было вялiкае i брыдкае!

Качка агледзела яго з усiх бакоў i ўсплёснула крыламi.

- Жахлiвы вырадак! - сказала яна. - I зусiм не падобны на iншых! Цi ж не iндычанё гэта i на самой справе? Але ж у ваду ён у мяне патрапiць, хай сабе мне давядзецца спiхнуць яго туды сiлай!

На наступны дзень надвор'е стаяла цудоўнае, зялёны лопух быў залiты сонцам.

Качка з усёй сваёй сям'ёй накiравалася да канавы. Боўць! - i яна апынулася ў вадзе.

- Крак-крак! За мной! Хутка! - паклiкала яна, i качаняты адзiн за адным таксама бухнулiся ў ваду.

Спачатку вада накрыла iх з галавою, але яны зараз жа вынырнулi i выдатна паплылi наперад. Лапкi ў iх так i запрацавалi, так i запрацавалi. Нават брыдкае шэрае качаня не адставала ад iншых.

- Якое ж гэта iндычаня? - сказала качка. - Вунь як слаўна грабе лапкамi! I як прама трымаецца! Не, гэта мой уласны сын. Ды ён зусiм не такi i брыдкi, калi добра прыгледзецца да яго. Ну, хуценька, хуценька за мной! Я зараз выведу вас на людзi - мы пойдзем на птушыны двор. Толькi трымайцеся блiжэй да мяне, каб хто-небудзь не наступiў на вас, ды сцеражыцеся кошак!

Хутка качка з усiм сваiм вывадкам дабралася да птушынага двара. Бог ты мой! Што тут быў за шум! Дзве качыныя сям'i бiлiся з-за галоўкi вугра. I ў рэшце рэшт гэтая галоўка дасталася кошцы.

- Вось так заўсёды i бывае ў жыццi! - сказала качка i аблiзнула язычком дзюбу - яна i сама была не супраць паспытаць вугрынай галоўкi. - Ну, ну, варушыце лапкамi! - закамандавала яна, павярнуўшыся да качанят. Кракнiце i пакланiцеся вунь той старой качцы! Яна тут знатнейшая за ўсiх. Яна гiшпанскай пароды i таму такая тлустая. Бачыце, у яе на лапцы чырвоны шматок! Як прыгожа! Гэта вышэйшая адзнака, якой толькi можа ўдастоiцца качка. Гэта значыць, што яе не хочуць згубiць, - па гэтым шматку яе адразу пазнаюць i людзi, i жывёлы. Ну, хутка! Ды не трымайце лапкi разам! Добра выхаванае качаня павiнна выварочваць лапкi наверх. Вось так! Глядзiце. Цяпер нахiлiце галоўкi i скажыце: "Крак!"

Качаняты так i зрабiлi.

Але iншыя качкi агледзелi iх i гучна загаварылi:

- Ну вось, яшчэ цэлая плойма! Быццам без iх нас мала было! А адно якое брыдкае! Гэтага ўжо мы нiяк не пацерпiм!

I зараз жа адна качка падляцела i дзеўбанула яго ў шыю.

- Пакiньце яго! - сказала качка-мацi. - Яно ж вам нiчога не зрабiла!

- Хай сабе i так. Але якое яно вялiкае i нязграбнае! - прашыпела злая качка. - Не пашкодзiць яго трохi правучыць.

А знатная качка з чырвоным шматком на лапцы сказала:

- Слаўныя ў цябе дзеткi! Усе вельмi, вельмi мiлыя, акрамя аднаго, бадай... Небарака не ўдаўся! Добра было б яго перарабiць.

- Гэта немагчыма, ваша мiласць, - адказала качка-мацi. - Яно непрыгожае гэта праўда, але ў яго добрае сэрца. А плавае яно не горш, адважваюся нават сказаць - лепей за iншых. Я думаю, з цягам часу яно выраўнуецца i стане трохi меншае. Яно занадта доўга праляжала ў яйку i таму трохi перарасло. - I яна разгладзiла дзюбкай пёркi на яго спiне. - Акрамя таго, яно качар, а качару прыгажосць не вельмi патрэбна. Я думаю, яно вырасце моцным i праб'е сабе дарогу ў жыццё.

- Астатнiя качаняты вельмi, вельмi мiлыя! - сказала знатная качка. - Ну, будзьце як дома, а калi знойдзеце вугрыную галоўку, можаце прынесцi яе мне.

I вось качаняты сталi паводзiць сябе як дома. Толькi беднаму качаняцi, якое вылупiлася пазней за iншых i было такое брыдкае, нiхто не даваў праходу. Яго дзяўблi, штурхалi i дражнiлi не толькi качкi, але нават куры.

- Занадта вялiкае! - казалi яны.

А iндыйскi певень, якi нарадзiўся са шпорамi на нагах i таму ўяўляў сябе ледзь не iмператарам, надзьмуўся i, быццам карабель на ўсiх ветразях, падляцеў проста да качаняцi, паглядзеў на яго i злосна залапатаў; грабеньчык у яго ажно налiўся крывёй. Беднае качаня проста не ведала, што яму рабiць, куды падзецца. I трэба ж было яму нарадзiцца такiм брыдкiм, што ўвесь птушыны двор смяецца над iм!

Так прайшоў першы дзень, а потым стала яшчэ горш. Усе гналi беднае качаня, нават браты i сёстры злосна казалi яму: "Хай бы кошка сцапала цябе, агiдны вырадак!" А мацi дадавала:"Вочы б мае на цябе не глядзелi!" Качкi шчыпалi яго, куры дзяўблi, а дзяўчына, якая давала птушкам корм, адштурхоўвала яго нагой.

Нарэшце качаня не вытрымала. Яно перабегла праз двор i, распусцiўшы свае няўклюдныя крыльцы, сяк-так перавалiлася цераз плот проста ў калючыя кусты.

Маленькiя птушачкi, што сядзелi на галiнах, разам успырхнулi i разляцелiся ў розныя бакi.

"Гэта таму, што я такое брыдкае", - падумала качаня i, заплюшчыўшы вочы, кiнулася бегчы, само не ведаючы куды. Яно бегла да той пары, пакуль не апынулася ў болоце, дзе жылi дзiкiя качкi.

Тут яно правяло ўсю ноч. Беднае качаня стамiлася, i яму было вельмi сумна.

Ранiцай дзiкiя качкi прачнулiся ў сваiх гнёздах i ўбачылi новага таварыша.

- Гэта што за птушка? - спыталi яны.

Качаня круцiлася i кланялася ва ўсе бакi, як магло.

- Ну i брыдкае ж ты! - сказалi дзiкiя качкi. - Аднак нам што да таго, толькi б ты не лезла да нас у радню.

Небарака! Дзе ўжо яму было думаць пра гэта! Толькi б дазволiлi жыць у чароце ды пiць балотную ваду, - пра iншае яно i не думала.

Так яно праседзела ў балоце два днi. На трэцi дзень туды прыляцелi два дзiкiя гусакi. Яны зусiм нядаўна навучылiся лётаць i таму вельмi важнiчалi.

- Слухай, дружа! - сказалi яны. - Ты такi дзiўны, што на цябе глядзець весела. Хочаш сябраваць з намi? Мы птушкi вольныя - куды хочам, туды i ляцiм. Тут паблiзу ёсць яшчэ балота, там жывуць вельмi мiлыя дзiкiя гускi-паненкi. Яны ўмеюць гаварыць: "Рап! Рап!" Ты такi забаўны, што, чаго добрага, будзеш карыстацца ў iх вялiкiм поспехам.

Пiф! Паф! - прагучала раптам над балотам, i абодва гусака ўпалi ў чараты мёртвыя, а вада пачырванела ад крывi.

Пiф! Паф! - пачулася зноў, i цэлая чарада дзiкiх гусей узнялася над балотам. Грымеў стрэл за стрэлам. Паляўнiчыя акружылi балота з усiх бакоў, некаторыя з iх залезлi на дрэвы i вялi стралянiну зверху. Блакiтны дым воблакамi ахутываў вершалiны дрэў i слаўся над вадой. Па балоце шнырылi паляўнiчыя сабакi. Толькi i чуваць было: шлёп-шлёп! I чарот гайдаўся. Беднае качаня ад страху было ледзь жывое. Толькi яно хацела схаваць галаву пад крыльца, як раптам проста перад iм вырас паляўнiчы сабака з высунутым языком i ззяючымi злымi вачамi. Ён зiрнуў на качаня, ашчэрыў вострыя зубы i шлёп-шлёп! - пабег далей.

"Здаецца, пранесла, - падумала качаня i перавяло дух. - Вiдаць, я такое брыдкае, што нават сабаку агiдна з'есцi мяне!"

I яно прытаiлася ў чароце. А над яго галавой раз-пораз свiстаў шрот, чулiся стрэлы.

Стралянiна змоўкла толькi адвячоркам, але качаня доўга яшчэ баялася паварушыцца.

Прайшло некалькi гадзiн. Нарэшце яно асмелiлася ўстаць, асцярожна агледзелася наўкол i кiнулася бегчы далей па полi i лузе.

Дзьмуў такi моцны сустрэчны вецер, што качаня ледзь-ледь перасоўвала лапкi.

Да ночы яно дабралася да маленькай убогай хаткi. Хатка гэтак струхлела, што гатова была ўпасцi, ды не ведала, на якi бок, таму i трымалася.

Вецер так i падхоплiваў качаня, - даводзiлася прыцiскацца да самой зямлi, каб не знесла.

На шчасце, яно заўважыла, што дзверы хаткi саскочылi з адной завесы i гэтак перакасiлiся, што праз шчылiну можна лёгка прабрацца ўсярэдзiну. I качаня прабралася.

У хатцы жыла старая са сваёй курай i катом. Ката яна звала Сыночкам; ён умеў выгiнаць спiну, мурлыкаць i нават сыпаць iскрамi, але дзеля гэтага трэба было пагладзiць яго супраць поўсцi. У курыцы былi маленькiя кароценькiя ножкi, i таму яе так i празвалi Каратканожкай. Яна старанна несла яйкi, i старая любiла яе, як дачку.

Ранiцай качаня заўважылi. Кот пачаў мурлыкаць, а кура кудахтаць.

- Што там такое? - запытала старая.

Яна паглядзела наўкол i ўбачыла ў куце качаня, але сослепу прыняла яго за тлустую качку, якая адбiлася ад хаты.

- Вось дык знаходка! - сказала старая. - Зараз у мяне будуць качыныя яйкi, калi толькi гэта не качар.

I яна вырашыла пакiнуць бяздомную птушку ў сябе. Але прайшло тыднi тры, а яек усё не было. Сапраўдным гаспадаром у хаце быў кот, а гаспадыняй - курыца. Абое яны заўсёды казалi: "Мы i ўвесь свет!" Яны лiчылi самiх сябе паловай усяго свету, i прытым лепшай паловай. Качаняцi, праўда, здавалася, што на гэты конт можна быць iншай думкi. Але курыца гэтага не дапускала.

- Цi ўмееш ты несцi яйкi? - спытала яна качаня.

- Не!

- Дык i трымай язык на прывязi!

А кот запытаў:

- Цi ўмееш ты выгiнаць спiну, сыпаць iскрамi i мурлыкаць?

- Не!

- Дык i не лезь са сваёй думкай, калi гавораць разумныя людзi!

I качаня сядзела ў куце, надзьмуўшыся.

Неяк аднойчы дзверы шырока расчынiлiся, i ў пакой уварвалiся струмень свежага паветра i яркi сонечны прамень. Качаня так моцна пацягнула на волю, так захацелася яму паплаваць, што яно не магло стрымацца i сказала пра гэта курыцы.

- Ну, што яшчэ выдумала? - накiнулася на яго курыца. - Гультуеш, вось табе ў галаву i лезе рознае глупства! Нясi лепш яйкi альбо мурлыкай, вось дурасць i пройдзе!

- Ах, плаваць так прыемна! - сказала качаня. - Такое задавальненне нырнуць унiз галавой у самую глыбiню!

- Вось дык задавальненне! - сказала курыца. - Ты зусiм з глузду з'ехала! Спытай у ката - ён разважлiвейшы за ўсiх, каго я ведаю, - цi падабаецца яму плаваць i ныраць? Пра сябе самую я ўжо не кажу. Спытай, нарэшце, у нашай старой панi, разумнейшага за яе, напэўна, нiкога няма на свеце! Яна табе скажа, цi любiць яна ныраць унiз галавой у самую глыбiню!

- Вы мяне не разумееце! - сказала качаня.

- Калi ўжо мы не разумеем, дык хто цябе i зразумее! Ты, вiдаць, хочаш быць разумнейшай за ката i нашу панi, не кажучы ўжо пра мяне! Не наравiся i будзь удзячнае за ўсё, што для цябе зрабiлi! Цябе прытулiлi, прыгрэлi, ты трапiла ў такое грамадства, у якiм можаш нечаму навучыцца. Але ты пустая галава, i размаўляць з табою не варта. Павер ужо мне! Я жадаю табе дабра, таму i сваруся на цябе. Так заўсёды робяць сапраўдныя сябры. Старайся ж несцi яйкi альбо навучыся мурлыкаць ды сыпаць iскрамi!

- Я думаю, мне лепей пайсцi адсюль куды вочы глядзяць! - сказала качаня.

- Ну i йдзi сабе! - адказала курыца.

I качаня пайшло. Яно жыло на возеры, плавала i нырала ўнiз галавой, але ўсе наўкол па-ранейшаму смяялiся з яго i называлi брыдкiм i агiдным.

А мiж тым настала восень. Лiсты на дрэвах пажоўклi i пабурэлi. Яны так i сыпалiся з галiн, а вецер падхоплiваў iх i кружыў у паветры. Стала вельмi холадна. Цяжкiя хмары сеялi на зямлю то град, то снег. Нават варона, седзячы на агароджы, каркала ад холаду на ўсё горла. Брр! Замерзнеш ад адной думкi пра такую сцюжу!

Дрэнна даводзiлася беднаму качаняцi.

Раз адвячоркам, калi сонейка яшчэ ззяла на небе, з-за лесу ўзнялася цэлая чарада цудоўных, вялiкiх птушак. Такiх прыгожых птушак качаня нiколi яшчэ не бачыла - усе белыя як снег, з даўгiмi гнуткiмi шыямi.

Гэта былi лебедзi.

Iхнi крык быў падобны на гукi трубы. Яны распрасцерлi свае шырокiя магутныя крылы i паляцелi з халодных лугоў у цёплыя краi, за сiнiя моры... Вось ужо яны ўзнялiся высока-высока, а беднае качаня ўсё глядзела iм услед, i нейкая незразумелая трывога ахапiла яго. Яно закруцiлася ў вадзе, як ваўчок, выцягнула шыю i таксама закрычала, ды так моцна i дзiўна, што само спалохалася. Яно не магло адвесцi вачэй ад гэтых цудоўных птушак, а калi яны зусiм знiклi, яно нырнула на самае дно, потым выплыла зноў i ўсё-ткi доўга яшчэ не магло апамятацца. Качаня не ведала, як завуць гэтых птушак, не ведала, куды яны ляцяць, але палюбiла iх, як не любiла да гэтай пары нiкога на свеце. Прыгажосцi iхняй яно не зайздросцiла. Яму i ў галаву не прыходзiла, што яно можа быць такiм жа прыгожым, як яны.

Яно было б вельмi рада, калi б хоць качкi не адштурхоўвалi яго ад сябе. Беднае брыдкае качаня!

Зiма настала вельмi халодная. Качаня павiнна было плаваць па возеры без адпачынку, каб не даць вадзе замерзнуць зусiм, але з кожнай ноччу палонка, у якой яно плавала, рабiлася ўсё меншай i меншай. Мароз быў такi, што нават лёд патрэскваў. Качаня нястомна працавала лапкамi. Нарэшце яно зусiм знясiлела i прымерзла да лёду.

Ранкам побач праходзiў селянiн. Ён убачыў прымерзлае да лёду качаня, разбiў лёд сваiм драўляным чаравiкам i аднёс паўмёртвую птушку дамоў да жонкi.

Качаня адагрэлi.

Дзецi задумалi пагуляць з iм, але качаняцi падалося, што яны хочуць пакрыўдзiць яго. Яно кiнулася са страху ў кут i трапiла проста ў даёнку з малаком. Малако пацякло па падлозе.

Гаспадыня ўскрыкнула i пляснула рукамi, а качаня забегала па пакоi, уляцела ў кадушку з маслам, а адтуль у бочку з мукой. Лёгка ўявiць, на што яно стала падобнае!

Гаспадыня лаяла качаня i ганялася за iм з вугальнымi шчыпцамi, дзецi бегалi, збiваючы адзiн аднаго з ног, рагаталi i пiшчалi. Добра, што дзверы былi адчынены, - качаня выбегла, растапырыўшы крылы, кiнулася ў кусты, проста на толькi што выпаўшы снег, i доўга-доўга ляжала там непрытомнае.

Было б вельмi журботна расказваць пра ўсе беды i няшчасцi брыдкага качаняцi ў гэтую суровую зiму.

Нарэшце сонейка зноў прыгрэла зямлю сваiмi цёплымi промнямi. Зазвiнелi жаўрукi ў полi. Вярнулася вясна!

Качаня вылезла з чароту, дзе яно хавалася ўсю зiму, узмахнула крыламi i паляцела. Крылы яго цяпер былi куды мацнейшыя, чым раней, яны зашумелi i ўзнялi яго над зямлёй. Не паспела яно апамятацца, як даляцела ўжо да вялiкага саду. Яблынi стаялi ўсе ў квеценi, духмяны бэз схiляў свае доўгiя зялёныя галiны над звiлiстым каналам. Ах, як тут было добра, як пахла вясной!

I раптам з гушчару чароту выплылi тры цудоўныя белыя лебедзi. Яны плылi так лёгка i плаўна, быццам слiзгацелi па вадзе. Качаня пазнала гэтых цудоўных птушак, i яго ахапiла нейкая незразумелая журба.

"Палячу да iх, да гэтых велiчных птушак. Яны, напэўна, задзяўбуць мяне да смерцi за тое, што я, такое брыдкае, асмельваюся наблiзiцца да iх. Але ўсё роўна! Лепш загiнуць ад iхнiх удараў, чым трываць шчыпанне качак i курэй, штуршкi птушнiцы ды трываць холад i голад зiмою!"

I яно апусцiлася на ваду i паплыло насустрач цудоўным лебедзям, а лебедзi, згледзеўшы яго, замахалi крыламi i паплылi проста да яго.

- Забiце мяне! - сказала брыдкае качаня i нiзка схiлiла галаву.

I раптам у чыстай, як люстэрка, вадзе яно ўбачыла сваё ўласнае адлюстраванне. Яно было ўжо не брыдкiм цёмна-шэрым качанём, а прыгожым белым лебедзем!

Зараз качаня было нават рада, што перанесла столькi гора i бед. Яно шмат выцерпела i таму магло лепш ацанiць сваё шчасце. А вялiкiя лебедзi плавалi наўкол i гладзiлi яго сваiмi дзюбамi.

У гэты час у сад прыбеглi дзецi. Яны сталi кiдаць лебедзям кавалкi хлеба i зерне, а самы малодшы з iх закрычаў:

- Новы прыляцеў! Новы прыляцеў!

I ўсе астатнiя падхапiлi:

- Так, новы, новы!

Дзецi пляскалi ў ладкi i скакалi ад радасцi. Потым яны пабеглi за бацькам з мацi i зноў сталi кiдаць у ваду кавалкi хлеба i пiрожнага.

I дзецi i дарослыя казалi:

- Новы лебедзь лепшы за ўсiх! Ён такi прыгожы i малады!

I старыя лебедзi схiлiлi перад iм галовы. А ён зусiм збянтэжыўся i схаваў галаву пад крыло, сам не ведаючы навошта. Ён успомнiў той час, калi ўсе смяялiся з яго i гналi прэч. Але ўсё гэта было ў мiнулым. Цяпер людзi кажуць, што ён самы цудоўны сярод цудоўных лебедзяў. Бэз схiляе да яго ў ваду духмяныя галiны, а сонейка лашчыць сваiмi цёплымi промнямi... I вось крылы яго зашумелi, стройная шыя выпрасталася, а з грудзей вырваўся радасны крык:

- Не, пра такое шчасце я i не марыў, калi быў яшчэ брыдкiм качанём!

СВIННЯ-СКАРБОНКА

Ну i шмат жа цацак было ў дзiцячым пакоi - проста не злiчыць! А высока над iмi, на шафе, стаяла скарбонка - глiняная свiння. У спiне ў яе, як i належыць, была прарэзана шчылiна для манет. Спачатку гэтая шчылiна была вузенькая, але потым яе трошкi пашырылi ножыкам-сцiзорыкам, каб у яе пралазiлi i буйныя срэбныя манеты. Дзве такiя манеты ляжалi ўжо на дне ейнага жыватка, а пра дробязь i казаць ужо няма чаго. Драбязой свiння была, як той казаў, бiтком набiтая, нават i дзынкнуць не магла. Куды ж болей? Нi адна свiння з грашыма не магла б пажадаць лепшай долi. Да таго ж яна яшчэ займала вельмi высокае становiшча: стаяла на шафе ды пазiрала на ўсiх зверху ўнiз. Яна ведала, што грошай у яе па горла i, варта толькi пажадаць, яна можа набыць усе цацкi, што ляжаць i стаяць унiзе. А ўсведамляць гэта даволi прыемна, ва ўсялякiм разе свiннi.

Цацкi ведалi, чаго вартая свiння i што яна пра сябе думае, але не гаварылi аб гэтым. Ды й навошта? Яны i без таго знаходзiлi аб чым пабалбатаць.

Аднаго разу, калi ў дзiцячай нiкога не было, з напаўадчыненай шуфляды выглянула вялiкая лялька. Яна была ўжо не дужа маладая, не раз губляла галаву, i таму шыя ў яе была падклееная. Лялька паглядзела направа, налева ды сказала:

- Давайце гуляць у людзей. Ад дакукi i гэта няблага.

- Давайце, давайце! - закрычалi ўсе i замiтусiлiся ў сваiх каробках i шуфлядах.

Нават карцiны i тыя закiвалiся на сценах, хаця iм i не варта было паказваць свой адваротны бок, таму што на iм, як вядома, нiчога не намалявана.

Было ўжо зусiм позна. Прабiла дванаццаць гадзiн. У вокны зазiраў маладзiк i свяцiў на ўсю моц, не патрабуючы за асвятленне анiякае аплаты.

У гульнi ўзялi ўдзел усе лялькi да адзiнай, нават дзiцячая каляска, хаця яна была такая вялiкая ды нязграбная, што яе лiчылi хутчэй за мэблю, чым за цацку.

Але каляска на гэта не крыўдавала.

- Кожнаму - сваё, - казала яна. - Не ўсiм жа быць паважнымi панамi ды забаўляцца з ранiцы да вечара. Трэба некаму i справу рабiць.

Толькi адной свiннi-скарбонцы паслалi запрашальны бiлет. Яе нельга было проста паклiкаць, - яна стаяла так высока над усiмi, што магла i не дачуцца.

Мiж iншым, i на пiсьмовае запрашэнне свiння не зрабiла ласкi адказаць, прыйдзе яна цi не прыйдзе. Ды зрэшты так i не прыйшла. I сапраўды, навошта ёй спускацца да iншых? Хай iншыя патурбуюцца, каб яна ўсё бачыла, не сыходзячы са свайго месца.

Нiчога не паробiш, давялося выканаць ейнае жаданне. Лялечны тэатр паставiлi проста насупраць шафы, сцэнай да свiннi.

Свята вырашылi пачаць з вясёлай сяброўскай гутаркi, потым меркавалася прадстаўленне i, нарэшце, агульнае пiццё гарбаты.

Менавiта з гутаркi i пачалося. Конiк-качалка выказаў некалькi думак аб бягах, скачках ды чыстаце конскай пароды, дзiцячая каляска - аб чыгунцы, аб цягнiках, якiя быццам бы рухаюцца парай, ды аб iншых новаўвядзёнках. Сапраўды, хто ж мог аб гэтым меркаваць, калi не яны... Конiк - аб конях, каляска - аб цягнiках!.. Насценны гадзiннiк разважаў з прычыны палiтыкi-тыкi-тыкi!

Гадзiннiк думаў, што iдзе паперадзе свайго часу, але злыя языкi сцвярджалi, што ён даволi-такi адстае. Бамбукавы кiёк хвалiўся сваiм срэбным каўпачком i жалезным чаравiчкам. Яшчэ б! Ён жа мог лiчыць сябе франтам з галавы да ног! Па ражках канапы моўчкi ляжалi дзве пухленькiя, расшытыя шаўкамi падушачкi. Абедзве былi надта мiленькiя ды надта дурненькiя.

Нарэшце пачалася лялечная камедыя. Лялькi на нiтках прадстаўлялi, а лялькi без нiтак ды iншыя лялькi павiнны былi глядзець i пляскаць у далонi. Тыя ж, у каго не было далоняў, маглi шчоўкаць ды грукаць чым хацелi.

Зрэшты, адзiн порсткi бiзунчык наадрэз адмовiўся шчоўкаць, калi на сцэну выходзяць старыя, пашарпаныя лялькi, i сказаў, што ён шчоўкае толькi маладзенькiм, хораша прыбраным лялечкам.

- Не, па-мойму, калi пляскаць, дык усiм, - заявiў пiстон.

"А мне б толькi свой кут! - думала плявальнiца. - Абы пляваць было ў мяне зручна".

Адным словам, кожны разважаў па-свойму. Камедыя, калi казаць па праўдзе, была нявартая i граша ламанага, але акцёры гралi выдатна. Яны паказвалiся гледачам толькi лепшым сваiм бокам, бо гэты бок быў расфарбаваны. А нiткi ў iх былi такiя доўгiя, што кожная лялька магла граць выдатную ролю, альбо, як кажуць, быць надзвычайнай.

Гледачы былi вельмi расчуленыя. Лялька з падклеенай шыяй да таго размякчэла, што зноў згубiла галаву.

Нават свiння з грашыма i тая ледзь не праслязiлася. Ёй захацелася зрабiць што-небудзь добрае, незвычайнае, - напрыклад, нагадаць у сваiм завяшчаннi лепшага з акцёраў: хай яго пахаваюць побач з ёю, калi надыдзе час...

Карацей кажучы, усе былi вельмi-вельмi задаволеныя. З радасцi нават адмовiлiся ад гарбаты - i добра зрабiлi, бо яе не было. Замест гэтага зноў узялiся балбатаць. Гэта называлася ў iх: "гуляць у людзей". Не тое, каб яны перадражнiвалi людзей цi пасмiхалiся з iх. Не, яны проста старалiся паводзiць сябе "па-людску": кожны думаў пра сябе ды яшчэ пра тое, што скажа аб iм свiння з грашыма.

А свiння, падумаўшы аб сваiм завяшчаннi, ужо не магла думаць нi пра што iншае. "Калi надыдзе час..." Ах, ён заўсёды прыходзiць нечакана-нягадана...

Плясь! Невядома з чаго, свiння раптам звалiлася з шафы i разбiлася ўшчэнт. Манеты i манеткi пакацiлiся на ўсе бакi. Драбяза пры гэтым круцiлася ваўчком, а вялiкiя цяжкiя манеты нетаропка кацiлiся ўздоўж маснiц. Далей за ўсiх кацiлася адна. Ёй вельмi надакучыла ляжаць у цемрадзi без руху i цяпер хацелася павандраваць па белым свеце - iншых паглядзець i сябе паказаць. Што ж, так яно i здарылася: ўсе манеты i манеткi разбрылiся ў розныя бакi, хто куды.

А глiняныя ачарэпкi ад свiннi-скарбонкi вымелi разам са смеццем.

Але ўжо на другi дзень на вярхушцы шафы з'явiлася новая свiння-скарбонка. У жываце ў яе яшчэ не было нiводнай манеткi, i таму, колькi б яе нi трэслi, яна не магла дзынкнуць, - зусiм як тая старая свiння, у якой жывот быў бiтком набiты срэбнымi i меднымi грашыма. А па першым часе i гэтага зусiм дастаткова.

Дастаткова i з вас, даражэнькiя чытачы. Казцы канец.

СУП З КIЛБАСНАЙ ПАЛАЧКI

I. Суп з кiлбаснай палачкi

- Ах, якую вячэру наладзiлi нам учора ў палацы, - хвалiлася сталая мыш малодшай сяброўцы. Тая не трапiла на прыдворнае баляванне. - Я сядзела дваццаць першай ад нашага мышынага цара, а гэта, згадзiся, даволi някепска! I якiх толькi страў не падавалi да стала! Чэрствы хлеб, скурачкi ад кумпяка, сала, кiлбасу, - а пасля зноў усё гэта падносiлi. Ежы было столькi, што кожны з нас, мабыць, па два абеды з'еў! А якi настрой быў у кожнага, як нязмушана гаманiлi, каб ты ведала! Было спакойна i ўтульна. Мы пагрызлi ўсё дарэшты, акрамя кiлбасных палачак, - тых, на якiх кiлбасу смажаць; акурат на гэтых палачках пад канец засяродзiлi ўвагу, i нехта раптам згадаў пра "суп з кiлбаснай палачкi". Выявiлася, што чуць пра гэты суп усе чулi, але пакаштаваць яго, а тым больш прыгатаваць самой - нiкому не даводзiлася. I тады прапанавалi выдатны тост за тую мыш, якая здолее зварыць суп з кiлбаснай палачкi, а значыць, зможа стаць старэйшай у прытулку для бедных! Скажы, сястрыца, цi ж не разумна прыдумалi? А стары машыны цар узняўся са свайго трону i голасна, каб усе чулi, заявiў, што зробiць царыцай тую маладзенькую мыш, якая прыгатуе найсмачнейшы суп з кiлбаснай палачкi. Даў тэрмiну - год i адзiн дзень.

- Часу даволi! - сказала маладзейшая мыш. - Але як зварыць гэты самы суп?

Як яго варыць? Пра гэта пыталiся ўсе мышы, i маладыя i старыя. I кожнай хацелася зрабiцца царыцай, але нi ў кога не было ахвоты блукаць па белым свеце, каб даведацца, як гатаваць гэта загадкавае варыва. А седзячы дома, рэцэпту не раздабудзеш. Ды не кожная мыш можа пакiнуць сям'ю, родны куток; ды i жыццё на чужыне не дужа салодкае: там не пакаштуеш цвiлой скарынкi, не панюхаеш кумпяковай скуркi; iншым разам давядзецца пагаладаць, i чаго добрага ёсць рызыка трапiць у кацiныя кiпцi.

Шмат хто з кандыдатак у царовы сяброўкi былi дужа занепакоеныя ўсiмi гэтымi разважаннямi, i яны выбралi за лепшае застацца дома, i толькi чатыры мышы, маладыя i вёрткiя, а да таго i самыя бедныя, пачалi рыхтавацца ў дарогу. Кожная выбрала сабе адну з чатырох краiн свету - а раптам некаму з iх усмiхнецца шчасце, - i кожная ўзяла з сабою па кiлбаснай палачцы, каб не забыць у дарозе, куды i чаго выбралася з дому; да ўсяго гэтага палачка магла выдатна паслужыць вандроўнiцам у якасцi дарожнага кiёчка.

На самым пачатку мая яны выправiлiся ў шлях i ў маi наступнага года вярнулiся назад, але не ўсе, а толькi трое; пра чацвертую нiхто нiчога не чуў, нiхто нiдзе яе не бачыў, а тэрмiн, якi быў адпушчаны, канчаўся.

- У кожнай бочцы мёду заўсёды знойдзецца лыжка дзёгцю, - незадаволена бурчэў мышыны цар, але ўсё ж загадаў склiкаць мышэй з тутэйшых ваколiцаў.

А сабрацца ўсiм было загадана на царскай кухнi; тут жа асобна ад усiх астатнiх, стаялi побач тры мышы-вандроўнiцы, а на месцы той, якая не вярнулася, прыдворныя паставiлi кiлбасную палачку i абвiлi яе чорным жалобным крэпам.

Усiм прысутным загадалi весцi сябе цiха, пакуль не выкажуцца вандроўнiцы i пакуль мышыны цар не аб'явiць свайго канчатковага рашэння.

Ну, а цяпер паслухаем.

II. Што чула i чаму навучылася першая мыш у час сваёй вандроўкi

- Калi я адправiлася падарожнiчаць па белым свеце, - пачала расказваць мышка, - я, як i шмат хто з маiх аднагодкаў, думала, што даўно ўжо разгрызла i праглынула ўсю зямную мудрасць. Аднак памылялася. Жыццё паказала зусiм iншае, i спатрэбiўся цалюткi год i адзiн дзень, каб нарэшце спасцiгнуць iсцiну. Я пакiравала на поўнач i спачатку плыла морам на вялiкiм караблi. Мне казалi, што кок (карабельны повар) павiнен быць вынаходлiвым, аднак нашаму коку, напэўна, не было ў тым нiякай патрэбы: карабельныя трумы былi цалкам загружаныя карэйкай, салам, цудоўнай заплеснявелай мукой. Жылося мне, як вы здагадваецеся, цудоўна, нiчога не скажаш! Але памяркуйце самi, цi ж магла я там навучыцца варыць суп з кiлбаснай палачкi? Шмат дзён i начэй мы плылi i плылi, нас гушкалi i залiвалi хвалi; але ў рэшце рэшт карабель даплыў да далёкага паўночнага порту, i я выбралася на бераг.

А як гэта нязвыкла: выехаць з роднага дому, сесцi на карабель, якi таксама неўзабаве зробiцца родным кутком, i раптам апынуцца за сотнi мiль ад роднай старонкi, у зусiм незнаёмай краiне! Мяне ахiнулi глухiя лясы, хваёвыя i бярозавыя. А якi прыкры пах ад iх iшоў. Невыносны! Дзiкiя травы таксама разлiвалi непрыемны водар, ды такi, што я ўвесь час кашляла ды чыхала, а яшчэ думала пра кiлбасу. А вялiзныя лясныя азёры! Падбяжыш блiжэй да вады - яна здаецца празрыстай, як крышталь; адбяжыш далей - i вось яно ўжо цёмнае, як чарнiла. А на азёрах - белыя лебедзi; яны быццам нерухомыя, то я спачатку падумала, што гэта плавае пена на вадзе, але пасля, калi пабачыла, што яны лётаюць у небе i ходзяць па зямлi, то зразумела - гэта птушкi: самi яны з гусiнага племя - па тым як ходзяць бачна; ад раднi не адмаўляюцца! То i я таксама паспяшалася адшукаць сваю радню - лясных i палявых мышэй, хоць яны, па праўдзе кажучы, мала кумекаюць у такiх далiкатных справах, як пачастунак, а я ж толькi дзеля гэтага кiнулася ў дарогу. Калi там пачулi, што з кiлбаснай палачкi можна зварыць суп, - а чутка пра тое пайшла па ўсiм лесе, - то мала хто паверыў у гэта, i мне адкуль было ведаць, што я ў тую ж ноч даведаюся пра таямнiцу прыгатавання супу з кiлбаснай палачкi.

Лета было ў самым разгары, i мне растлумачылi, што якраз таму вакольныя лясы настоены такiм густым водарам-пахам i гэтак пахнуць дзiкiя травы, а азёры, дзе плаваюць лебедзi, такiя празрыстыя i ў той жа час такiя цёмныя. На ўскрайку лесу, памiж трыма-чатырма домiкамi, была пастаўлена жэрдка вышынёй з карабельную мачту. Гэта была святочная майская жардзiна - яе вяршыню ўпрыгожвалi вянкi i стужкi. Хлопцы i дзяўчаты нястомна скакалi вакол яе ды спявалi пад скрыпку вандроўнага музыкi. Калi сонца зайшло, гулi працягвалiся пры месячным святле, ды я ў тых скоках не прымала ўдзелу - якая мая мышыная справа да таго ляснога балю! - я сядзела ў мяккiм моху i моцна трымала сваю кiлбасную палачку. Месяц добра асвятляў лугавiну, дзе расло дрэва, а ўся лугавiна была ўсланая мяккiм i пяшчотным мохам - такiм пяшчотным, як, асмелюся заўважыць, шкурка мышынага цара, толькi зялёнага колеру, дужа прыемнага воку. Раптам аднекуль з'явiлiся маленькiя пацешныя iстоты, ростам мне да калена будуць. Яны вельмi ўжо нагадвалi людзей, толькi былi нашмат прыгажэйшымi. Гэтыя чалавечкi называлi сябе эльфамi i былi апранутыя ў святочныя плаццi з кветкавых пялёсткаў, у абрамленнi з мушыных i камаровых крыльцаў. Такое бачыць было дужа прыемна. Я адразу заўважыла, што тыя чалавечкi нешта шукаюць, а што менавiта, не магла адразу зразумець.

Вось некалькi эльфаў наблiзiлiся да мяне, i самы важны з iх, паказваючы на маю палачку, сказаў:

- Гэта акурат тое, што нам трэба. I канец завостраны адмыслова!

I чым больш ён глядзеў на мой дарожны кiёк, тым больш захапляўся iм.

- Я вам магу пазычыць часова, але не назаўсёды, - сказала я.

- Ну, вядома ж, не назаўсёды, толькi часова, - закрычалi радасна ўсе эльфiны, выхапiлi ў мяне кiлбасную палачку i пабеглi з ёю, прытанцоўваючы, якраз да таго месца, дзе зелянеў пяшчотны мох; там яе i ўстанавiлi. Эльфам, мабыць, таксама хацелася мець сваю святочную жардзiнку, а мая кiлбасная палачка акурат падышла iм, быццам для таго i павiнна служыць. Эльфы тут жа пачалi ўпрыгожваць жардзiнку, i атрымалася ў iх выдатна. Вось гэта, скажу вам, было вiдовiшча!

Малюпасенькiя павучкi абвiлi жэрдку залатымi нiткамi, упрыгожылi трапяткiмi сцяжкамi ды празрыстымi палотнамi. Тканiна была тонкая i пры месячным святле зiхацела такой урачыстай беллю, што ў мяне ажно ў вачах заiскрылася. Пасля эльфы сабралi з матылёвых крыльцаў каляровы пылок i пасыпалi iм белую тканiну, i ў тое ж iмгненне на ёй заззялi тысячы кветкаў i алмазаў. Цяпер маю кiлбасную палачку было не пазнаць - iншай такой святочнай жардзiны, напэўна, ва ўсiм свеце няма!

Тут, як з-пад зямлi, з'явiўся вялiкi натоўп эльфаў. На iх не было нiякай вопраткi, але мне яны падалiся ў такiм выглядзе яшчэ больш прыгожымi, чым самыя прыгожыя з апранутых.

Мяне таксама запрасiлi падзiвiцца на гэта вясёлае свята, але толькi здалёку, бо я занадта вялiкая.

Пасля заiграла музыка, i якая яшчэ музыка! Нiбы тысячы крышталёвых званочкаў ударылi i напоўнiлi паветра меладычным звонам. Спачатку я падумала, цi не лебедзi гэта заспявалi. Але пасля мне падалося, нiбыта зязюля закукавала i зачырыкаў дрозд, а ўжо далей - як заспяваў увесь вакольны лес! Спявалi дзiцячыя галасы, перагуквалiся званы, залiвалiся птушкi, плылi цудоўныя мелодыi - i ўсе гэтыя гукi iшлi ад маёй упрыгожанай кiлбаснай палачкi. Я нiколi не здагадвалася, што яна валодае такой чароўнай уласцiвасцю, але, мабыць, усё залежыць, у чые рукi яна трапiць.

Была я глыбока ўсхваляваная i нават плакала ад пачуццёвага ўзрушэння, як толькi можа плакаць маленькая мышка.

Ноч была вельмi кароткая, - на поўначы ў такую пару яны даўжэйшымi не бываюць. На свiтаннi падзьмуў вецер i люстэрка ляснога возера зарабацiнела, празрыстыя палотны i сцяжкi паразляталiся ў розныя бакi, а гiрлянды з павуцiння ды навiслыя мосцiкi, што яшчэ нядаўна калыхалiся мiж лiсцяў, раптам пазнiкалi, нiбыта iх тут нiколi не было. Шасцёра эльфаў прынеслi мне маю кiлбасную палачку i спыталi, цi няма ў мяне да iх якой просьбы; i я тут жа папрасiла, каб яны расказалi мне, як варыцца суп з кiлбаснай палачкi.

- Ды зусiм гэтак, як толькi што мы рабiлi, - сказаў з усмешкай самы знатны эльф. - Ты сама ўсё бачыла, што нам табе лiшнi раз тлумачыць.

"Ах, вось пра што яны гавораць", - падумала я i прызналася iм шчыра, што мяне паклiкала ў гэтую вандроўку i чаго ад мяне чакаюць на радзiме.

- Ну, скажыце мне, - закончыла я сваю споведзь, якая будзе карысць мышынаму цару i ўсёй нашай вялiкай дзяржаве ад таго, што бачыла я ўсе гэтыя дзiвосы? Не змагу ж я вытрасцi iх з кiлбаснай палачкi i сказаць: "Вось палачка, а вось i суп!" Гэтакiм супам падмацуешся хiба што пасля сытага абеду.

Тады эльф правёў сваiм маленечкiм пальчыкам па пялёстку блакiтнай фiялкi, пасля дакрануўся да кiлбаснай палачкi i кажа:

- Глядзi! Я кранаюся яе; а калi ты вернешся ў палац мышынага цара, дакранiся сваiм дарожным кiйком да цёплых царовых грудзей - i тут жа на кiйку заквiтнеюць фiялкi, нават калi на вулiцы будзе стаяць лютая сцюжа. Значыць, ты вернешся дадому не з пустымi рукамi. А вось табе i яшчэ тое-сёе.

Але перш чым мышка паказала гэта "тое-сёе", яна дакранулася палачкай да цёплых грудзей мышынага цара - i сапраўды ў тое ж iмгненне на палачцы вырас цудоўны букет фiялак. Ад iх iшоў такi пах, што мышыны цар загадаў некалькiм мышам, якiя стаялi блiжэй да агню, сунуць хвасты ў агонь, каб запахла ў пакоi падсмаленай поўсцю: мышы, як вядома, не пераносяць паху фiялак, для iх тонкага нюху ён занадта грубы.

- А што яшчэ даў табе эльф? - запытаў мышыны цар.

- Во, ледзьве не забыла, - схамянулася мышка, - ён навучыў мяне аднаму фокусу. - Тут яна павярнула кiлбасную палачку - i ўсе кветкi iмгненна пазнiкалi.

Цяпер мышка трымала ў лапцы звычайную палачку i, уздымаючы яе над галавой, як дырыжор, казала:

- Фiялка цешыць зрок, нюх, адчуванне, - гаварыў мне эльф, - але ж ёсць яшчэ смак i слых.

Тады мышка пачала дырыжыраваць, i ў тое ж iмгненне пачулася музыка, аднак зусiм не падобная на тую, якая гучала ў лесе на свяце эльфаў: гэта музыка адразу нагадала ўсiм шум, якi бывае на звычайнай кухнi. Вось гэта быў канцэрт дык канцэрт! Ён пачаўся знянацку - нiбыта вецер раптам узвыў у комiне; у катлах i гаршках быццам закiпела вада, i зашыпела, i палiлася цераз край, i заляпала качарга па мядзяным катле. Пасля гэтак жа нечакана ўсё гэта сцiхла: адно глуха яшчэ булькатаў iмбрык, так, што нельга было зразумець, цi ён закiпае, цi яго толькi што паставiлi на агонь. Пасля ў маленькiм гаршочку зноў падала голас вада, i ў вялiкiм закiпела, - i яны забулькаталi, як раззлаваныя адзiн на аднаго. А мышка тым часам махала сваёй палачкай усё хутчэй i хутчэй. Вада ў катлах булькала, шыпела, пенiлася, вецер дзiка завываў, а ў комiне гуло: гу-у-у! Мышцы зрабiлася так страшна ад гэтай музыкi, што яна выпусцiла палачку.

- Вось дык суп! - ўсклiкнуў мышыны цар. - А што будзе на другое?

- Гэта ўсё, - нясмела прапiшчала мышка i прысела.

- Ну i хопiць, - вырашыў мышыны цар. - Паслухаем цяпер, што нам скажа другая мыш.

III. Пра што паведала другая мыш-вандроўнiца

- Я нарадзiлася ў бiблiятэцы, - пачала другая мыш. - Мне i ўсёй нашай сям'i так i не давялося нiводнага разу трапiць у сталоўку, пра кладоўку дык i казаць няма чаго. Першы раз пабачыла кухню я ў час вандроўкi, другi - сёння, вось тут. Кажучы шчыра, мы часта галадалi, калi жылi ў бiблiятэцы, але затое набылi багата ведаў, i вось калi да нас данеслiся чуткi пра царскую ўзнагароду за суп з кiлбаснай палачкi, то мая старая бабуля адшукала адзiн даўнi рукапiс. Яна яго, вядома, прачытаць не магла, але чула, як чыталi iншыя, з таго рукапiсу запомнiла такiя словы: "Калi ты паэт, то здолееш зварыць нават суп з кiлбаснай палачкi". Бабуля тады пытае ў мяне, цi магу я пiсаць вершы? За сабой такога Божага дару я не заўважала, але бабуля пачала рашуча даводзiць, што я абавязкова павiнна стаць паэтэсай. Тады я пытаю ў яе, а што для гэтага патрэбна, - бо зрабiцца паэтэсай было для мяне не больш лёгкай справай, чым зварыць той жа суп з кiлбаснай палачкi. Мая бабуля за свой век праслухала багата кнiг i сказала мне - каб зрабiцца паэтэсай трэба валодаць трыма рэчамi: розумам, фантазiяй i пачуццём.

- Раздабудзь усё гэта i адразу пачнеш вершыкi складаць, - сказала яна. - А ўжо тады абавязкова зварыш суп з кiлбаснай палачкi.

I вось я пакiравала на захад i пачала вандраваць па свеце, каб зрабiцца паэтэсай.

Я ведала, што ва ўсялякай справе розум - гэта самае важнае, а фантазiя i пачуццё маюць другасную ролю, - то найперш вырашыла набрацца розуму. Але ж дзе яго шукаць, той розум?

"Iдзi да мураша i набiрайся мудрасцi ў яго!" - сказаў некалi адзiн чалавечы цар. Пра тое чула я некалi ў бiблiятэцы. Я нi разу не спынiлася ў дарозе, пакуль не дайшла да вялiкага мурашнiка.

Я затаiлася ў моху i пачала набiрацца той самай мудрасцi.

Што за цiкавы народ, гэтыя мурашы, i да чаго ж яны мудрыя! У iх усё размеркавана i разлiчана да дробязей. "Працаваць i класцi яйкi, - кажуць мурашы, - найпершы абавязак". Тым яны жывуць сёння, тым самым клапоцяцца i пра заўтрашнi дзень. Усе мурашы дзеляцца на шляхетных i рабочых. Становiшча кожнага з iх у мурашнiку вызначаецца яго асабiстым нумарам. Царыца мае першы нумар, таму яе думка заўсёды вырашальная для ўсiх астатнiх, царыца ўжо даўным-даўно праглынула ўсю зямную мудрасць.

Царыца гаварыла так доўга i так разумна, што яе прамовы падалiся мне нават занадта мудрагелiстымi. Яна, напрыклад, сцвярджала, што ва ўсiм свеце няма нiчога больш вышэйшага, чым iхнi мурашнiк, а мiж тым тут жа побач расло дрэва i было яно такое высокае, што не расказаць! Ды нiхто не мог пярэчыць царыцы, усе слухалi яе ды маўчалi. Але вось неяк вечарам адзiн мураш узабраўся на тое дрэва, высока-высока, ажно заблудзiўся ў галлi. На такую вышыню яшчэ не ўзбiраўся нi адзiн яго суродзiч. А калi мураш, добра паблукаўшы, вярнуўся дадому, то пачаў расказваць iншым мурашам, што ёсць на свеце тое-сёе значна вышэйшае, чым iхнi мурашнiк. Астатнiя мурашы палiчылi такiя словы зневажальнымi для iх мурашынага роду i загадалi стражнiкам, каб яны надзелi нахабнiку наморднiк i замкнулi зламыснiка ў адзiночную камеру. Праз колькi часу пасля гэтага здарэння залез на дрэва яшчэ адзiн мураш i ўзабраўся на тую ж вышыню, што i яго папярэднiк, а як вярнуўся дахаты, то таксама падзялiўся сваiм адкрыццём, але зрабiў ён гэта больш асцярожна, гаварыў нейкiя няпэўныя словы, загадкава паводзiў вусамi. Ён лiчыўся найбольш паважаным мурашом, да таго ж быў са шляхетных, мабыць, акурат таму паверылi яму, а калi ён памёр, то гэтаму мурашу паставiлi нават помнiк з яйкавай шалупiнкi - у знак асаблiвай павагi да навукi.

- Мне часта даводзiлася бачыць, - казала далей мышка, - як мурашы пераносяць яйкi на спiне. Аднойчы мураш не ўтрымаў яйка, i як ён пасля нi стараўся закiнуць яго сабе за спiну, нiчога з таго не атрымлiвалася. Тады падбеглi яшчэ два мурашы i пачалi з усяе сiлы дапамагаць суродзiчу. Яны шчыравалi так заўзята, што ледзьве не паскiдалi сваёй уласнай ношкi, а калi апамяталiся, то кiнулi сябра ў бядзе i пабеглi далей сваёй дарогай, бо кожнаму свая кашуля блiжэй да цела. Мурашыная царыца ва ўсiм гэтым убачыла лiшнi доказ таму, што мурашы валодаюць не толькi сэрцам, але i розумам. "Гэтыя якасцi ўзносяць нас, мурашоў, вышэй за ўсiх iншых разумных iстотаў, - заявiла яна. Розум мiж iншым стаiць на першым месцы, i я асабiста адорана iм найбольш!" Сказаўшы гэтыя словы, царыца велiчна паднялася на заднiя лапы, тут я i праглынула яе, бо якраз успомнiла словы чалавечага цара: "Iдзi да мураша i набiрайся мудрасцi ў яго!" Вось я i праглынула тую мудрасць разам з царыцай-мурашыхай. Пасля я наблiзiлася да высокага дрэва, што расло паблiзу мурашнiка. Гэта быў стары, магутны дуб. Я ўжо ведала, што на дубе жыве жанчына, якую завуць дрыядай. Яна нараджаецца, жыве i памiрае разам з дрэвам. Пра ўсё гэта я даведалася некалi ў бiблiятэцы, а цяпер пабачыла лясную паненку на ўласныя вочы. Дрыяда, як убачыла мяне, то адразу спалохана войкнула - як i ўсе жанчыны, яна баялася мышэй; але былi ў яе на тое куды больш важкiя прычыны, чым у iншых: я ж магла пагрызцi каранi дрэву, ад якога залежыла жыццё жанчыны. Тады я загаварыла з дрыядай ласкава i ветлiва, як магла, супакоiла, то яна ўзяла мяне ў сваю пяшчотную далонь. А як даведалася, чаму я трапiла сюды, то выказала такое меркаванне - мабыць, гэтым вечарам мне пашчасцiць завалодаць адным з тых двух скарбаў, якiя мне засталося знайсцi. Дрыяда растлумачыла, што дух фантазii - яе добры сябра i што ён такi прыгожы, як сам бог кахання, i любiць ён вельмi адпачываць у зялёным голлi, якое шумiць тады мацней звычайнага. Дух фантазii называе жанчыну сваёй любiмай дрыядай, а гэты дуб - найбольш любiмым дрэвам. Каранi дуба i сапраўды пранiкаюць глыбока ў глебу, а ствол дрэва з пышнай зялёнай шапкай цягнецца высока ў неба. Галiны дуба прывыклi i да лютых зiмовых маразоў, i да буйных ветраў, i сонечныя спякотныя прамянi iм не перашкода.

- А яшчэ, - казала далей дрыяда, - там, на макаўцы дрэва, спяваюць птушкi, гэта яны апавядаюць пра далёкiя заморскiя краiны, куды лётаюць крылатыя спевакi ў вырай. Толькi адзiн сук на дубе засох, але на iм звiў буслянку бусел. Гэта яшчэ больш упрыгожвае дрэва, да таго ж можна паслухаць згадкi бусла пра краiну пiрамiдаў. Духу фантазii ўсё гэта вельмi падабаецца. Бывае i я апавядаю яму пра жыццё ў лесе: пра той час, калi я была зусiм маленькай, а маё дрэўца толькi пачынала расцi i галiнавацца, нават крапiва-жыгучка захiнала яго ад сонца. Апавядаю яму пра ўсё, што тут адбывалася за доўгiя гады. А цяпер паслухай мяне, - гаварыла далей жанчына. - Схавайся паблiзу i ўважлiва сачы за ўсiм, што будзе тут дзеяцца. Калi з'явiцца дух фантазii, я пры першым зручным выпадку вырву ў яго з крыла пёрка. А ты падбяры тое пяро, лепшага няма нi ў аднаго паэта!

- Праз колькi часу з'явiўся дух фантазii, пяро было вырвана, i я атрымала яго, - дзялiлася ўспамiнамi мышка. - Мне давялося апусцiць пяро ў ваду i трымаць там да тае пары, пакуль яно не размокла, а тады я згрызла яго, хоць было не дужа смачна. Усё ж нялёгка ў нашы днi зрабiцца паэтам, вунь колькi ўсяго трэба пагрызцi i пераварыць! I вось я набыла не толькi розум, але i фантазiю, а ўжо маючы ўсё гэта, лёгка было раздабыць i пачуццё ў маёй роднай бiблiятэцы. Там я некалi чула, як адзiн вялiкi чалавек гаварыў, што ёсць раманы, адзiнае прызначэнне якiх - выцэджваць з людзей лiшнiя слёзы. Гэта своеасаблiвая губка, якая ўсмоктвае пачуццi. Я прыгадала некалькi такiх кнiг. Яны заўсёды здавалiся мне асаблiва апетытнымi, бо былi такiя зачытаныя i зашмальцаваныя, што, напэўна, увабралi ў сябе мора чалавечых пачуццяў.

Калi вярнулася на радзiму, то я адразу рушыла ў бiблiятэку i не марудзячы часу ўзялася за вялiкi раман - правiльней, за яго мякiш цi, так сказаць, за сутнасць; вокладку я не чапала. Калi я згрызла гэты раман, а пасля яшчэ адзiн, то раптам адчула, быццам унутры ў мяне нешта, зварухнулася. Тады я адгрызла яшчэ кавалачак ад трэцяга рамана - i зрабiлася сапраўднай паэтэсай. Я так пра гэта ўсiм i заявiла. Але неўзабаве ў мяне моцна разбалелася галава, пачалiся колiкi ў жываце - i наогул, дзе ў мяне толькi не балела! Я пачала думаць: што б такое расказаць пра кiлбасную палачку? I тады ў мяне ў галаве закруцiлася мноства розных палачак, - то сапраўды ў мурашынай царыцы розум быў адметны! Спачатку я без дай прычыны раптам успомнiла пра чалавека, якi ўзяўшы ў рот чароўную палачку, адразу рабiўся нябачным; пасля ўспомнiла пра палачку-выручалачку; пасля пра тое, што "шчасце - не палка, у рукi яго не возьмеш"; пасля згадала пра тое, што "ў кожнай палкi два канцы"; нарэшце пра ўсё, чаго я баюся, "як сабака палкi" i нават пра "палачку-павучалачку"! Як бачна, усе мае думкi засяродзiлiся на ўсемагчымых палках i палачках. Як ты паэт, то здолей уславiць нават звычайную сукаватую палку! А я ж цяпер паэтэса, i не горшая, чым iншыя рыфмаплёты! З гэтага дня я магу штодня частаваць вас вершыкамi пра любую палачку - гэта i ёсць мой суп.

- Паслухаем трэццюю, - сказаў мышыны цар.

- Пi-i, пi-i! - данеслася ад дзвярэй, i ў кухню стралой уляцела маленькая мышка, тая, якая была чацвертаю па лiку, - тая самая, пра якую ўсе казалi, што яна загiнула дзесьцi ў дарозе. I вось цяпер мышка-вандроўнiца так бегла, што нават павалiла кiлбасную палачку, абвiтую чорным жалобным крэпам. Бегла тая мышка сюды ўвесь дзень i ўсю ноч, ехала чыгункаю ў таварным вагоне, ледзьве паспеўшы ў яго ўскочыць. У дарозе яна згубiла сваю кiлбасную палачку, але не ўласны язык, i вось цяпер, уся ўскудлачаная, працiснулася наперад i адразу ж пачала гаварыць-стракатаць, нiбыта тут чакалi яе адну, быццам на ёй адной белы свет клiнам сышоўся. Яна стракатала бесперастанку i з'явiлася так нечакана, што нiхто не паспеў яе своечасова спынiць, гэта якраз дазволiла мышцы выказацца да канца. То i мы паслухаем.

IV. Пра што апавядала чацвертая мыш, якая гаварыла пасля другой

- Я адразу пакiравала ў вялiзны горад. Як ён называецца, не памятаю, бо ў мяне кепская памяць на назвы i iмёны. Адразу з вакзала разам з канфiскаваным таварам была я дастаўлена ў гарадскую ратушу, адтуль пабегла да мясцовага турэмшчыка. Ён мне расказаў пра зняволеных, асаблiва пра аднаго вязня, якi трапiў у турму ўсяго за слова, якое вымавiў неасцярожна. На чалавека была заведзена шумная справа, хоць яна, шчыра кажучы, нявартая была нават выедзенага яйка. "Уся гэта гiсторыя - проста суп з кiлбаснай палачкi, - заявiў турэмшчык, - аднак за гэты суп недарэку чаго добрага давядзецца заплацiць галавой". Зразумела, я адразу зацiкавiлася вязнем i, падпiльнаваўшы зручны момант, шмыганула да яго ў камеру: няма на свеце такiх пазамыканых дзвярэй, пад якiмi не знайшлося б прыдатнай шчылiны для мышкi...

Вязень меў прыгожыя вялiкiя вочы, яны ажно гарэлi на бледным твары. А яшчэ меў ён доўгую бараду. У змрочнай камеры чадзiла лямпа, але сценам i столi гэта ўжо не шкодзiла, бо былi яны i без таго чорныя. На сцяне вязень выдрапваў вершы, малюнкi. Ён тут, мабыць, вельмi сумаваў i таму ўзрадаваўся, калi ўбачыў нечаканую госцю. Ён спачатку прыручаў мяне хлебнымi крошкамi, пасвiстваў мне, прамаўляў ласкавыя словы, i я адчула да яго ўзаемную прыязнасць. Так мы хутка пасябравалi. Ён дзялiўся са мной хлебам i вадой, кармiў мяне сырам i кiлбасой - словам, жылося мне там цудоўна, але найбольш прыемным было тое, што чалавек палюбiў мяне. Ён мне дазваляў бегаць у яго па руках, нават залезцi ў рукаво, зашыцца ў бараду; называў мяне сваёй маленькай сяброўкай. I я таксама вельмi палюбiла вязня, бо сапраўдная любоў заўсёды павiнна быць узаемнай. Я нават забылася, чаго вандрую па гэтым свеце, i нават дзесьцi ў нейкай шчылiне згубiла сваю кiлбасную палачку, яна i цяпер там, пэўна, ляжыць. Я вырашыла не пакiдаць майго новага сябру, бо калi б пакiнула, то застаўся б ён на гэтым свеце зусiм адзiн i наўрад цi перанёс бы такую скруху. Дык вось я засталася ў турэмнай камеры, а вязень неўзабаве пакiнуў яе. Калi мы бачылiся апошнi раз, то быў чалавек вельмi сумным, даў мне двайную порцыю хлеба, кавалачак сыру i паслаў на развiтанне паветраны пацалунак.

Ён пайшоў з камеры i не вярнуўся ў яе. Больш нiчога я пра яго не ведаю. Дык вось прыгадала я тады словы турэмшчыка: "Зрабiлi хлапцу суп з кiлбаснай палачкi", - i пакiравала да турэмшчыка. Быў ён злым i непрыемным чалавекам. Ён мяне таксама пачаў прываблiваць крошкамi, а пасля схапiў i пасадзiў у клетку, што круцiлася, як кола. Трапiць у такую пастку - проста жах! Бяжыш i бяжыш, а застаешся на месцы, i ўсе з цябе смяюцца, здзекуюцца з цябе.

Аднак у турэмшчыка была цудоўная маленькая ўнучка з залатымi завiтушкамi на галаве; мела яна зiхоткiя, добрыя вочы, усмешлiвы тварык.

- Бедная маленькая мышка, - сказала аднойчы дзяўчынка, калi зазiрнула ў апрыклую мне клетку, пасля дзяўчынка адсунула жалезную засаўку i я выскачыла на волю. Узабралася на падваконнiк, а тады сiганула ў вадасцёкавы жолаб. "Воля! Я вольная!" - радавалася я i нават забылася, чаго сюды прыбягала.

А мiж тым пачало цямнець, насоўвалася ноч. Я прыстала нанач у старой вежы. Там жылi толькi вартаўнiк ды сава. Спачатку я крыху баялася iх, асаблiва савы - яна вельмi падобная на кошку i акрамя таго ў яе ёсць адна прыкрая загана: як i кошка, сава ласуецца мышамi. Але хто з нас не памыляецца ў жыццi! Гэтым разам памылiлася i я. Сава, як выявiлася, - разважлiвая i адукаваная асоба. Яна шмат чаго пабачыла на сваiм веку, ведала больш, чым вартаўнiк, i амаль столькi, колькi ведаю я. Яе малыя савяняты прымалi ўсялякую жыццёвую недарэчнасць вельмi блiзка да сэрца. "Не варыце супу з кiлбаснай палачкi, павучала iх у такiх выпадках старая сава, - не шумiце без дай-прычыны". Старая сава была вельмi ўважлiвай, пяшчотнай мацi. Я адразу адчула да яе давер i нават не пабаялася падаць голасу са сваёй шчылiны. Гэта саве вельмi спадабалася, i яна абяцала мне падтрымку. Нiводнай жывёлiне яна цяпер не дазволiць з'есцi мяне, бо ўжо лепш зробiць гэта сама, калi наблiзiцца зiма i не будзе чаго iншага есцi.

Сава была надзвычай разумнай птушкай. Яна, напрыклад, даказала мне, што вартаўнiк не змог бы трубiць, калi б у яго на поясе не вiсеў рог. А яшчэ важнiчае чалавек, робiць выгляд, што ён не горшы за саву! Але што з яго возьмеш! Суп з кiлбаснай палачкi!

Тут я i папрасiла саву расказаць мне, як той суп можна прыгатаваць. А сава мне растлумачыла: "Суп з кiлбаснай палачкi - гэта ўсяго толькi прымаўка; кожны разумее яе па-свойму, як сам хоча, i кожны верыць, што яго думкi наконт гэтага найбольш правiльныя. А калi папраўдзе разабрацца, то нiякага супу з кiлбаснай палачкi не бывае". "Як не бывае?" - збянтэжылася я. Вось дык навiна! Так, iсцiна не заўсёды прыемная, але ж яна вышэй за ўсё.

Тое самае сказала мне i сава. Падумала я, падумала i ўрэшце зразумела, што калi я прывязу дадому самае высокае, што толькi ёсць на свеце, гэта значыць iсцiну, то гэта будзе куды больш каштоўным, чым нейкi там суп. I я заспяшалася дадому, каб хутчэй паднесцi вам самае высокае i праўдзiвае - iсцiну.

Мышы - народ адукаваны, а мышыны цар тым больш. I ён можа смела браць мяне царыцай, у iмя высокай iсцiны.

- Твая iсцiна - хлусня! - залямантавала мыш, якая яшчэ не паспела выказацца. - Я магу зварыць гэты суп, i звару яго зараз жа!..

V. Як варылi суп...

- Я нiкуды не ездзiла, - пачала апавядаць трэццяя мыш. - А засталася дома, бо гэтак больш надзейна. Няма чаго бадзяцца па белым свеце, калi ўсё можна раздабыць дома. I я вось засталася! Я не набiвалася ў сяброўства да ўсялякага там гнюсу, каб навучыцца варыць суп, не глытала мурашоў i не чаплялася да соў. Я дайшла да ўсяго ўласным розумам... То пастаўце, калi ласка, кацёл на плiту. Вось так! Цяпер налiце вады, ды каб паўней было. Вельмi добра! Няхай вада закiпае, няхай забурлiць белымi струмянямi. А цяпер кiньце ў кацёл кiлбасную палачку... Цi не пажадаеце вы цяпер, ваша светласць, сунуць у кiпень ваш пушысты царскi хвосцiк, каб злёгку памешваць iм суп! Чым даўжэй будзеце памешваць, тым больш наварыстым атрымаецца булён, - гэта ўсё вельмi проста. I не трэба нiякiх прыпраў - сядзiце сабе ды памешвайце хвосцiкам! Вось так!

- А цi нельга даручыць гэту справу каму iншаму? - пытае мышыны цар.

- Не, - адказвае мышка, - нельга. Уся сiла ў царскiм хвасце!

I вось вада закiпела, а мышыны цар прыладзiўся каля катла i выцягнуў хвост, - акурат так, як мышы звычайна здымаюць смятанку з малака. Але як толькi на царскi хвост дыхнула гарачай парай, мышыны цар iмгненна саскочыў на падлогу.

- Ну, быць табе царыцай, - паспешлiва заявiў ён. - А з супам давай пачакаем да нашага залатога вяселля. Вось узрадуюцца тады беднякi ў маiм царстве! А пакуль няхай чакаюць ды смачна аблiзваюцца.

Адгулялi вяселле, ды толькi шмат хто з мышэй, вяртаючыся дадому, незадаволена пабуркваў:

- Ну, хiба гэта суп з кiлбаснай палачкi? Гэта хутчэй суп з мышынага хваста!

Яны лiчылi, што iншыя падрабязнасцi, якiя паведалi тры мышы, былi цiкавымi, але iх, бадай, трэба было расказаць iначай. Калi б пра гэта апавядалi мы, то казалi б вось так i так.

Увогуле, гэта ўжо самая сапраўдная крытыка, а крытыка, згадзiцеся, заўсёды заднiм розумам моцная.

Уся гэта гiсторыя абляцела ўвесь свет, i меркаваннi наконт яе раздвоiлiся; але яна сама ад таго нiколечкi не змянiлася. Наша гiсторыя праўдзiвая ва ўсiх падрабязнасцях ад пачатку да канца, уключаючы i кiлбасную палачку. Вось толькi падзяку за казку лепш не чакаць, усё адно не дачакаешся!

ТАЛIСМАН

Прынц з прынцэсай адзначалi свой мядовы месяц. Яны былi неверагодна шчаслiвыя, i толькi адна думка-развага не давала iм спакою: iм вельмi хацелася ведаць, цi будуць яны гэткiя ж шчаслiвыя ўсё сваё жыццё? Таму i сталi яны марыць пра талiсман, якi засцярог бы iх ад усялякiх нягод у сямейным жыццi. А да гэтага яны шмат наслухалiся пра аднаго чалавека; жыў гэты чалавек у лесе, i ўсе паважалi яго за мудрасць. У любой бядзе i ў любым цяжкiм становiшчы ён мог даць слушную параду. Выправiлiся да гэтага мудраца прынц з прынцэсай i расказалi яму пра ўсё, што смылела ў iх на душы. Выслухаў iх мудрэц i сказаў:

- Iдзiце вандраваць па белым свеце, i калi сустрэнуцца вам шчаслiвыя i ўсiм задаволеныя муж i жонка, папрасiце ў iх квалачак сподняй бялiзны, а калi здабудзеце такi кавалачак, насiце яго заўсёды як талiсман. Гэта надзейны сродак.

Селi прынц з прынцэсай на коней i выправiлiся ў шлях-дарогу; неўзабаве пачулi яны ад людзей пра аднаго вядомага рыцара, якi нiбыта жыў са сваёй жонкай шчаслiвей за ўсiх iншых. Паехалi яны да яго ў замак i пачалi самi распытвацца, цi праўда, што яны так задаволены сваiм жыццём, як сведчыць пра гэта погаласка.

- Усё праўда, - адказалi яны, - толькi адно гора: няма ў нас дзяцей.

Значыць, шукаць тут талiсман не мела сэнсу, i давялося прынцу з прынцэсай выправiцца далей на пошукi шчаслiвых i ўсiм задаволеных мужа з жонкай.

I вось прыехалi яны ў горад, дзе згодна з чуткамi быў адзiн сумленны гараджанiн, якi жыў са сваёй жонкай у згодзе, каханнi i ласцы. Прыйшлi яны да яго i спыталi, цi праўда, што ён гэткi шчаслiвы ў сямейным жыццi, як пра гэта расказваюць.

- Ды ўжо што праўда, то праўда! - адказаў муж. - Жывём мы з жонкай душа ў душу, вось толькi дзяцей у нас зашмат, а з iмi хапае нам клопату i гора!

Значыць, шукаць талiсман i ў яго няма сэнсу, i прынц з прынцэсай выправiлiся далей, усюды распытваючы, цi не чуў хто пра шчаслiвых i задаволеных мужа i жонку. Але такiя нiяк не сустракалiся.

Аднойчы, калi ехалi па палях i лугах, заўважылi яны ля дарогi пастуха, якi весела iграў на жалейцы. I бачаць яны, што да пастуха iдзе жанчына з немаўлём, а другое дзiця, хлапчука, вядзе за руку. Як толькi пастух убачыў жанчыну, ён кiнуўся ёй насустрач, павiтаўся, узяў немаўля i пачаў цалаваць i лашчыць яго. А сабака пастуха скакаў i брахаў ад радасцi, падбег да хлапчука i лiзнуў яго за руку. Мiж тым жонка пастуха дастала гаршчок, якi прынясла з сабой, i сказала:

- Iдзi, бацька, паеш.

Муж сеў на зямлю i пачаў есцi, але першы кавалак ён аддаў немаўляцi, а другi падзялiў памiж хлапчуком i сабакам. Усё гэта бачылi i чулi прынц з прынцэсай. Падышлi яны блiжэй i завялi гаворку з мужам i жонкай:

- Вiдаць, вы самыя шчаслiвыя i задаволеныя на свеце муж i жонка?

- Ды ўжо ж што праўда, то праўда, - адказаў муж. - Дзякаваць Богу. Няма на свеце нiводнага прынца з прынцэсай, якiя былi б шчаслiвейшыя за нас.

- Ведаеце што, - сказаў тады прынц, - дапамажыце нам, вы пра гэта не пашкадуеце! Дайце нам кавалачак кашулi, якую вы носiце на целе!

Пачуўшы гэта, пастух з жонкай неяк дзiўна пераглянулiся. А пастух сказаў:

- Бачыць Бог, мы з радасцю далi б вам не толькi па шматку, але i цэлую кашулю, калi б яна ў нас была. Але ў нашай хаце няма нават нiякай анучы.

Давялося прынцу з прынцэсай выправiцца далей з пустымi рукамi. У рэшце рэшт доўгiя i марныя блуканнi надакучылi iм, i яны скiравалi дамоў. Калi прынц з прынцэсай ехалi мiма хацiны мудраца, яны папiкнулi яго за тое, што ён даў iм такую дрэнную параду, i расказалi пра сваё падарожжа.

Усмiхнуўся на гэта мудрэц i сказаў:

- Няўжо вы i на самай справе змарнавалi час? Хiба не вярнулiся вы дамоў умудроныя вопытам?

- Гэта праўда, - адказаў прынц, - я даведаўся, што шчасце i задаволенасць сваiм лёсам - рэдкi дар на гэтым свеце!

- А я, - сказала прынцэса, - зразумела: каб быць шчаслiвым, трэба толькi адно - быць шчаслiвым!

Тут прынц працягнуў прынцэсе рукi i зiрнулi яны адно на аднаго з зайздросным замiлаваннем i каханнем. Блаславiў iх мудрэц i сказаў:

- У вашым уласным сэрцы знайшлi вы сапраўдны талiсман! Беражыце яго, i тады злы дух незадаволенасцi нiколi не завалодае вамi!

РУСАЛАЧКА

Далёка ў моры вада сiняя-сiняя, як пялёсткi самых прыгожых васiлькоў, празрыстая-празрыстая, як самае чыстае шкло, толькi вельмi глыбокая, такая глыбокая, што нiякага якарнага каната не хопiць. Шмат званiц трэба паставiць адна на адну, тады толькi верхняя выгляне на паверхню. Там на дне жыве падводны народ.

Але не падумайце, што дно голае, адзiн толькi белы пясок. Не, там растуць незвычайныя дрэвы i кветкi з такiмi гнуткiмi сцяблiнамi i лiсцем, што яны варушацца, нiбы жывыя, ад самага малога руху вады. А мiж галiн ходзiць туды-сюды рыба, вялiкая i маленькая, зусiм як птушкi лятаюць у паветры ў нас наверсе. У самым глыбокiм месцы стаiць палац марскога цара - сцены яго з каралаў, высокiя стральчатыя вокны з самага чыстага бурштыну, а дах увесь з ракавiн; яны то адкрываюцца, то закрываюцца, у залежнасцi ад таго, прылiў цi адлiў, i гэта вельмi прыгожа, бо ў кожнай ляжаць зiхатлiвыя жамчужыны i любая была б цудоўным упрыгожаннем у кароне самой каралевы.

Марскi цар даўным-даўно аўдавеў, i гаспадаркай у яго кiравала старая мацi, жанчына разумная, толькi надта ўжо ганарылася яна сваёй знатнасцю: на хвасце старая насiла аж дванаццаць вустрыц, тады як iншым вяльможам дазвалялася толькi шэсць. У астатнiм жа яна заслугоўвала ўсялякай пахвалы, асаблiва таму, што душы не чула ў сваiх маленькiх унучках - прынцэсах. Iх было шэсць, усе прыгожанькiя, але мiлейшай за ўсiх была самая малодшая, са скурай чыстай i пяшчотнай, як пялёстак ружы, з вачыма сiнiмi i глыбокiмi, як мора. Толькi ў яе, як, зрэшты, i ў астатнiх, ног не было, а замест iх быў хвост, як у рыбы.

Цэлы дзень гулялi прынцэсы ў палацы, у прасторных пакоях, дзе са сцен раслi жывыя кветкi. Расчынялiся вялiкiя бурштынавыя вокны, i ўсярэдзiну заплывала рыба, зусiм як у нас ластаўкi залятаюць у хату, калi вокны адчынены насцеж, толькi рыба падплывала проста да маленькiх прынцэс, брала з iх рук ежу i дазваляла сябе гладзiць.

Перад палацам быў вялiкi сад, у iм раслi агнiста-чырвоныя i цёмна-сiнiя дрэвы, плады iх ззялi золатам, кветкi - гарачым агнём, а сцяблiны i лiсце бесперастанна гайдалiся. Зямля была суцэльным дробным пяском, толькi блакiтнаватым, як сернае полымя. Усё там унiзе адлiвала якойсьцю асаблiвай сiнечаю, - можна было падумаць, быццам стаiш не на дне марскiм, а ў паветранай вышынi, i неба ў цябе не толькi над галавой, але i пад нагамi. У бязветраны дзень з дна вiдаць было сонца, яно здавалася пурпурнай кветкай, з чашы якой лiецца святло.

У кожнай прынцэсы была ў садзе свая мясцiнка, тут яны маглi капаць i садзiць, што хацелi. Адна зрабiла сабе градку для кветак у выглядзе кiта, другой уздумалася, каб яе градка выглядала русалкай, а самая малодшая зрабiла сабе градку, круглую, як сонца, i кветкi на ёй садзiла такiя ж пунсовыя, як яно само. Дзiўнае дзiця была гэта русалачка, цiхае, задуменнае. Iншыя сёстры ўпрыгожвалi сябе ўсякай усячынай, якую знаходзiлi на затопленых караблях, а яна толькi i любiла, што кветкi ярка-чырвоныя, як сонца, там, наверсе, ды яшчэ прыгожую мармуровую статую. Гэта быў цудоўны хлопчык, высечаны з чыстага белага каменя, якi апусцiўся на дно марское пасля караблекрушэння. Каля статуi русалачка пасадзiла ружовую нiцую вярбу, яна пышна разраслася i звешвала свае галiны над статуяй да блакiтнага пясчанага дна, дзе атрымлiваўся фiялетавы цень, якi зыбаўся ў лад гайданню галiн, i ад гэтага здавалася, быццам верхавiна i каранi лашчуцца адно да аднаго.

Больш за ўсё русалачка любiла слухаць расказы пра свет людзей там, наверсе. Старой бабулi давялося расказаць ёй усё, што яна ведала пра караблi i гарады, пра людзей i жывёл. Асаблiва дзiвосным i незвычайным здавалася русалачцы тое, што кветкi на зямлi пахнуць, - не тое, што тут, на марскiм дне, - лясы там зялёныя, а рыба сярод галiн спявае так гучна i прыгожа, што проста заслухаешся. Рыбай бабуля называла птушак, iнакш унучкi не зразумелi б яе: яны ж зроду не бачылi птушак.

- Калi вам споўнiцца пятнаццаць гадоў, - казала бабуля, - вам дазволяць усплываць на паверхню, сядзець у месячным святле на скалах i глядзець на вялiзныя караблi, якiя праплываюць мiма, на лясы i гарады!

У гэтым годзе старэйшай прынцэсе якраз спаўнялася пятнаццаць гадоў, але сёстры былi пагодкамi, i выходзiла так, што толькi праз пяць гадоў самая малодшая зможа падняцца з дна марскога i ўбачыць, як жывецца нам тут, наверсе. Ды кожная абяцала расказаць астатнiм, што яна ўбачыла i што ёй больш за ўсё спадабалася ў першы дзень, - бабулiных расказаў iм было мала, хацелася ведаць як мага больш.

Нiводную з сясцёр не вабiла так на паверхню, як самую малодшую, цiхую, задуменную русалачку, якой даводзiлася чакаць даўжэй за ўсiх. Ноч за ноччу праводзiла яна каля адчыненага акна i ўсё глядзела наверх праз цёмна-сiнюю ваду, у якой плёскала хвастамi i плаўнiкамi рыба. Месяц i зоркi бачылiся ёй, i хоць свяцiлi яны зусiм цьмяна, затое здавалiся праз ваду нашмат большымi, чым нам. А калi пад iмi нiбы плыло цёмнае воблака, ведала яна, што гэта цi кiт праплывае, цi карабель, а на iм шмат людзей, i ўжо, канешне, iм i ў галаву не прыходзiла, што ўнiзе пад iмi прыгожанькая русалачка цягнецца да карабля сваiмi белымi рукамi.

I вось старэйшай прынцэсе споўнiлася пятнаццаць гадоў, i ёй дазволiлi ўсплыць на паверхню.

Колькi было расказаў, калi яна вярнулася назад! Ну, а лепш за ўсё, расказвала яна, было ляжаць у месячным святле на водмелi, калi мора спакойнае, i разглядваць вялiкi горад на беразе: быццам сотнi зорак, там мiгцелi агнi, чулася музыка, шум экiпажаў, гамана людзей, вiднелiся званiцы i шпiлi, званiлi званы. I якраз таму, што туды ёй нельга было, туды i цягнула яе больш за ўсё.

Як прагна слухала яе расказы самая малодшая сястра! А потым, вечарам, стаяла каля адчыненага акна i глядзела наверх праз цёмна-сiнюю ваду i думала пра вялiкi горад, шумны i ажыўлены, i ёй здавалася нават, што яна чуе, як звоняць званы.

Праз год i другой сястры дазволiлi падняцца на паверхню i плыць куды пажадае. Яна вынырнула з вады якраз у тую хвiлiну, калi сонца заходзiла, i вырашыла, што больш дзiвоснага вiдовiшча няма на свеце. Неба было ўсё залатое, сказала яна, а воблакi - ах, у яе проста няма слоў апiсаць, якiя яны прыгожыя! Чырвоныя i фiялетавыя, плылi яны па небе, але яшчэ хутчэй ляцела да сонца, нiбы доўгi белы вэлюм, чарада дзiкiх лебедзяў. Яна таксама паплыла да сонца, але яно апусцiлася ў ваду, i ружовы водблiск на моры i аблоках патух.

Яшчэ праз год паднялася на паверхню трэцяя сястра. Гэта была смялейшая за ўсiх i праплыла ў шырокую раку, якая ўпадала ў мора. Яна ўбачыла там зялёныя ўзгоркi з вiнаграднiкамi, а з гушчару цудоўнага лесу выглядвалi палацы i сядзiбы. Яна чула, як спяваюць птушкi, а сонца прыгравала так моцна, што ёй не раз даводзiлася ныраць у ваду, каб астудзiць свой палымяны твар. У бухце ёй трапiўся цэлы гурт маленькiх чалавечых дзяцей, яны бегалi галышом i плюхалiся ў вадзе. Ёй захацелася пагуляць з iмi, але яны спалохалiся яе i ўцяклi, а замест iх з'явiўся нейкi чорны звярок - гэта быў сабака, толькi ж ёй яшчэ нi разу не даводзiлася бачыць сабаку - i забрахаў на яе так страшна, што яна перапалохалася i паплыла назад у мора. Але нiколi не забыць ёй дзiвоснага лесу, зялёных узгоркаў i прыгожых дзяцей, якiя ўмеюць плаваць, хаця i няма ў iх рыбiнага хваста.

Чацвертая сястра не была такой смелай, яна плавала ў адкрытым моры i лiчыла, што там якраз i было лепш за ўсё: мора вiдаць вакол на вельмi многа мiль, неба над галавой як велiзарны шкляны купал. Бачыла яна i караблi, толькi зусiм здалёку, i выглядалi яны амаль як чайкi, а яшчэ ў моры кулялiся гарэзлiвыя дэльфiны i кiты пускалi з ноздраў ваду, таму здавалася, быццам вакол бiлi сотнi фантанаў.

Дайшла чарга i да пятай сястры. Яе дзень нараджэння быў зiмой, i таму яна ўбачыла тое, чаго не ўдавалася ўбачыць iншым. Мора было зусiм зялёнае, расказвала яна, усюды плавалi вялiзныя ледзяныя горы, кожная нiбы жамчужына, толькi куды вышэйшая за любую званiцу, пабудаваную людзьмi. Яны былi самага мудрагелiстага выгляду i ззялi, быццам алмазы. Яна ўселася на самую вялiкую з iх, вецер развяваў яе доўгiя валасы, i матросы спалохана абыходзiлi гэтае месца далей. Да вечара неба зацягнулася хмарамi, заблiскалi маланкi, загрымеў гром, пачарнелае мора ўзнiмала ўгору вялiзныя ледзяныя глыбы, якiя асвятлялiся ўспышкамi маланак. На караблях здымалi ветразi, вакол быў страх i жах, а яна хоць бы што плыла на сваёй ледзяной гары i пазiрала, як маланкi сiнiмi зiгзагамi б'юць у мора.

Так вось i было: выплывае якая-небудзь з сясцёр першы раз на паверхню, захапляецца ўсiм новым i прыгожым, ну а тады, калi дарослай дзяўчынай можа падняцца наверх у любую хвiлiну, усё становiцца для яе нецiкавым i яна iмкнецца дамоў i ўжо праз месяц гаворыць, што ў iх унiзе лепш, чым дзе, толькi тут i адчуваеш сябе дома.

Часта па вечарах, абняўшыся, усплывалi пяць сясцёр на паверхню. Ва ўсiх былi дзiвосныя галасы, як нi ў кога з людзей, i калi пачыналася бура, якая пагражала гiбеллю караблям, яны плылi перад караблямi i спявалi так соладка аб тым, як добра на марскiм дне, угаворвалi матросаў без боязi спусцiцца ўнiз. Толькi матросы не маглi разабраць слоў, iм здавалася, што гэта проста шумiць бура, ды i не давялося б iм убачыць на дне нiякiх дзiвосаў - калi карабель тануў, людзi захлыналiся i траплялi ў палац марскога цара ўжо мёртвыя.

Малодшая ж русалачка, калi сёстры яе ўсплывалi вось так на паверхню, заставалася адна-адзiнюткая i глядзела iм ўслед, i ёй хацелася плакаць, ды толькi русалкам не дадзена слёз, i ад гэтага ёй было яшчэ горш.

- Ах, калi ж мне будзе пятнаццаць гадоў! - казала яна. - Я ведаю, што вельмi палюблю той свет i людзей, якiя там жывуць!

Нарэшце i ёй споўнiлася пятнаццаць гадоў.

- Ну вось, выгадавалi i цябе! - сказала бабуля, каралева-ўдава. - Падыдзi ж сюды, я ўпрыгожу цябе, як астатнiх сясцёр!

I яна надзела русалачцы на галаву вянок з белых лiлей, толькi кожны пялёстак быў палавiнкай жамчужыны, а потым начапiла ёй на хвост восем вустрыц у знак яе высокага сану.

- Ды гэта балюча! - сказала русалачка.

- Каб быць прыгожай, можна i пацярпець! - сказала бабуля.

Ах, з якой ахвотай скiнула б русалачка ўсю гэту пышнасць i цяжкi вянок! Чырвоныя кветкi з яе градкi падышлi б ёй куды больш, але нiчога не паробiш.

- Бывайце! - сказала яна i лёгка i плаўна, быццам бурбалачка паветра, паднялася на паверхню.

Калi яна падняла галаву над вадой, сонца толькi што села, але аблокi яшчэ адсвечвалi ружовым i залатым, а ў блякла-чырвоным небе ўжо запалiлiся ясныя вячэрнiя зоркi; паветра было мяккае i свежае, мора спакойнае. Непадалёку стаяў трохмачтавы карабель з адным паднятым ветразем - не было нi самага малога ветрыку. Усюды на снасцях i рэях сядзелi матросы. З палубы чулiся музыка i спевы, а калi зусiм сцямнела, сотнi рознакаляровых лiхтарыкаў асвяцiлi карабель, i ў паветры быццам бы замiльгалi сцягi ўсiх нацый. Русалачка падплыла прама да акна каюты, i кожны раз, калi яе прыпадымала хваляй, яна магла зазiрнуць усярэдзiну праз празрыстае шкло. Там было шмат прыгожа апранутых людзей, але прыгажэйшым за ўсiх быў малады прынц з вялiкiмi чорнымi вачыма. Яму, пэўна, было не больш за шаснаццаць гадоў. Святкаваўся дзень нараджэння, таму на караблi i было так весела. Матросы танцавалi на палубе, а калi выйшаў туды малады прынц, у неба ўзляцелi сотнi ракет, i стала светла як днём, нават русалачка зусiм перапалохалася i нырнула ў ваду, але хутка зноў высунула галаву, i здавалася, нiбы ўсе зоркi з неба падаюць да яе ў мора. Нiколi яшчэ не бачыла яна такога феерверка. Круцiлiся колам вялiзныя сонцы, узлятала ў сiнюю высь дзiвосная вогненная рыба, i ўсё гэта адлюстроўвалася ў цiхай, яснай вадзе. На самiм караблi было так светла, што можна было адрознiць кожны канат, а людзей i тым больш. Ах, якi прыгожы быў малады прынц! Ён пацiскаў усiм рукi, усмiхаўся i смяяўся, а музыка ўсё грымела i грымела ў цудоўную ноч.

Ужо было позна, а русалачка ўсё не магла вачэй адарваць ад карабля i ад вельмi прыгожага прынца. Патухлi рознакаляровыя лiхтарыкi, не ўзляталi больш ракеты, не грукаталi гарматы, затое загуло i забурчала ў глыбiнi марской. Русалачка гайдалася на хвалях i ўсё заглядвала ў каюту, а карабель пачаў набiраць ход, адзiн за адным распускалiся ветразi, усё вышэй узнiмалiся хвалi, збiралiся хмары, далёка заблiскалi маланкi.

Насоўвалася бура, матросы пачалi здымаць ветразi. Карабель, разгойдваючыся, плыў па разгневаным моры, хвалi ўзнiмалiся вялiзнымi чорнымi гарамi, iмкнучыся перакацiцца цераз мачту, а карабель ныраў, быццам лебедзь, мiж высозных валоў i зноў узнiмаўся на грэбень грувасткай хвалi. Русалачцы ўсё гэта здавалася прыемнай прагулкай.

Карабель стагнаў i трашчаў; вось падалася пад ударамi хваляў тоўстая абшыўка бартоў, хвалi захлiснулi карабель, пераламалася папалам, як чарацiнка, мачта, карабель лёг на бок, i вада хлынула ў трум. Тут ужо русалачка зразумела, якая небяспека пагражае людзям, - ёй i самой даводзiлася ўхiляцца ад бярвення i абломкаў, якiя насiлiся па хвалях. На хвiлiну стала цёмна, хоць вока выкалi, але вось блiснула маланка, i русалачка зноў убачыла людзей на караблi. Кожны ратаваўся як мог. Яна шукала вачыма прынца i ўбачыла, як ён упаў у ваду, калi карабель развалiўся на часткi. Спярша яна вельмi ўзрадавалася - ён жа трапiць цяпер да яе на дно, але тут жа ўспомнiла, што людзi не могуць жыць у вадзе i ён прыплыве ў палац яе бацькi толькi мёртвым. Не, не, ён не павiнен памерцi! I яна паплыла мiж бярвення i дошак, зусiм не думаючы аб тым, што яны могуць яе раздушыць. Яна то нырала глыбока, то ўзлятала на хвалю i нарэшце даплыла да юнага прынца. Ён амаль ужо зусiм выбiўся з сiл i плыць па бурным моры не мог. Рукi i ногi адмаўлялiся яму служыць, прыгожыя вочы заплюшчылiся, i ён патануў бы, калi б не з'явiлася яму на дапамогу русалачка. Яна прыўзняла над вадой яго галаву i дала магчымасць хвалям несцi iх абоiх хоць куды...

Да ранiцы бура сцiхла. Ад карабля не засталося i трэскi. Зноў заззяла над вадой сонца i як быццам вярнула фарбы шчокам прынца, але вочы яго ўсё яшчэ былi заплюшчаны.

Русалачка адкiнула з iлба прынца валасы, пацалавала яго ў высокi прыгожы лоб, i ёй падалося, што ён падобны на мармуровага хлопчыка, якi стаiць у яе садзе. Яна пацалавала яго яшчэ раз i пажадала, каб ён выжыў.

Нарэшце яна ўбачыла сушу, высокiя сiнiя горы, на вяршынях якiх, нiбы чароды лебедзяў, бялелi снягi. Каля самага берага зелянелi дзiвосныя лясы, а перад iмi стаяла не то царква, не то манастыр - яна не магла сказаць дакладна, ведала толькi, што гэта быў будынак. У садзе раслi апельсiнавыя i лiмонныя дрэвы, а каля самых варотаў - высокiя пальмы. Мора ўразалася тут у бераг невялiкiм залiвам, цiхiм, але вельмi глыбокiм, са скалой, каля якой мора намыла дробнага белага пяску. Сюды якраз i прыплыла русалачка з прынцам i паклала яго на пясок так, каб галава была крыху вышэй на сонцы.

Тут у высокiм белым будынку зазванiлi званы, i ў сад высыпаў цэлы натоўп маладых дзяўчат. Русалачка адплыла далей за высокiя камянi, якiя тарчалi з вады, накрыла свае валасы i грудзi марской пенай, так што цяпер нiхто не заўважыў бы яе твару, i пачала чакаць, цi не прыйдзе хто на дапамогу няшчаснаму прынцу.

Неўзабаве да скалы падышла маладая дзяўчына i спачатку вельмi спалохалася, але тут жа пасмялела i паклiкала iншых людзей, i русалачка ўбачыла, што прынц ажыў i ўсмiхнуўся ўсiм, хто быў каля яго. А ёй ён не ўсмiхнуўся, ён нават не ведаў, што яна выратавала яму жыццё. Засумавала русалачка, i калi прынца завялi ў вялiкi будынак, яна сумна нырнула ў ваду i паплыла дамоў.

Цяпер яна стала яшчэ цiшэйшай, яшчэ больш задуменнай, чым раней. Сёстры цiкавiлiся, што яна бачыла ўпершыню на паверхнi мора, але яна нiчога iм не расказала.

Часта ранiцамi i вечарамi прыплывала яна да таго месца, дзе пакiнула прынца. Яна бачыла, як паспявалi ў садзе плады, як iх потым збiралi, бачыла як растаў снег на высокiх гарах, але прынца так больш i не бачыла i вярталася дамоў кожны раз усё больш маркотнай. Адзiнай радасцю было для яе сядзець у сваiм садзе, абхапiўшы рукамi прыгожую мармуровую статую, падобную на прынца, але свае кветкi яна больш не даглядала. Яны здзiчэлi i разраслiся па дарожках, пераплялiся сцяблiнамi i лiсцем з галiнамi дрэў, i ў садзе стала зусiм цёмна.

Нарэшце яна не вытрымала i расказала пра ўсё адной з сясцёр. Потым даведалiся i астатнiя сёстры, але больш нiхто, хiба што яшчэ дзве-тры русалкi ды iхнiя самыя блiзкiя сяброўкi. Адна з iх таксама ведала аб прынцу, бачыла свята на караблi i нават ведала, адкуль родам прынц i дзе яго каралеўства.

- Паплылi разам, сястрыца! - сказалi русалачцы сёстры i, абняўшыся, паднялiся на паверхню мора каля таго месца, дзе стаяў палац прынца.

Палац быў узведзены са светла-жоўтага блiскучага каменя, з вялiкiмi мармуровымi лесвiцамi; адна з iх спускалася проста да мора. Прыгожыя пазалочаныя купалы ўзвышалiся над дахам, а памiж калонамi, якiя абкружалi будынак, стаялi мармуровыя статуi, зусiм як жывыя людзi. Праз высокiя люстраныя вокны былi вiдаць раскошныя пакоi; усюды вiселi дарагiя шаўковыя фiранкi, былi разасланы дываны, а сцены ўпрыгожвалi вялiкiя карцiны. Цуд, ды i толькi! Пасярод самай вялiкай залы журчаў фантан; струменi вады бiлi высока-высока пад шкляны купал, праз якi ваду i дзiўныя раслiны, па краях басейна, асвятляла сонца.

Цяпер русалачка ведала, дзе жыве прынц, i пачала прыплываць да палаца амаль кожны вечар цi кожную ноч. Нiводная з сясцёр не асмельвалася падплываць да зямлi так блiзка, ну а яна заплывала нават у вузкi канал, што праходзiў якраз пад мармуровым балконам, ад якога падаў на ваду доўгi цень. Тут яна спынялася i падоўгу глядзела на юнага прынца, а ён жа думаў, што гуляе пры святле месяца адзiн-адзiнюткi.

Шмат разоў бачыла яна, як ён катаўся з музыкантам на сваёй шыкоўнай лодцы, упрыгожанай трапяткiмi сцягамi. Русалачка пазiрала з зялёнага трыснягу, i калi людзi часам заўважалi, як трапеча на ветры яе доўгi серабрыста-белы вэлюм, iм здавалася, што гэта плёскае крылам лебедзь.

Шмат разоў чула яна, як гаварылi аб прынцу рыбакi, якiя лавiлi па начах з факелам рыбу, яны расказвалi аб iм шмат добрага, i русалачка радавалася, што выратавала яму жыццё, калi амаль нежывога, насiла па хвалях; яна прыгадвала, як яго галава ляжала на яе грудзях i як пяшчотна пацалавала яна яго тады. А ён жа нiчога не ведаў пра яе, яна яму i прыснiцца не магла!

Усё больш i больш пачынала русалачка любiць людзей, усё мацней цягнула яе да iх; iхнi зямны свет здаваўся ёй значна большым, чым яе падводны, яны маглi ж пераплываць на сваiх караблях мора, узбiрацца на высокiя горы вышэй за аблокi, а iхнiя краiны з лясамi i палямi раскiнулiся так шырока, што i вокам не ахопiш! Вельмi хацелася русалачцы пабольш даведацца пра людзей, пра iх жыццё, але сёстры не маглi адказаць на ўсе яе пытаннi, i яна звярталася да бабулi: старая добра ведала "вышэйшы свет", як яна справядлiва называла зямлю, што ляжала над морам.

- Калi людзi не топяцца, - пыталася русалачка, - тады яны жывуць вечна, не памiраюць, як мы?

- Ну што ты! - адказвала старая. - Яны таксама памiраюць, iхнi век нават карацейшы за наш. Мы жывём трыста гадоў; толькi калi мы перастаем быць, нас не хаваюць, у нас нават няма магiл, мы проста ператвараемся ў марскую пену.

- Я б аддала ўсе свае сотнi гадоў за адзiн дзень чалавечага жыцця, прамовiла русалачка.

- Глупства! Не трэба i думаць пра гэта! - сказала старая. - Нам тут жывецца куды лепш, чым людзям на зямлi!

- Значыць, i я памру, стану марской пенай, не буду больш чуць музыкi хваляў, не ўбачу нi дзiвосных кветак, нi чырвонага сонца! Няўжо я нiяк не магу пажыць сярод людзей?

- Можаш, - сказала бабуля, - няхай толькi хто-небудзь з людзей палюбiць цябе так, што ты станеш яму даражэйшай за бацьку i мацi, калi ты завалодаеш усiм яго сэрцам i ўсiмi думкамi, калi ён ажэнiцца з табой i паклянецца ў вечнай вернасцi. Але гэтага не можа быць нiколi! Бо тое, што ў нас лiчыцца прыгожым - твой рыбiн хвост, напрыклад, - людзi лiчаць брыдкiм. Яны нiчога не разумеюць у прыгажосцi; на iх меркаванне, каб быць прыгожым, трэба абавязкова мець дзве нязграбныя падпоркi - ногi, так яны iх называюць.

Русалачка глыбока ўздыхнула i сумна паглядзела на свой рыбiн хвост.

- Будзем жыць - не тужыць! - сказала старая. - Павесялiмся ўдосталь, трыста гадоў - тэрмiн немалы... Сягоння вечарам у нас у палацы баль!

Вось было хараство, якога не ўбачыш на зямлi! Сцены i столь танцавальнай залы былi з тоўстага, але празрыстага шкла; уздоўж сцен радамi ляжалi сотнi вялiзных пурпуровых i травянiста-зялёных ракавiн з блакiтнымi агеньчыкамi ўсярэдзiне; агнi гэтыя ярка асвятлялi ўсю залу, а праз шкляныя сцены - i мора вакол. Вiдаць было, як да сцен падплываюць чародкi вялiкiх i маленькiх рыб, i луска iх пералiваецца золатам, серабром, пурпурам.

Пасярод залы вада бегла шырокай плынню, i ў ёй танцавалi пад свае дзiвосныя спевы вадзянiкi i русалкi. Такiх цудоўных галасоў не бывае ў людзей. Русалачка спявала лепш за ўсiх, i ўсе пляскалi ёй у ладкi. На хвiлiну яна павесялела з думкай аб тым, што нi ў кога i нiдзе, нi ў моры, нi на зямлi, няма такога цудоўнага голасу, як у яе; але потым яна зноў пачала думаць пра надводны свет, аб прыгожым прынцу, i засумавала. Непрыкметна выслiзнула яна з палаца i, пакуль там спявалi i весялiлiся, маркотна сядзела ў сваiм садку. Раптам зверху данеслiся гукi валторнаў, i яна падумала: "Вось ён зноў катаецца на лодцы! Як я люблю яго! Больш, чым бацьку i мацi! Я належу яму ўсiм сэрцам, усiмi сваiмi думкамi, яму я б ахвотна ўручыла шчасце ўсяго майго жыцця! На ўсё б я пайшла - каб толькi б мне быць з iм. Пакуль сёстры танцуюць у бацькоўскiм палацы, паплыву ж я да ведзьмы марской. Я заўсёды баялася яе, але можа, яна штосьцi параiць цi як-небудзь дапаможа мне!"

I русалачка паплыла са свайго садка да бурлiвых вiроў, за якiмi жыла ведзьма. Яшчэ нi разу не даводзiлася ёй праплываць гэтай дарогай; тут не раслi нi кветкi, нi нават трава - навакол быў толькi голы шэры пясок; вада за iм бурлiла i шумела, як пад млынавым колам, i ўцягвала за сабой у бяздонне ўсё, што толькi сустракала на сваiм шляху. Якраз мiж такiх бурлiвых вiроў i давялося плыць русалачцы, каб трапiць у той край, дзе ўладарыла ведзьма. Далей шлях ляжаў праз гарачы пузырысты iл, гэтае месца ведзьма называла сваiм тарфяным балотам. А там ужо было рукой падаць да яе жытла, абкружанага дзiўным лесам: замест дрэў i кустоў у iм раслi палiпы - паўжывёлiны-паўраслiны, падобныя на стогаловых змеяў, якiя вырасталi проста з пяску; галiны iх былi падобныя на доўгiя слiзготкiя рукi з пальцамi, звiвiстымi, як чарвякi; палiпы нi на хвiлiну не пераставалi варушыцца ад кораня да самай верхавiны i хапалi гнуткiмi пальцамi ўсё, што толькi iм траплялася, i ўжо больш не выпускалi. Русалачка з перапуду спынiлася, сэрцайка яе закалацiлася ад страху, яна гатова была вярнуцца, але прыгадала прынца i набралася смеласцi: моцна завязала вакол галавы свае доўгiя валасы, каб у iх не ўчапiлiся палiпы, скрыжавала на грудзях рукi i, як рыба, паплыла мiж агiдных палiпаў, якiя цягнулiся да яе сваiмi звiвiстымi рукамi. Яна бачыла, як моцна, нiбы жалезнымi абцугамi, трымалi яны сваiмi пальцамi ўсё, што ўдалося iм схапiць: белыя шкiлеты людзей, якiя ўтапiлiся, карабельныя рулi, скрынi, косцi жывёлiн, нават адну русалачку. Палiпы злавiлi i задушылi яе. Гэта было страшнейшым за ўсё.

Але вось яна апынулася на коўзкай лясной паляне, дзе кулялiся, паказваючы брыдкае жаўтаватае пуза, вялiкiя, тлустыя вадзяныя вужы. Пасярод паляны быў пабудаваны дом з белых чалавечых касцей. Тут жа сядзела сама марская ведзьма i кармiла з рота жабу, як людзi кормяць цукрам маленькiх канарэек. Агiдных вужоў яна называла сваiмi кураняткамi i дазваляла iм поўзаць па сваiх вялiкiх наздраватых, як губка, грудзях.

- Ведаю, ведаю, чаму ты прыплыла! - сказала русалачцы марская ведзьма. Глупства ты задумала, але ж я ўсё-ткi дапамагу табе - на тваю ж бяду, мая прыгажуня! Ты хочаш пазбавiцца ад свайго хваста i атрымаць замест яго дзве падпоркi, каб хадзiць, як людзi. Хочаш, каб юны прынц пакахаў цябе.

I ведзьма зарагатала так гучна i брыдка, што i жаба i вужы пападалi з яе i пляснулiся на пясок.

- Ну добра, ты з'явiлася ў самы час! - працягвала ведзьма. - Калi б ты прыйшла заўтра ранiцай, то было б позна, i я не магла б дапамагчы табе раней, чым у будучым годзе. Я прыгатую табе пiтво, ты возьмеш яго, паплывеш з iм да берага яшчэ да ўсходу сонца, сядзеш там i вып'еш усё да кроплi; тады твой хвост раздвоiцца i ператворыцца ў пару стройных, як сказалi б людзi, ножак. Але табе будзе так балюча, быццам цябе пранiжуць вострым мячом. Затое ўсе, хто цябе ўбачыць, скажуць, што такой прыгожай дзяўчыны яны яшчэ не сустракалi! Ты захаваеш сваю плаўную паходку - нiводная танцоўшчыца не параўнаецца з табой, але памятай: ты будзеш iсцi як па вострых нажах, i твае ногi будуць крывянiць. Вытрымаеш усё гэта? Тады я дапамагу табе.

- Так! - сказала русалачка дрыготкiм голасам, падумаўшы аб прынцу.

- Памятай, - сказала ведзьма, - калi ты набудзеш чалавечы выгляд, табе не зрабiцца зноў русалкай! Не ўбачыш ты нi марскога дна, нi бацькоўскага дому, нi сясцёр. А калi прынц не пакахае цябе так, што забудзе дзеля цябе i бацьку i мацi, калi ты не завалодаеш усiм яго сэрцам i калi ён не ажэнiцца з табой, ты загiнеш; на першым жа досвiтку пасля яго жанiцьбы з другой тваё сэрца разарвецца на часткi, i ты станеш пенай марской.

- Няхай! - сказала русалачка i збялела як смерць.

- А яшчэ ты павiнна заплацiць мне за дапамогу, - сказала ведзьма. - I я нятанна вазьму! У цябе дзiўны голас, iм ты i думаеш зачараваць прынца, але ты павiнна аддаць гэты голас мне. Я вазьму за свой бясцэнны напой самае лепшае, што ёсць у цябе: бо я павiнна прымяшаць да напiтка сваю ўласную кроў, каб ён стаў востры, як лязо мяча.

- Калi ты возьмеш мой голас, што ж застанецца мне? - запытала русалачка.

- Твой вельмi прыгожы твар, твая плаўная паходка i твае гаваркiя вочы гэтага дастаткова, каб пакарыць чалавечае сэрца! Ну годзе, не бойся: высунеш язычок, i я адрэжу яго ў аплату за чарадзейны напой!

- Добра! - сказала русалачка, i ведзьма паставiла на агонь кацёл, каб зварыць пiтво.

- Чысцiня - лепшая прыгажосць! - сказала яна i выцерла кацёл вязкай жывых вужоў.

Потым яна падрапала сабе грудзi; у кацёл закапала чорная кроў, i хутка пачалi падымацца клубы пары, якiя набывалi такiя вычварныя формы, што проста жах браў. Ведзьма штохвiлiнна падбаўляла ў кацёл новае i новае зелле, i, калi пiтво закiпела, яно забулькала так, быццам плакаў кракадзiл. Нарэшце напой быў гатовы, на выгляд ён здаваўся вельмi празрыстай крынiчнай вадой.

- Бяры! - сказала ведзьма, аддаючы русалачцы напой.

Потым адрэзала ёй язык, i русалачка стала нямой - не магла больш нi спяваць, нi гаварыць.

- Схопяць цябе палiпы, калi паплывеш назад, - наказвала ведзьма, - пырснi на iх кроплю пiтва, i iх рукi i пальцы разляцяцца на тысячу кавалачкаў.

Але русалачцы не давялося гэтага рабiць - палiпы з жахам адварочвалiся пры адным выглядзе напою, якi блiшчаў у яе руках, нiбы яркая зорка. Хутка праплыла яна лес, мiнула балота i бурлiвыя вiры.

Вось i бацькоўскi палац; агнi ў танцавальнай зале патушаны, усе спяць. Русалачка не адважылася больш увайсцi туды, бо яна ж была нямая i збiралася пакiнуць бацькоўскi дом назаўсёды. Сэрца яе гатова было разарвацца ад тугi. Яна прашмыгнула ў сад, узяла па кветачцы з градкi ў кожнай сястры, паслала родным тысячы паветраных пацалункаў i паднялася на цёмна-блакiтную паверхню мора.

Сонца яшчэ не ўзыходзiла, калi яна ўбачыла перад сабою палац прынца i прысела на шырокую мармуровую лесвiцу. Месяц асвятляў яе сваiм дзiвосным блакiтным ззяннем. Русалачка выпiла пякучы напой, i ёй падалося, быццам яе працялi вострым з абодвух бакоў мячом; яна страцiла прытомнасць i павалiлася як нежывая. Калi яна ачуняла, над морам ужо ззяла сонца; ва ўсiм целе яна адчувала пякучы боль. Перад ёю стаяў прыгожы прынц i са здзiўленнем разглядваў яе. Яна апусцiла вочы i ўбачыла, што рыбiн хвост знiк, а замест яго ў яе з'явiлiся дзве маленькiя беленькiя ножкi. Але яна была зусiм голая i таму захуталася ў свае доўгiя, густыя валасы. Прынц запытаў, хто яна i як сюды трапiла, але яна толькi лагодна i сумна глядзела на яго сваiмi цёмна-сiнiмi вачыма: гаварыць жа яна не магла. Тады ён узяў яе за руку i павёў у палац. Праўду сказала ведзьма: кожны крок прычыняў русалачцы такi боль, быццам яна iшла па вострых нажах i iголках; але яна цярплiва пераносiла боль i iшла поплеч з прынцам лёгка, нiбы па паветры. Прынц i яго свiта толькi дзiвiлiся з яе цудоўнай, плаўнай паходкi.

Русалачку апранулi ў шоўк i муслiн, i яна стала першай прыгажуняй пры двары, але заставалася па-ранейшаму нямой, не магла нi спяваць, нi гаварыць.

Неяк аднаго разу да прынца i яго царскiх бацькоў паклiкалi дзяўчат-рабынь, прыбраных у шоўк i золата. Яны заспявалi, адна з iх спявала асаблiва хораша, i прынц пляскаў у ладкi i ўсмiхаўся ёй. Засумавала русалачка: калiсьцi i яна магла спяваць, i непараўнальна лепш! "Ах, каб ён ведаў, што я назаўсёды рассталася са сваiм голасам, толькi каб быць каля яго!"

Потым дзяўчаты пачалi танцаваць пад гукi дзiвоснай музыкi; тут i русалачка падняла свае белыя прыгожыя рукi, стала на дыбачкi i паплыла ў лёгкiм, паветраным танцы; так не танцаваў яшчэ нiхто! Кожны рух падкрэслiваў яе прыгажосць, а вочы яе казалi сэрцу больш чым спевы рабынь.

Усе былi ў захапленнi, асаблiва прынц; ён назваў русалачку сваiм маленькiм знайдышам, а русалачка ўсё танцавала i танцавала, хоць кожны раз, калi ногi яе дакраналiся да зямлi, ёй было так балюча, быццам яна iшла па вострых нажах. Прынц сказаў, што яна заўсёды павiнна быць каля яго, i ёй было дазволена спаць на аксамiтнай падушцы перад дзвярыма яго пакоя.

Ён загадаў пашыць ёй мужчынскi касцюм, каб яна магла суправаджаць яго вярхом. Яны ездзiлi па духмяных лясах, дзе ў свежай лiстоце спявалi птушкi, а зялёныя галiны дакраналiся да яе плячэй. Яны ўзбiралiся на высокiя горы, i хаця з яе ног сачылася кроў i ўсе бачылi гэта, яна смяялася i працягвала падымацца следам за прынцам на самыя высокiя вяршынi; там яны любавалiся аблокамi, якiя плылi каля iх ног, нiбы чароды птушак, што адляталi ў чужыя краiны.

А ноччу ў палацы прынца, калi ўсе спалi, русалачка спускалася па мармуровай лесвiцы, ставiла палымнеючыя, як у агнi, ногi ў халодную ваду i думала пра родны дом i пра марское дно.

Аднаго разу ўночы ўсплылi з вады поплеч яе сёстры i заспявалi журботную песню; яна кiўнула iм, яны пазналi яе i расказалi ёй, як засмуцiла яна iх усiх. З таго часу яны наведвалi яе кожную ноч, а аднойчы яна ўбачыла воддаль нават сваю старую бабулю, якая ўжо шмат гадоў не падымалася з вады, i самога цара марскога з каронай на галаве, яны працягвалi да яе рукi, але не адважвалiся падплысцi да зямлi так блiзка, як сёстры.

З кожным днём прынц усё больш i больш адчуваў замiлаванасць да русалачкi, але ён любiў яе толькi як прыгожае, добрае дзiця, ажанiцца ж з ёю i зрабiць яе прынцэсай яму i ў галаву не прыходзiла, а мiж тым ёй патрэбна было стаць яго жонкай, iнакш, калi б ён аддаў сваё сэрца i руку другой, русалачка стала б пенай марской.

"Цi любiш ты мяне больш за ўсiх на свеце?" - здавалася, пыталiся русалаччыны вочы, калi прынц абдымаў яе i цалаваў у лоб.

- Так, я люблю цябе! - гаварыў прынц. - У цябе добрае сэрца, ты адданая мне больш за ўсiх i падобная на маладую дзяўчыну, якую я бачыў аднойчы i, напэўна, болей ужо не ўбачу! Я плыў на караблi, карабель патануў, хвалi выкiнулi мяне на бераг паблiзу нейкага храма, дзе служаць богу маладыя дзяўчаты; самая малодшая з iх знайшла мяне на беразе i выратавала мне жыццё; я бачыў яе ўсяго два разы, але толькi яе адну ў цэлым свеце мог бы я пакахаць! Ты падобная на яе i амаль выцеснiла з майго сэрца яе вобраз. Яна належыць святому храму, i вось мая шчаслiвая зорка паслала мне цябе; нiколi я не расстануся з табой!

"На жаль, ён не ведае, што гэта я выратавала яму жыццё! - думала русалачка. - Я вынесла яго з хваляў марскiх на бераг i паклала ў гаi, каля храма, а сама схавалася ў марской пене i глядзела, цi не прыйдзе хто-небудзь да яго на дапамогу. Я бачыла гэтую прыгожую дзяўчыну, якую ён любiць больш за мяне! - I русалачка глыбока ўздыхала, плакаць яна не магла. - Але тая дзяўчына належыць храму, нiколi не вернецца! Я ж знаходжуся каля яго, бачу яго кожны дзень, магу служыць яму, любiць яго, аддаць за яго жыццё!"

Але вось пачалi пагаворваць, што прынц жэнiцца з чароўнай дачкой суседняга караля i таму рыхтуе свой раскошны карабель у плаванне. Прынц паедзе да суседняга караля быццам бы для таго, каб пазнаёмiцца,з яго краiнай, а на самай жа справе, каб пабачыць прынцэсу; з iм едзе вялiкая свiта. Русалачка на ўсе гэтыя размовы толькi кiвала галавой i смяялася - яна ж лепш за ўсiх ведала прынцавы думкi.

- Я павiнен ехаць, - казаў ён ёй. - Мне трэба пабачыць вельмi прыгожую прынцэсу; гэтага патрабуюць мае бацькi, але яны не будуць прымушаць мяне жанiцца з ёю, а я нiколi не пакахаю яе! Яна ж не падобная на тую прыгажуню, на якую падобная ты. Калi ж мне давядзецца нарэшце выбраць сабе нявесту, дык я лепш выберу цябе, мой нямы знайдыш з гаваркiмi вачыма!

I ён цалаваў яе ружовыя вусны, забаўляўся з яе доўгiмi валасамi i клаў сваю галаву на яе грудзi, дзе бiлася сэрца, якое так хацела чалавечага шчасця i кахання.

- Ты ж не баiшся мора, мая нямая малышка? - казаў ён, калi яны ўжо стаялi на караблi, якi павiнен быў адвезцi iх у краiну суседняга караля.

I прынц пачаў расказваць ёй пра буру i пра штыль, пра дзiўную рыбу, што жыве на глыбiнi, i пра тое, што бачылi там нырцы, а яна ж лепш за ўсiх ведала, што ёсць на марскiм дне.

Яснай месячнай ноччу, калi ўсе, акрамя рулявога, спалi, яна села каля самага борта i пачала глядзець у празрыстыя хвалi, i ёй падалося, што яна бачыць бацькоўскi палац; старая бабуля ў сярэбранай кароне стаяла на вышцы i глядзела праз хвалiстыя струменi вады на кiль карабля. Потым на паверхню мора ўсплылi яе сёстры; яны журботна глядзелi на яе i працягвалi да яе свае белыя рукi, а яна кiўнула iм галавой, усмiхнулася i хацела расказаць аб тым, як ёй добра тут, але да яе падышоў карабельны юнга, i сёстры нырнулi ў ваду, а юнга падумаў, што гэта мiльганула ў хвалях белая марская пена.

Ранiцай карабель увайшоў у гавань прыгожай сталiцы суседняга каралеўства. У горадзе зазванiлi ў званы, з высокiх вежаў пачулiся гукi рагоў; на пляцах стаялi палкi салдат з блiскучымi штыкамi i трапяткiмi сцягамi. Пачалося свята, балi iшлi за балямi, але прынцэсы яшчэ не было - яна выхоўвалася дзесьцi далёка ў манастыры, куды яе аддалi навучацца каралеўскай дабрадзейнасцi. Нарэшце прыехала i яна.

Русалачка прагна глядзела на яе i не магла не прызнаць, што больш мiлага i больш прыгожага твару яна яшчэ не бачыла. Скура на твары прынцэсы была такая пяшчотная, празрыстая, а з-за доўгiх цёмных веек усмiхалiся сiнiя лагодныя вочы.

- Гэта ты! - усклiкнуў прынц. - Ты выратавала мне жыццё, калi я напаўмёртвы ляжаў на беразе мора!

I ён моцна прытулiў да сэрца сваю пачырванелую нявесту.

- Ах, якi я шчаслiвы! - сказаў ён русалачцы. - Тое, аб чым я не адважваўся i марыць, збылося. Ты парадуешся майму шчасцю, ты ж так любiш мяне.

Русалачка пацалавала яму руку, а сэрца яе, здавалася, вось-вось разарвецца ад болю: яго вяселле павiнна было забiць яе, ператварыць у марскую пену.

У той жа вечар прынц з маладой жонкай адплывалi на радзiму прынца; гарматы стралялi, сцягi развiвалiся, на палубе быў расстаўлены шацёр з золата i пурпура, засланы мяккiмi падушкамi; у шатры яны праводзiлi гэтую цiхую, халаднаватую ноч.

Ветразi напялiся ад ветру, карабель лёгка i плаўна рушыў па хвалях у адкрытае мора.

Як толькi сцямнела, на караблi запалiлiся рознакаляровыя лiхтарыкi, а матросы пачалi весела скакаць на палубе. Русалачка прыгадала, як яна ўпершыню паднялася на паверхню мора i ўбачыла такую ж весялосць на караблi. I вось яна паплыла ў хуткiм паветраным танцы, нiбы ластаўка, за якою гонiцца каршун. Усе былi ў захапленнi: нiколi яшчэ не танцавала яна так прыгожа! Яе пяшчотныя ножкi рэзала як нажамi, але гэтага болю яна не адчувала - сэрцу яе было яшчэ балючэй. Яна ведала, што адзiн толькi вечар засталося ёй пабыць з тым, дзеля каго яна пакiнула родных i бацькоўскi дом, аддала свой цудоўны голас i цярпела невыносныя пакуты, пра якiя прынц i не здагадваўся. Толькi адну ноч заставалася ёй дыхаць адным паветрам з iм, бачыць сiняе мора i зорнае неба, а там настане для яе вечная ноч, без думак, без сноў. Далёка за поўнач працягвалiся на караблi танцы i музыка, i русалачка смяялася i танцавала са смяротнай пакутай на сэрцы; а прынц цалаваў прыгажуню жонку, а яна забаўлялася з яго чорнымi кучарамi; нарэшце поплеч яны пайшлi ў свой раскошны шацёр.

На караблi ўсё сцiхла, толькi рулявы застаўся каля руля. Русалачка абаперлася на парэнчы i, павярнуўшыся тварам да ўсходу, пачала чакаць першага сонечнага промня, якi, яна ведала, павiнен быў забiць яе. I раптам яна ўбачыла, як з мора паднялiся яе сёстры; яны былi бледныя, як i яна, але iх доўгiя пышныя валасы не развявалiся больш на ветры - яны былi абрэзаны.

- Мы аддалi нашы валасы ведзьме, каб яна дапамагла нам выратаваць цябе ад смерцi! А яна дала нам вось гэты нож - бачыш, якi ён востры? Раней чым узыдзе сонца, ты павiнна ўсадзiць яго ў сэрца прынца, i калi цёплая кроў яго пырсне табе на ногi, яны зноў зрастуцца ў рыбiн хвост i ты зноў станеш русалкай, спусцiшся да нас у мора i пражывеш свае трыста гадоў, перш чым ператворышся ў салёную марскую пену. Але спяшайся! Цi ён, цi ты - адзiн з вас павiнен памерцi да ўсходу сонца. Забi прынца i вярнiся да нас! Спяшайся. Бачыш, на небе паказалася чырвоная палоска? Хутка ўзыдзе сонца, i ты памрэш!

З гэтымi словамi яны глыбока ўздыхнулi i апусцiлiся ў мора.

Русалачка прыўзняла пурпуровую фiранку шатра i ўбачыла, што галоўка маладой жонкi ляжыць на грудзях прынца. Русалачка нахiлiлася i пацалавала яго ў прыгожы лоб, паглядзела ў неба, дзе разгараўся золак, потым паглядзела на востры нож i зноў зiрнула на прынца, якi ў сне назваў iмя сваёй жонкi - яна адна была ў яго думках! - i нож задрыжаў у русалачкiных руках. Яшчэ хвiлiна i яна кiнула яго ў хвалi, i яны пачырванелi, нiбы на тым месцы, дзе ён упаў, з мора выступiлi кроплi крывi.

Апошнi раз зiрнула яна на прынца паўзгаслым позiркам, кiнулася з карабля ў мора i адчула, як цела яе расплываецца пенай.

Над морам узышло сонца, промнi яго лагодна сагравалi змярцвела-халодную марскую пену, i русалачка не адчувала смерцi; яна бачыла яснае сонца i нейкiя празрыстыя, дзiўныя стварэннi, якiя сотнямi ляталi над ёю. Яна бачыла праз iх белыя ветразi карабля i ружовыя аблокi ў небе; голас iх гучаў як музыка, але такая ўзвышаная, што чалавечае вуха не пачула б яе, гэтак жа, як чалавечыя вочы не бачылi самi сябе. У iх не было крылаў, але яны ляталi ў паветры, лёгкiя i празрыстыя. Русалачка заўважыла, што i яна стала такой жа, адарваўшыся ад марской пены.

- Да каго я iду? - запытала яна, падымаючыся ў паветры, i яе голас гучаў такою ж дзiўнаю музыкай.

- Да дачок паветра! - адказалi ёй паветраныя стварэннi. - Мы лятаем усюды i ўсiм iмкнемся прыносiць радасць. У гарачых краiнах, дзе людзi гiнуць ад спякотнага, зачумленага паветра, мы навяваем прахалоду. Мы распаўсюджваем у паветры прыемны пах кветак i нясём людзям здароўе i радасць... Паляцелi з намi ў завоблачны свет! Там ты знойдзеш любоў i шчасце, якiх не знайшла на зямлi.

I русалачка працягнула свае празрыстыя рукi да сонца i ўпершыню адчула ў сябе на вачах слёзы.

На караблi за гэты час усё зноў ажыло, i русалачка ўбачыла, як прынц з маладой жонкай шукаюць яе. Журботна глядзелi яны на шумлiвую марскую пену, нiбы ведалi, што русалачка кiнулася ў хвалi. Нябачная, пацалавала русалачка прыгажуню ў лоб, усмiхнулася прынцу i паляцела разам з iншымi дзецьмi паветра да ружовых аблокаў, якiя плавалi ў небе.

СТОЙКI АЛАВЯНЫ САЛДАЦIК

Жылi-былi дваццаць пяць алавяных салдацiкаў. Усе яны былi сынамi адной мацi - старой алавянай лыжкi, - i, значыць, даводзiлiся адзiн аднаму роднымi братамi. Былi яны прыгажуны пiсаныя: стрэльба на плячы, галава прама, чырвоны з сiнiм мундзiр - ну, прыгажосць што за салдаты!

"Алавяныя салдацiкi!" - вось першае, што пачулi браты, калi адчынiлася каробка, у якой яны ляжалi.

Гэта крыкнуў маленькi хлопчык i запляскаў у далонi. Салдацiкаў яму падарылi ў дзень яго нараджэння. Ён адразу ж пачаў расстаўляць iх на стале. Алавяныя салдацiкi былi падобныя адзiн на аднаго як дзве кроплi вады, i толькi адзiн адрознiваўся ад сваiх братоў: у яго была адна нага. Яго адлiвалi апошнiм, i волава на яго не хапiла. Хаця, ён i на адной назе стаяў гэтак жа цвёрда, як iншыя на дзвюх. I ён якраз i вызначыўся.

Хлопчык расставiў сваiх салдацiкаў на стале. Там было шмат цацак, але прыгажэй за ўсiх быў цудоўны замак з кардону, скрозь яго маленькiя акенцы можна было зазiрнуць усярэдзiну i ўбачыць пакоi. Перад замкам ляжала люстэрка, яно было зусiм як сапраўднае возера, а вакол стаялi маленькiя дрэвы. Па возеры плавалi лебедзi з воску i дзiвiлiся на сваё адлюстраванне. Усё гэта радавала вока. Самай чароўнай з усяго была дзяўчына, якая стаяла на парозе шырока расчыненых дзвярэй замка. Яна таксама была выразана з кардону. Спаднiчка яе была з тонкага батысту. Блакiтная стужка, якая спускалася ад пляча да пояса, была прымацавана ззяючай брошкай, вельмi вялiкай, - яна магла б закрыць увесь твар дзяўчыны. Прыгажуня гэта была танцоўшчыца. Яна стаяла на адной назе, працягнуўшы рукi наперад, а другую нагу падняла так высока, што алавяны салдацiк не адразу яе ўгледзеў i спачатку падумаў, што красуня аднаногая, як i ён сам.

"Вось бы мне такую жонку! - падумаў алавяны салдацiк. - Ды толькi яна, пэўна, знатнага роду. Вунь у якiм цудоўным палацы жыве. А мой дом - проста каробка, ды яшчэ набiлася нас у гэтую каробку цэлых дваццаць пяць салдат. Не, ёй там не месца! Але пазнаёмiцца з ёй усё ж не пашкодзiць".

I салдацiк стаiўся за табакеркай, якая стаяла тут жа на стале. Адсюль ён выдатна бачыў цудоўную танцоўшчыцу.

Позна ўвечары ўсiх алавяных салдацiкаў, акрамя аднаногага - яго так i не маглi знайсцi, - паклалi ў каробку, ўсе людзi ў доме ляглi спаць. I вось, калi ўсталявалася цiшыня, цацкi самi пачалi гуляць у госцi, у вайну, а потым наладзiлi баль. Алавяныя салдацiкi грукалi ў сценкi каробкi - яны таксама хацелi выйсцi i пагуляць, ды нiяк не маглi падняць крышку. Нават шчаўкунчык пачаў куляцца, а грыфель пайшоў у скокi на грыфельнай дошцы. Падняўся такi шум i тлум, што ў клетцы прачнулася канарэйка i таксама загаварыла, ды пры тым яшчэ вершамi.

Толькi салдацiк i танцоўшчыца не рухалiся з месца. Яна па-ранейшаму стаяла на адной ножцы, выцягнуўшы рукi наперад, а ён застыў са стрэльбай у руках, як вартавы, i не адводзiў вачэй ад прыгажунi.

Прабiла дванаццаць. I раптам - шчоўк! - раскрылася табакерка.

У гэтай табакерцы тытунь нiколi не трымалi, а сядзела ў ёй маленькае чарцяня. Яно выскачыла з табакеркi i азiрнулася навокал.

- Гэй, алавяны салдацiк! - крыкнула чарцяня. - Што ты заглядзеўся на скакуху! Яна надта добранькая для цябе.

Але алавяны салдацiк зрабiў выгляд, што нiчога не чуе.

- Вось ты як! - сказала чарцяня. - Ну, пачакай жа да ранiцы!

Ранiцай, калi дзецi прачнулiся, яны знайшлi аднаногага салдацiка за табакеркай i паставiлi на акно.

Раптам акно расчынiлася - цi мо чарцяня гэта нашкодзiла цi проста пацягнула скразняком, хто ведае? Ды толькi аднаногi наш салдацiк паляцеў з трэцяга паверха ўнiз галавой - ды так, што ў вушах засвiсцела. Хвiлiна - i ён ужо стаяў на вулiцы дагары нагой, а яго стрэльба i галава ў касцы заселi памiж каменнямi брукаванкi. Хлопчык i прыслуга адразу ж выбеглi на вулiцу шукаць салдацiка, але як нi iмкнулiся, знайсцi яго не маглi.

Неяк раз яны нават ледзь не наступiлi на салдацiка i ўсё-ткi не заўважылi яго. Калi б салдацiк крыкнуў: "Я тут!", яны, натуральна, адразу ж знайшлi б яго. Але ён лiчыў непрыстойным крычаць на вулiцы - бо ён жа быў салдат i насiў мундзiр.

Тут пайшоў дождж, сапраўдны лiвень. Па вулiцы пацяклi ручаi.

А калi нарэшце дождж скончыўся, да таго месца, дзе памiж брукам тырчэў алавяны салдацiк, прыбеглi двое хлапчукоў.

- Эге! - сказаў адзiн з iх. - Глядзi! - алавяны салдацiк! Давай адправiм яго ў плаванне.

I яны зрабiлi са старой газеты лодачку, пасадзiлi ў яе алавянага салдацiка i пусцiлi ў канаўку. Лодачка паплыла, а хлапчукi пабеглi побач i запляскалi ў далонi.

Лодачку падхапiла хуткiм цячэннем i панесла. Вада ў канаве так i бурлiла. Яшчэ б ёй не бурлiць - пасля такога лiўня!

Алавяны салдацiк у лодачцы ўвесь дрыжэў, але трымаўся стойка, як i належыць сапраўднаму салдату: стрэльба на плячы, галава прама, грудзi наперад!

I вось лодачку занесла пад шырокi-шырокi мост; стала так цёмна, быццам салдацiк зноў трапiў у сваю каробку.

"Куды мяне нясе? - думаў ён. - Гэта ўсё хiтрыкi брыдкага чарцяня з табакеркi. Ах, калi б са мной у лодцы сядзела прыгажуня танцоўшчыца, я нiчога б не баяўся, нават калi б стала яшчэ цямней!"

У гэтую хвiлiну з-пад маста выскачыў вялiкi вадзяны пацук.

- Гэта хто такi? - закрычаў ён. - А пашпарт у цябе ёсць? Давай зараз жа пашпарт!

Але алавяны салдацiк маўчаў i моцна сцiскаў стрэльбу. Лодку яго несла ўсё далей i далей, а пацук плыў за iм наўздагон. Ён злосна шчоўкаў зубамi i крычаў, плывучы, насустрач трэскам i саломiнкам:

- Трымайце, трымайце яго! У яго няма пашпарта!

Тут лодачку панесла яшчэ хутчэй, i алавяны салдацiк нарэшце ўбачыў наперадзе святло. Мост скончыўся. Але ў гэтую хвiлiну пачуўся такi страшны грукат, ад якога задрыжэў бы любы храбрэц. Падумаць толькi! За мастом канаўка ўпадала прама ў вялiкi бурны канал. Па такiх хвалях салдацiку ў маленькiм папяровым караблiку плысцi было гэтак жа небяспечна, як нам у сапраўднай лодцы ляцець да вялiзнага вадападу. Спынiцца было ўжо немагчыма. Лодку з алавяным салдацiкам вынесла ў вялiкi канал. Але салдацiк па-ранейшаму трымаўся малайцом i нават вокам не мiргнуў.

Лодачка закруцiлася на месцы, два-тры разы чарпанула вады i хутка напоўнiлася вадой да краёў. Вось салдацiк па пояс у вадзе, вось ужо па горла. I нарэшце, вада накрыла яго з галавой.

З сумам падумаў салдацiк пра сваю прыгажуню. Не бачыць яму больш мiлай танцоўшчыцы! Але ў апошнюю хвiлiну ўспомнiў ён салдацкую песню:

Наперад кроч на бой крывавы,

Бо за труной чакае слава!

I ён падрыхтаваўся з гонарам загiнуць у страшным вiры.

Але яго падцiкоўвала другая бяда.

З вады вынырнула вялiзная рыба i ўмомант праглынула салдацiка.

О, як цёмна i цесна было ў жываце рыбы! Цямней, чым пад мастом, больш цесна, чым у каробцы. Але алавяны салдацiк i тут трымаўся стойка. Ён выцягнуўся на ўвесь свой рост i яшчэ мацней сцiснуў сваю стрэльбу. Так ён праляжаў даволi доўга.

Раптам рыба замiтусiлася ва ўсе бакi, пачала ныраць, звiвацца, скакаць i нарэшце замёрла.

Зноў прайшло нямала часу. Салдацiк насумаваўся i задрамаў.

Прачнуўся ён ад таго, што над iм, як маланка, блiснуў востры нож. Стала зусiм светла, i хтосьцi закрычаў:

- Вось дык штука! Алавяны салдацiк!

А справа была так: рыбу злавiлi, адвезлi на рынак, а потым яна трапiла на кухню. Кухарка распарола ёй жывот вялiзным нажом i раптам убачыла алавянага салдацiка. Яна ўзяла салдацiка двума пальцамi ўпоперак жывата i панесла ў пакой.

Увесь дом збегся паглядзець на цудоўнага падарожнiка. Салдацiка паставiлi на стол, i раптам - якiх толькi дзiвосаў не бывае на свеце! - ён убачыў той жа пакой, таго ж хлопчыка, тое ж самае акно, з якога не так даўно вывалiўся. Вакол былi тыя ж цацкi, а сярод iх горда ўзвышаўся цудоўны кардонны палац, i на парозе стаяла прыгажуня танцоўшчыца. Яна стаяла як i раней на адной ножцы, высока падняўшы другую. Вось гэта стойкасць!

Алавяны салдацiк так расчулiўся, што з яго вачэй ледзь не паказалiся алавяныя слёзы, але ён своечасова ўспомнiў, што салдатам плакаць не дазваляецца. Не мiргаючы глядзеў ён на танцоўшчыцу, яна глядзела на яго i абодва маўчалi.

Раптам адзiн з хлопчыкаў схапiў алавянага салдацiка i нi з таго нi з сяго кiнуў яго прама ў печку. Пэўна, яго падвучыла злое чарцяня з табакеркi. У печы ярка палалi дровы i алавянаму салдацiку стала страшэнна горача - ад агню або ад кахання, ён i сам не ведаў. Фарбы з яго зусiм злезлi, ён увесь палiняў магчыма, ад крыўды, а магчыма таму, што пабываў у вадзе i ў жываце рыбы. Але i тут ён трымаўся прама, сцiскаў сваю стрэльбу i не зводзiў вачэй з цудоўнай танцоўшчыцы, а танцоўшчыца глядзела на яго. I раптам салдацiк адчуў, што ён растапляецца ў агнi.

У гэты момант дзверы ў пакоi расчынiлiся, скразняк падхапiў цудоўную танцоўшчыцу, i яна, як матылёк, уляцела ў печку прама да салдацiка. Полымя ахапiла яе, яна ўспыхнула - i канец. Тут ужо i алавяны салдацiк зусiм расплавiўся.

На другi дзень служанка пачала выграбаць з печкi попел i знайшла маленькi камок волава, падобны на сэрца, ды абгарэлую, чорную, як вугаль, брошку. Гэта было ўсё, што засталося ад стойкага алавянага салдацiка i яго цудоўнай танцоўшчыцы.

ЖАБА

Калодзеж быў глыбокi. Такi глыбокi, што сонца нiяк не магло зазiрнуць у празрыстую калодзежную ваду. А там, куды сонечныя промнi ўсё-такi даставалi, мiж камянямi рос зялёны мох.

Вось на тых камянях i жыло вялiкае сямейства жаб. У калодзежы iх лiчылi перасяленцамi. Першай сюды перасялiлася старая жаба - прабабка. Зялёныя жабы, насельнiкi вады, прызналi ў той жабе сваю родзiчку, але пачалi называць яе сямейства "дачнiкамi, якiя прыехалi на купанне". Дачнiкi вельмi любiлi сваю "сушу" - мокрыя калодзежныя сцены.

Бабуля жаб аднойчы здзейснiла падарожжа. Яна трапiла ў вядро з вадой, i яе паднялi наверх. Сонца ўдарыла ёй у вочы. Але яна паспела выкарабкацца з вядра i шумна плюхнулася ў калодзеж. Тры днi адлежвалася, бо вельмi ж разбалелася спiна.

Аб тым, што паспела ўбачыць наверсе, яна мала расказвала, бо адзiн мiг пабыла там. Адно толькi ўведала, што калодзеж - гэта яшчэ не ўвесь свет.

Безумоўна, пра iншы свет, апроч калодзежны, магла б расказаць прабабка-жаба, але яна любiла маўчаць. Толькi аднойчы разгаварылася i выдала тайну:

- У кагосьцi з нас, а можа, i ў мяне самой, схаваны ў галаве каштоўны камень.

Зялёныя жабы слухалi яе з недаверам, пасля састроiлi грымасы i нырнулi на дно. А маладыя жабы ганарлiва выцягвалi заднiя лапкi. Кожная з iх уяўляла: каштоўны камень менавiта ў яе. Яны нават пабойвалiся хiтаць галавой. Урэшце асмелiлiся i распыталi старую жабу пра каштоўны камень. Вось што яна паведала:

- Камень той такi прыгожы i такi каштоўны, што я нават апiсаць яго не магу. А носяць яго, каб самому было прыемна, каб iншыя зайздросцiлi. Больш нiчога не распытвайце...

- Ну, у мяне дык каштоўнага каменя няма, - сказала самая маленькая i вельмi брыдкая жаба. - Дый навошта мне тая прыгажосць? А калi табе зайздросцяць, што тут прыемнага? Я мару зусiм пра iншае. Мне б хаця разок падняцца паверх калодзежа. Вiдаць, там прыгажосць неапiсальная!

- Сядзi дзе сядзiш! - умяшалася старая жаба. - Тут ты ўсiх ведаеш i цябе ўсе ведаюць. Беражыся толькi вядра, каб яно цябе не раздушыла. А калi трапiш у яго, то хутчэй выскаквай. Ды так удала, як я некалi - i скура i косцi цэлыя.

- Квак! - сказала маленькая жаба, а гэта ўсё роўна, што "Ах!" па-нашаму.

Ёй вельмi хацелася пабыць знадворку калодзежа. Убачыць сапраўдную зелянiну, траву. I калi наступнай ранiцай поўнае вядро вады на iмгненне затрымалася каля каменя, дзе яна сядзела, сэрца маленькай жабы ўздрыгнула, яна кiнулася ў вядро i прытаiлася на дне.

Як толькi чалавек выцягнуў вядро наверх, з яго тут жа выплюхнуў ваду, сказаў пры гэтым:

- Вось не пашанцавала! Такую брыдоту выцягнуў!..

I ён штурхнуў нагой жабу, ледзь не скалечыў яе. Жаба зашылася ў высокую крапiву. Тут яна адчувала сябе так, як мы, людзi, у вялiкiм лесе, дзе сонца ледзь прабiваецца праз лiстоту i галiны.

Маленькая жаба прасядзела ў крапiве цэлую гадзiну, супакоiлася, агледзелася i сказала сама сабе:

- Цiкава, а што за крапiвой? Калi ўжо вылезла з калодзежа, то трэба ўсё агледзець наўкол.

I яна заспяшалася, зачыкiльгала i апынулася на дарозе. Сонца свяцiла ёй у вочы, пылам прыпудрывала яе, а яна ўсё шлёпала цераз дарогу.

"Во дзе сапраўды суша! Якая прыгажосць наўкол! У мяне нават усярэдзiне казыча", - думала калодзежная жаба.

Неўзабаве яна дапаўзла да канавы. Тут раслi незабудкi i вятроўнiк. Вакол канавы сцяной стаялi бузiна i глог. Белы ўюнок вiўся, што лiяна. А колькi тут стракацела кветак! Над iмi лётаў матылёк. Жаба вырашыла, што гэта таксама кветка. Толькi адарвалася ад сцябла i хоча палятаць па свеце. Хто-хто, а яна добра разумела гэта.

- От калi б я магла так хутка рухацца, - уздыхнула жаба. - Квак! Ах! Якая прыгажосць!

Жаба пражыла ў канаве восем дзён i восем начэй. Яды хапала ўволю. А на дзевяты дзень рашыла: "Уперад! Жыццё цудоўнае! Як добра вылезцi з калодзежа, пасядзець у крапiве, прапаўзцi па пыльнай дарозе i адпачыць у сырой канаве. Але ўперад! Трэба шукаць сяброў!.."

I жаба зноў кiнулася падарожнiчаць.

Яна пераадолела поле. Даскакала да вялiкай сажалкi, зарослай чаротам. У зараснiку яе сустрэлi мясцовыя жабы, спыталi:

- Вам тут не вельмi сыра?.. Мы вам рады. Будзьце як дома...

Вечарам госцю запрасiлi на дамашнi канцэрт. Вячэрай не частавалi, затое напiткi былi бясплатныя - цэлая сажалка, пi на здароўе!

Той жа ноччу маленькая жаба пайшла падарожнiчаць далей. Ёй падабалiся зоркi, малады месяц, высокае неба, а ўдзень - сонца на iм. Але для сябе яна ўвесь час паўтарала:

- Я нiбыта ўсё яшчэ ў калодзежы. Толькi ён значна большы за той, у якiм я жыла. А мне трэба ўзняцца ўверх, да самага сонца!

Аднойчы маладой жабе падалося, што месяц цi сонца - гэта проста вялiкiя вёдры. Нехта некалi апусцiць iх да яе, i яна падымецца высока-высока ў неба. Ах, якое там святло, якi бляск! Нават самы каштоўны камень не ззяе так зырка, як сонца. Уперад, да шчасця!

I калодзежная жаба скокнула так далёка, як не ўсялякая жаба здолее, i апынулася на прасёлачнай дарозе. Вакол жылi людзi. Усюды былi сады i агароды. Жаба прыпынiлася адпачыць пад капустай. Агледзелася наўкол i зрабiла новае адкрыццё:

- Ах, якi вялiкi свет i як цiкава ў iм! Колькi ўсялякiх дзiўных стварэнняў у свеце! Не трэба толькi седма сядзець на адным месцы.

I яна скокнула ў агарод, зноў квакнула:

- Ах, якая тут зелянiна! Якi цуд!

- Яшчэ б! - адгукнуўся вусень, якi сядзеў на капусным лiсце. - Мой лiст самы вялiкi! Ён закрывае паўсвету. Але мне добра на iм!

- Ко-ко-ко! - пачула жаба.

Да капусты наблiжалiся куры. Адна, якая iшла ўперадзе, адразу прыкмецiла вусеня на капусным лiсце i нацэлiлася клюнуць яго. Але вусень звалiўся на зямлю i давай выгiнацца, курчыцца.

Курыца зiрнула на зялёнага чарвяка адным вокам, пасля другiм. Яна не разумела: да чаго гэтыя крыўляннi. "Гэта ён не ад добрай волi", - падумала курыца i падрыхтавалася клюнуць яго яшчэ раз. Але жаба, якая ўсё гэта бачыла, раптам праявiла смеласць i скокнула прама на крыўдзiцельку.

- Ах вось як, ды ў вусеня тут заступнiца! Зiрнiце, якая пачвара, - пачала кудахтаць курыца i адвярнулася. - Вельмi мне патрэбен гэты зялёны аб'едак. Ад яго толькi ў горле пяршыць...

Усе куры пачулi сваю сяброўку i пайшлi з агарода. А вусень раптам сказаў:

- Вось як я выкруцiўся! Я такi! Але самае цяжкае наперадзе: як узлезцi на капусны лiст? Дзе ён?

Маленькая жаба падскочыла ад радасцi. Яе нязграбнасць дапамагла вусеню, адпудзiла ворагаў. Яна хацела i цяпер дапамагчы яму. Але той ганарлiва заявiў:

- Што вы, я сам вывернуўся ад курыцы. А на вас жудасна, нават непрыемна пазiраць. Пакiньце мой дом. О, я чую пах капусты! Толькi трэба залезцi як мага вышэй.

"Так, так, вышэй, - падумала жаба. - Бач, i вусеню хочацца наверх, як i мне. Проста ён цяпер не ў настроi. Перапалохала курыца. Усiм нам хочацца вышынi!"

Жаба задрала галаву ўгору i ўбачыла на даху сялянскай хаты вялiзнае буслiнае гняздо. Бусел i буслiха без стомы пра нешта клекаталi.

- Як яны высока жывуць! - здзiвiлася жаба. - От бы залезцi да iх!

А ў той хаце жылi два студэнты. Адзiн быў паэт, пiсаў вершы. Другi бiёлаг, вывучаў прыроду. Абодва яны былi вясёлыя i добрыя.

- Глядзi, выдатны экземпляр жабы, - сказаў бiёлаг. - Можна было б яе злавiць i заспiртаваць для навукi.

- У цябе ўжо ёсць дзве, - запярэчыў паэт. - Пакiнь яе, хай цешыцца жыццём.

- О, якая яна гарэза, проста цуд! - не супакойваўся вучоны.

- От калi б я быў перакананы, што ў галаве гэтай жабы ёсць каштоўны камень, - сказаў паэт, - тады i я пагадзiўся б разрэзаць яе для навукi.

- Каштоўны камень у жабы! - засмяяўся сябар.

- А што? Мне падабаецца народнае павер'е, нiбыта ў галаве жабы, брыдкай жывёлiны, часта схаваны каштоўны камень. Гэта можна аднесцi i да людзей. Прыгадай Эзопа! Брыдкi карлiк, а якi разумны! З iм раiлiся вялiкiя вучоныя...

Жаба не ўсё разумела, пра што гаварылi маладыя людзi. Яе зацiкавiла размова ў буслiным гняздзе. Бацька-бусел даводзiў сваiм дзецям:

- Чалавек - самая фанабэрыстая жывёлiна. Любiць пагаварыць, пахвалiцца багаццем сваёй мовы. А варта яму пераехаць у iншае месца, ён ужо не разумее суседа. От наш клёкат зразумелы ўсюды: у Данii, у Егiпце... Эх, людзi! Яны нават лятаць не ўмеюць.

"Якая цудоўная прамова! - падумала маленькая жаба. - Вiдаць, той бусел вельмi знакамiты. I так высока сядзiць!"

Раптам бусел развёў крылы i ўзляцеў з гнязда. Жаба зноў пазайздросцiла яму: "Як ён плавае ў паветры!"

Яна чула, як буслiха ў гэты час расказвала дзецям пра далёкую i цёплую краiну Егiпет, пра цудоўную раку Нiл. I ёй вельмi захацелася самой пабываць там.

- Хай бы буслы ўзялi мяне з сабой! - сказала жаба. - Гэта куды прыемней, чым насiць у галаве каштоўны камень!..

А каштоўны камень якраз i быў схаваны ў яе. Толькi не ведала пра гэта жаба-падарожнiца. Ёй хацелася аднаго: скакаць ўперад i падняцца высока!

Нечакана падышоў да жабы сам бусел. Ён ляцеў, убачыў яе ў траве, апусцiўся i схапiў небараку. Ды не вельмi далiкатна. Дзюба яго сцiснулася, у жабiных вушах засвiстаў вецер. Гэта было не вельмi прыемна, але ж яна была ўверсе. Яе неслi ў Егiпет! Вочы ў жабы зазiхацелi, з iх пырснулi iскры, яна крыкнула на ўсё наваколле:

- Квак-ах!

Гэта былi апошнiя словы маленькай жабы.

А дзе ж яна дзелася сама? Сакрэт просты, калi вы ведаеце, чым любяць ласавацца буслы.

Толькi не хочацца верыць, што бусел разам з жабай пракаўтнуў i каштоўны камень. Ён, вiдаць, вылецеў з яе вачэй разам з зыркiмi iскрамi. Яго падхапiлi сонечныя промнi. I занеслi на само сонца. А мо схавалi яшчэ дзе-небудзь? Давайма, сябры, шукаць каштоўны камень. Не стамляйцеся радавацца жыццю, кожны дзень рабiце для сябе ўсё новыя i новыя адкрыццi.

А цяпер падумайце: што ў гэтай казцы выдумка, а што - праўда?

СТАРЫ ДОМ

На адной вулiцы стаяў зусiм стары дом, пабудаваны яшчэ каля трохсот гадоў таму - гэтае можна было лёгка ўбачыць, бо на яго карнiзе, у вiньетцы-завiтушцы з цюльпанаў i хмелю, быў выразаны год ягонай пабудовы, а пад iм - даўнiмi лiтарамi i з захаваннем даўняга правапiсу ажно цэлы верш. З лiштваў i шалёвак пазiралi смешныя твары-мордачкi, што выяўлялi розныя ўхмылкi. Верхнi паверх дома быў значна шырэйшы за нiжнi; пад самым дахам быў вадасцёчны латок, што заканчваўся драконаваю галавой. Дажджавая вада павiнна была вылiвацца ў дракона з зяпы, але сачылася з жывата - латок быў дзiравы.

Усе iншыя дамы на вулiцы былi новенькiя, чысценькiя, з вялiкiмi вокнамi i гонкiмi, роўнымi сценамi; як адчувалася, яны, гэтыя свежыя пабудовы, не хацелi знацца са старым домам i нават думалi: "Цi доўга ён будзе тырчаць тут на ганьбу ўсёй вулiцы? З-за гэтага выступу нам не вiдаць, што робiцца вакол! А лесвiца, а лесвiца! Шырокая, нiбы ў палацы, i высокая, быццам вядзе на званiцу! Жалезныя парэнчы нагадваюць уваход у магiльны склеп, а на дзвярах блiшчаць вялiкiя медныя клямкi! Проста непрыстойна!"

Насупраць старога дома, на iншым баку вулiцы, стаялi гэткiя ж новенькiя, чысценькiя домiкi i думалi тое ж, што iхнiя калегi; але ў адным з iх сядзеў каля акна малы ружовашчокi хлапчук з яснымi, зiхотнымi вачыма; яму стары дом i пры сонечным, i пры месяцавым святле падабаўся куды болей за iншыя дамы. Пазiраючы на сцяну старога дома з патрэсканаю, а сям-там i з абляцелай атынкоўкаю, ён у думках маляваў сабе самыя дзiўныя карцiны мiнулага, уяўляў усю вулiцу забудаваную такiмi ж дамамi, з шырокiмi лесвiцамi, выступамi i востраверхiмi дахамi, бачыў перад сабою салдатаў з сякерамi i дзiдамi на доўгiм дрэўку, а вадасцёчныя латкi - драконамi i змеямi... Канечне ж, нельга было не паўзiрацца на стары дом! Жыў у iм адзiн дзядок, якi насiў кароткiя штаны да каленяў, жупан з вялiкiмi металiчнымi гузiкамi i парык, пра якi адразу ж можна было сказаць: вось гэта сапраўдны валоснiк! Ранiцамi да старога прыходзiў стары пакаёвы, якi прыбiраў усё ў доме i спаўняў усе гаспадаровы наказы; астатнi час стары заставаўся дома адзiн-адзiнюткi. Калi-нiкалi ён падыходзiў да акна кiнуць позiрк на вулiцу i на суседнiя дамы; хлапчук, якi сядзеў каля акна, хiтаў старому галавой i меў у адказ такi ж сяброўскi кiвок. Так яны пазнаёмiлiся i пасябравалi, хоць нi разу не загаварылi адзiн з адным, - гэта нi кроплi iм не замiнала!

Аднойчы хлапчук пачуў, як мацi сказала бацьку:

- Стары ўвогуле жыве няблага, але ён такi адзiнокi, бедны!

У наступную ж нядзелю хлапчук загарнуў штосьцi ў паперчыну, выйшаў за вароты i запынiў пакаёвага старога.

- Будзь добры! Занясi гэта ад мяне старому пану! У мяне два алавяныя салдацiкi, вось яму адзiн! Няхай ён застанецца ў яго, бо стары пан гэтакi адзiнокi, бедны!

Пакаёвы, здаецца, узрадаваўся, кiўнуў галавой i занёс салдацiка ў стары дом. Затым той жа слуга заявiўся да хлапчука запытаць, цi не пажадае ён сам зайсцi да старога пана. Бацькi дазволiлi, i хлапчук адправiўся ў госцi.

Медныя бляшкi на поручнях лесвiцы блiшчэлi ярчэй, чым калi, быццам iх нацёрлi, чакаючы госця, а жвавыя трубачы - на дзвярах былi выразаныя якраз трубачы, якiя выцiкоўвалi з цюльпанаў, - здавалася, дзьмулi ў трубы з усяе сiлы, i шчокi iхнiя напаўнялiся, круглелi больш, чым заўсёды. Яны трубiлi: "Тра-та-та-та! Хлопчык iдзе! Тра-та-та-та!" Дзверы адчынiлiся, i хлапчук зайшоў у вiтальню. Усе сцены былi абвешаны старымi партрэтамi рыцараў у латах-панцырах i жанчын у шаўковых сукенках, рыцарскiя даспехi пазвоньвалi, а сукенкi шамацелi... Затым хлапчук трапiў на лесвiцу, што спачатку вяла высока ўверх, а пасля зноў унiз, i апынуўся на даволi-такi пракаветнай тэрасе з вялiкiмi дзiркамi i шырокiмi шчылiнамi ў падлозе, з якiх вытыркалiся зялёная трава i лiсце. Уся тэраса, увесь двор i нават уся сцяна дома былi абчапляныя зеленню, дык тэраса здавалася сапраўдным садам, хоць на самай справе гэта была толькi тэраса! Тут стаялi старыя гаршкi для кветак нападобе галоў з аслiнымi вушамi; кветкi раслi ў iх як хацелi. У адным гаршку так i лезлi цераз край гваздзiкi: зялёныя сцяблiнкi iх разбягалiся ва ўсе бакi, i гваздзiкi нiбы гаварылi: "Ветрык песцiць нас, сонейка цалуе i абяцае падарыць нам у нядзелю яшчэ адну кветачку! Яшчэ адну кветачку ў нядзелю!"

З тэрасы хлапчука завялi ў пакой, абабiты свiной скураю з залатым цiсненнем.

Што ж, пазалота сатрэцца,

Свiная ж скура застанецца!

гаварылi сцены.

У тым жа пакоi стаялi ўпрыгожаныя разьбою крэслы з высокiмi спiнкамi.

- Сядай! Сядай! - запрашалi яны, а пасля жаласна рыпелi. - Ох, як ломiць косцi! I ў нас ламавiца, як i ў старой шафы! Касталомiца ў спiне! Ох!

Затым хлапчук зайшоў у той самы пакой, што навiсаў, быццам балкон, над нiжнiм паверхам. Тут сядзеў сам старэнькi гаспадар.

- Дзякуй за алавянага салдацiка, дружа! - сказаў ён хлапчуку. - I дзякуй, што сам завiтаў да мяне!

"Так, так" цi, лепш сказаць, "кхак, кхак!" - закрактала i зарыпела мэбля. Крэслаў, сталоў i стулаў было столькi шмат, што яны замiналi адно аднаму пазiраць на хлапчука.

На сцяне вiсеў партрэт прыгожай маладой жанчыны з жывым вясёлым тварам, але зачасанай i ўбранай па даўнiм ладзе: валасы яе былi напудраныя, а сукенка стаяла стырчком. Жанчына не сказала нi "так", нi "кхак", але ласкава пазiрала на хлапчука, i ён тут жа запытаў у старога:

- Дзе вы яе дасталi?

- У крамцы старызнiка, - адказаў той. - Там шмат такiх партрэтаў, але нiхто на iх не зважае: нiхто не ведае, з каго iх малявалi, - усе тыя асобы даўным-даўно памерлi i пахаваныя. Вось i гэтай панi няма на свеце гадоў пяцьдзесят, але я ведаў яе некалi, у даўнiну.

Пад карцiнай вiсеў за шклом букецiк засушаных кветак; iм, мусiць, таксама было гадоў пад пяцьдзесят, - такiя яны былi старыя! Маятнiк вялiкага i старасвецкага гадзiннiка гайдаўся туды-сюды, стрэлка рухалася, i ўсё ў пакоi старэла з кожнай хвiлiнаю, само таго не заўважаючы.

- У нас дома кажуць, што ты вельмi адзiнокi! - прамовiў хлапчук.

- О! Мяне пастаянна наведваюць успамiны... Яны прыводзяць з сабой столькi знаёмых асоб i вобразаў!.. А цяпер вось i ты зайшоў да мяне! Не, мне добра!

I стары ўзяў з палiцы кнiжку з малюнкамi. Там былi адлюстраваныя цэлыя працэсii, незвычайна дзiўныя карэты, якiх цяпер ужо не ўбачыш, салдаты, падобныя на трэфовых валетаў, гарадскiя рамеснiкi са сцягамi, што луналi. У краўцоў на сцягах красавалiся нажнiцы, якiя падтрымлiвалi два львы, у шаўцоў жа не боты, а арол з дзвюма галовамi - шаўцы робяць толькi парныя рэчы. Вось гэта была кнiжка дык кнiжка!

Стары гаспадар падаўся ў суседнi пакой па сочыва, яблыкi i арэхi. Не, у старасвецкiм доме, далiбог, было, вельмi цудоўна i добра.

- А я проста не магу заставацца тут! - прамовiў алавяны салдацiк, якi стаяў на куфры. - Тут так цiха i сумна. Не, хто прывыкнуў да сямейнага жыцця, таму тут не жыць. Сiлы маёй больш няма! Дзень цягнецца тут бясконца, а вечар яшчэ даўжэй! Тут не пачуеш нi прыемных гутарак, якiя вялi, бывала, твае бацькi, нi вясёлай дзiцячай гульнi, як у вас! Стары гаспадар такi адзiнокi! Ты думаеш, яго хто-небудзь цалуе? Пазiрае на яго хто-небудзь з ласкай? Бывае ў яго елка? Атрымлiвае ён падарункi? Не, нiколi! Вось ён хiба труну атрымае!.. Не, далiбог, я не вытрымаю такога жыцця!

- Ну, ну, хопiць! - сказаў хлапчук. - Па-мойму, тут цудоўна; сюды завiтваюць успамiны i прыводзяць з сабою столькi знаёмых асобаў!

- Штосьцi не бачыў я iх, ды i мне яны незнаёмыя ж! - адказаў алавяны салдацiк. - Не, мне проста няма сiлы заставацца тут!

- А трэба! - сказаў хлапчук.

У гэтую хвiлiну ў пакой зайшоў з вясёлай усмешкаю стары i чаго ён толькi не прынёс! I сочыва, i яблыкаў, i арэхаў! Хлапчук адразу ж забыўся пра алавянага салдацiка.

Вясёлы i задаволены вярнуўся ён дадому. Днi iшлi за днямi; хлапчук па-ранейшаму дасылаў у стары дом прывiтаннi, а адтуль меў таксама прывiтаннi ў адказ, i вось хлопчык зноў накiраваўся туды ў госцi.

Разныя трубачы зноў падалi свой голас: "Тра-та-та-та! Хлопчык прыйшоў! Тра-та-та-та!" Рыцары i паненкi на партрэтах пазвоньвалi даспехамi i шалясцелi шаўковымi сукенкамi, свiная скура размаўляла, а старыя крэслы рыпелi i крахталi ад раматусу ў спiне: "Ох!" Адным словам, усё было як i першы раз, - у старым доме час i днi iшлi адно ўслед аднаму, без нiякай змены.

- Не, я не вытрываю! - усклiкнуў алавяны салдацiк. - Я плакаў ужо волавам! Тут вельмi жалобна! Няхай лепш пашлюць мяне на вайну, няхай адарве там мне руку цi нагу! Усё ж змена будзе! Сiлы больш у мяне няма!.. Цяпер i я ведаю, што гэта за ўспамiны, якiя прыводзяць з сабою знаёмыя асобы! Мяне яны таксама наведалi, i, павер, iм не ўзрадуешся! Асаблiва калi яны пачнуць наведвацца да цябе часта. Урэшце я готовы быў саскочыць з куфра!.. Я бачыў цябе i ўсiх тваiх!.. Вы ўсе стаялi перада мною, як жывыя! Гэта было ранiцай у нядзелю... Усе вы, дзецi, стаялi ў сталовай, такiя сур'ёзныя, набожна склаўшы рукi, i пелi ранiшнi псалом... Тата i мама стаялi тут жа. Нечакана дзверы адчынiлiся, i ўвайшла, хоць яе не клiкалi, двухгадовая ваша сястрычка Мары. А ёй варта толькi пачуць музыку альбо спевы - усё роўна якiя, тут жа кружыцца ў танцы. Вось яна i пачала прытанцоўваць, але нiяк не магла трапiць у такт - вы спявалi гэтак працяжна... Яна падымала то левую ножку, то правую i выцягвала шыйку, але ладу не было нiякага. Нiхто з вас нават не ўсмiхнуўся, хоць i нялёгка было стрымацца. Я не стрымаўся, цiхенька ўсмiхнуўся сам сабе, дык i паляцеў долу! На лобе маiм ускочыў вялiкi гузак - ён i цяпер яшчэ не сыйшоў i так трэба мне... Усё, што бачыў, чуў i перажыў я ў вашай сям'i, так i ўсплывае ў мяне перад вачыма! Вось якiя яны, гэтыя ўспамiны, i вось што яны прыводзяць з сабою!.. Скажы, вы i цяпер яшчэ спяваеце ранiцай? Раскажы мне што-небудзь пра маленькую Мары! А калега мой, алавяны салдацiк, як жыве? Вось шчаслiвец!.. Не, не, я проста не вытрываю!..

- Цябе падарылi! - сказаў хлапчук. - I ты павiнен застацца тут! Хiба ты не разумееш гэтага?

Стары гаспадар заявiўся са скрынкай, у якой было шмат самага рознага i незвычайнага: нейкiя шкатулачкi, флакончыкi i калоды старасвецкiх картаў такiх вялiкiх, аздобленых золатам, цяпер ужо не ўбачыш! Дзядок адчынiў для госця i вялiкiя скрынкi даўняга камоднага бюро i нават клавiкорды, на вечку якiх быў намалёваны пейзаж. Iнструмент пад рукой гаспадара выдаваў цiхiя дрыготкiя гукi, а сам стары напяваў пры гэтым нейкую тужлiвую мелодыю.

- Гэтую песню спявала калiсьцi яна! - сказаў ён, кiўнуўшы на партрэт, куплены ў старызнiка, i вочы яго заблiшчэлi.

- Я хачу на вайну! Хачу на вайну! - залемантаваў нечакана алавяны салдацiк i кiнуўся прэч з куфра.

Дзе ж ён дзеўся! Шукаў яго i сам стары гаспадар, шукаў i хлапчук - няма нiдзе, ды i толькi.

- Ладна, я знайду яго пасля! - сказаў дзядок, але так i не знайшоў. Падлога ўся была са шчылiнамi, салдацiк упаў у адну з iх i ляжаў там, быццам у незасыпанай магiле.

Увечар хлапчук вярнуўся дадому. Час iшоў; наступiла зiма; вокны замерзлi, i хлопчыку прыйшлося дыхаць на iх, каб адтала на марозным шкле хоць маленькая лапiнка, у якую можна было б зiрнуць на вулiцу. Снег зацярушыў усе выразанкi i надпiсы на аздобе старога дома i закiдаў лесвiцу, - будынак стаяў быццам нежылы. Ды так яно i было: стары, гаспадар яго, памёр.

Вечарам да старога дома пад'ехала каляснiца, на яе паклалi труну i павязлi дзядка за горад, у сямейны склеп. Нiхто не крочыў за труной - усе сябры старога даўным-даўно памерлi. Хлапчук паслаў услед труне паветраны пацалунак.

Пасля некалькiх дзён у старым доме назначылi аўкцыён. Хлапчук бачыў з акенца, як выносiлi старасвецкiя партрэты рыцараў i паненак, кветкавыя гаршкi з доўгiмi вушамi-ручкамi, старыя крэслы i шафы ды камоды. Адно падалося сюды, iншае туды; партрэт панi, куплены ў крамцы старызнiка, вярнуўся зноў у дом ды так там i застаўся: нiхто ж не ведаў гэтай жанчыны, дык нiкому i не патрэбен быў яе партрэт.

Увесну пачалi бурыць стары дом - гэтая вартая жалю развалiна ўжо мазолiла ўсiм вочы, i з вулiцы можна было зазiрнуць у пакоi са шпалерамi са свiной скуры, што вiселi цяпер абрыўкамi; зелянота на тэрасе разраслася яшчэ пышней i густа абвiвала ўпалыя бэлькi. Затым прыбралi, вычысцiлi мясцiну, дзе стаяў стары дом.

- Вось i выдатна! - сказалi суседнiя дамы.

Замест старога дома на вулiцы з'явiўся новы, з вялiкiмi вокнамi i белымi роўнымi сценамi. Перад iм, гэта значыць, уласна, на тым самым месцы, дзе стаяў раней стары дом, заклалi садзiк, i вiнаградныя галiнкi пацягнулiся адтуль да сцяны суседняга дома. Садзiк абгарадзiлi высокiмi жалезнымi краткамi, а ў яго вяла жалезная брамка. Усё гэта выглядала так хораша, што мiнакi прыпынялiся i выцiкоўвалi скрозь краткi. Вiнаградныя галiнкi былi ўсыпаныя дзесяткамi вераб'ёў, якiя цiўкалi наперабой, але не пра стары дом, - бо яны яго не маглi помнiць; з таго часу прайшло гэтулькi гадоў, што хлапчук паспеў стаць мужчынам. З яго выйшаў дзелавiты чалавек - на радасць бацькам. Ён толькi што ажанiўся i пераехаў са сваёй маладой жонкаю якраз у гэты новы дом з садам.

Абое яны былi ў садзе; муж назiраў, як жонка садзiла на клумбе нейкую ўпадабаную ёй палявую кветачку. Раптам маладая жанчына ўсклiкнула:

- Ай! Што гэта?

Яна ўкалолася - з мяккай, рыхлай зямлi тырчэла штосьцi вострае. Гэта быў падумайце толькi! - алавяны салдацiк, той самы, якi знiк у старога, валяўся ў смеццi i, нарэшце, шмат-шмат гадоў праляжаў у зямлi.

Маладая жанчына абцерла салдацiка спачатку зялёным лiстком, а затым сваёй тонкай хусцiнкаю. Як цудоўна пахла ад яе духамi! Алавяны салдацiк нiбы акрыяў пасля страты прытомнасцi.

- Дай мне на яго зiрнуць! - усклiкнуў малады чалавек, усмiхнуўся i пахiтаў галавою. - Ну, гэта, канечне ж, не той самы, але ён напамiнае мне адну гiсторыю з майго дзяцiнства!

I ён расказаў сваёй жонцы пра стары дом, пра яго гаспадара i пра алавянага салдацiка, якога ён даў у падарунак беднаму адзiнокаму дзядку. Карацей, ён расказаў усё, як было на самай справе, i маладая жанчына нават пусцiла слязiну, слухаючы яго.

- А можа, гэта i ёсць той самы алавяны салдацiк! - сказала яна. - Я схаваю яго на памяць. А ты абавязкова пакажы мне магiлу таго старога чалавека.

- Я i сам не ведаю, дзе яна! - адказаў ён. - Ды i нiхто не ведае! Усе яго сябры памерлi раней за яго, дык нiхто i не даглядаў яго магiлы, я ж у тыя часы быў яшчэ горкiм дзiцем.

- Якi жах быць такiм адзiнокiм! - уздыхнула яна.

- Жах быць адзiнокiм! - сказаў салдацiк. - Але якое шчасце бачыць, што пра цябе не забылiся!

- Шчасце! - паўтарыў чыйсьцi голас зусiм паблiзу, але нiхто не пачуў яго, апроч алавянага салдацiка.

Гэта гаварыў шматок свiной скуры, якой калiсьцi былi абабiтыя пакоi старога дома. Залацiстасць з яго знiкла ўся, i ён быў падобны ўжо на брудны грудок зямлi, але ў яго быў свой погляд на ўсё, i ён выказаў яго, гэты свой погляд:

Што ж, пазалота сатрэцца,

Свiная ж скура застанецца!

Алавяны салдацiк, аднак, з гэтым не згадзiўся.

ЗЛЫ КНЯЗЬ

Паданне

Жыў-быў злы, фанабэрлiвы князь. Ён толькi i думаў пра тое, як бы пакарыць сабе ўвесь свет, на ўсiх нагнаць страху адным сваiм iмем. I вось ён iшоў у чужыя землi з агнём i мячом; воiны ягоныя тапталi нiвы ды палiлi сялянскiя хаты; чырвоныя языкi лiзалi лiсце на дрэвах, а плады падсмажвалiся на абвугленых галiнах. Часта бедная мацi хавалася з голенькiм грудным немаўляткам за сценамi, што дымiлiся, але ваяры шнарылi паўсюль, знаходзiлi iх, i пачыналася д'ябальская забава! Злыя духi не маглi рабiць горш. Але князю здавалася, быццам справы iшлi як мае быць. Дзень пры днi расла князева магутнасць, iмя ягонае наводзiла жах на ўсiх, i ўдача спадарожнiчала яму ва ўсiх дзеяннях. З пакораных гарадоў вывозiў ён золата ды багатыя скарбы, i ў сталiцы ягонай накапiлiся незлiчоныя багаццi: нiдзе ў свеце не было анiчога падобнага. Ён загадаў будаваць цудоўныя палацы, цэрквы ды аркi, i ўсе, хто бачыў гэтыя дзiвосныя пабудовы, казалi: "Якi вялiкi князь!" Яны не думалi пра бядоты, у якiя ён кiнуў чужыя землi, не чулi стогнаў i скаргаў, што не змаўкалi ў абрабаваных ды спаленых гарадах.

Сам князь глядзеў на сваё золата i думаў, як iншыя: "Якi я вялiкi князь! Але мне яшчэ мала ўсяго гэтага! Хачу большага! Нiчыя ўлада ў свеце не павiнна быць роўнай маёй, не тое каб пераўзыходзiць яе!"

I ён пайшоў вайной на сваiх суседзяў i ўсiх пакарыў. Палонных каралёў ён загадаў прыкоўваць залатымi ланцугамi да сваёй каляснiцы кожны раз, як збiраўся праехацца па вулiцах сталiцы. Калi ж ён сядзеў за сталом, яны павiнны былi ляжаць пры яго нагах i нагах прыдворных ды хапаць кавалкi хлеба, якiя iм кiдалi.

Нарэшце, князь загадаў узвесцi сабе на плошчах ды ў палацах статуi; ён хацеў быў паставiць iх i ў храмах, перад алтаром Госпада, але святары сказалi: "Князь, ты вялiкi, але Бог вышэй за цябе, мы не асмельваемся зрабiць гэта".

- Добра! - сказаў злы князь. - Тады я скару i Бога!

I, аслеплены шалёнай фанабэрыяй, ён загадаў будаваць дзiвосны карабель, на якiм можна было гойсаць у паветры. Карабель быў размаляваны рознымi фарбамi i нагадваў паўлiнаў хвост, усеяны тысячамi вочак, але кожнае вочка было руляй стрэльбы. Князь сеў на карабель; варта яму нацiснуць адну спружыну, са стрэльбаў выляталi тысячы куляў, а стрэльбы адразу ж самi сабой зараджалiся нанова. Сто магутных арлоў былi запрэжаны ў карабель, i вось ён узвiўся ў паветра, да сонца. Зямля ледзь вiднелася ўнiзе, горы ды лясы здавалiся спачатку ўзараным дзёрнам, потым намаляванымi на геаграфiчнай карце i, нарэшце, зусiм знiклi ў воблачным тумане. Усё вышэй ды вышэй узнiмалiся арлы; тады Бог паслаў аднаго са сваiх незлiчоных анёлаў, але злы князь сустрэў яго залпам са стрэльбаў. Кулi адскочылi ад блiскучых крылаў анёла, як градзiнкi; толькi адна-адзiная кропелька крывi выцекла з беласнежнага крыла i ўпала на карабель, дзе сядзеў князь. Яна глыбока ўелася ў дрэва i нацiснула на дно карабля са страшэннай сiлай, быццам глыба свiнцу ў тысячу пудоў. Карабель паляцеў унiз з неверагоднай хуткасцю; магутныя крылы арлоў пераламiлiся; вецер так i свiстаў у вушах князя; аблокi, што сабралiся з дыму ад спаленых гарадоў, грувасцiлiся наўкол i прымалi пачварныя формы: велiзарных ракаў, якiя працягвалi да князя дужыя клюшнi, абломкаў скал, што кацiлiся ўнiз, i драконаў, што дыхалi агнём. Князь ляжаў на дне карабля напаўмёртвы ад страху. Нарэшце карабель засеў у густым веццi лясных дрэў.

- Я адолею Бога! - сказаў князь. - Я даў сабе клятву адолець яго, i быць па тым! - I ён загадаў пабудаваць новы карабель; будавалi яго сем гадоў. Загадаў ён таксама каваць маланкi з найцвярдзейшае сталi, каб узяць цвярдыню неба прыступам, i сабраў ваяроў з усiх канцоў сваёй дзяржавы; войскi пакрылi прастору ў некалькi квадратовых мiляў. Ваяры гатовыя былi сесцi на караблi, князь падышоў да свайго, але Бог наслаў на яго рой камароў, адзiн толькi маленькi камаровы рой. Насякомыя гулi вакол князя ды джалiлi яго ў твар i рукi. Ён злосна выхапiў меч, але сек iм толькi паветра, у камароў патрапiць анiяк не ўдавалася. Тады ён загадаў прынесцi каштоўныя дываны ды ахiнуць сябе iмi з ног да галавы, каб анiводзiн камар не мог дастаць яго сваiм джалам. Загад быў выкананы, але адзiн камар ухiтрыўся прабрацца пад самы нiжнi дыван, залез у вуха князя ды ўджалiў яго. Быццам агонь разлiўся па князевай крывi, яд пранiк у ягоны мозг, i ён сарваў з сябе ўсе апраткi ды голы ўзяўся кiдацца з боку ў бок i скакаць перад натоўпам сваiх бязлiтасных салдат, а тыя толькi смяялiся са звар'яцелага князя, якi хацеў перамагчы Бога i быў сам пераможаны камарыкам!

ОЛЕ-ЛУКОЙЕ

Нiхто на свеце не ведае гэтулькi казак, колькi ведае Оле-Лукойе. Вось жа майстар апавядаць!

Вечарам, калi дзецi спакойна сядзяць за сталом або на сваiх лаўках, з'яўляецца Оле-Лукойе. У адных панчохах ён цiха-цiха падымаецца па лесвiцы; потым асцярожна прыадчыняе дзверы, нячутна заходзiць у пакой i лёгка пырскае дзецям у вочы салодкiм малаком. У руках яго маленькая спрынцоўка, i малако пырскае з яе тоненькiм-тоненькiм струменьчыкам. Тады павекi ў дзяцей пачынаюць сплюшчвацца, i яны ўжо не могуць разгледзець Оле, i ён падкрадваецца да iх ззаду i пачынае лёгенька дзьмуць iм у патылiцы. Падзьме - i галовы iх адразу ж цяжэюць. Гэта зусiм не балюча, - у Оле-Лукойе няма ж злоснага намеру; ён хоча толькi, каб дзецi суцiшылiся, а для гэтага iх абавязкова трэба пакласцi ў ложак. Ну вось ён i пакладзе iх, а потым пачынае ўжо апавядаць казкi. Калi дзецi паснуць, Оле-Лукойе прысаджваецца да iх на ложак. Апрануты ён цудоўна: на iм шаўковы кафтан, толькi нельга сказаць, якога колеру - ён адлiвае то блакiтным, то зялёным, то чырвоным, гледзячы, у якi бок павернецца Оле. Пад пахамi ў яго па парасону: адзiн з малюнкамi, якi ён раскрывае над добрымi дзецьмi, i тады iм усю ноч сняцца цудоўныя казкi, а другi зусiм просты, гладкi, якi ён разгортвае над нядобрымi дзецьмi; ну яны i спяць усю ноч як цурбаны, i ўранку выяўляецца, што яны зусiм нiчога не бачылiўсне.

Паслухаем жа пра тое, як Оле-Лукойе наведваў кожны вечар аднаго маленькага хлопчыка, Яльмара, i апавядаў яму казкi! Гэта будзе цэлых сем казак, - у тыднi ж сем дзён.

Панядзелак

- Ну вось, - сказаў Оле-Лукойе, паклаўшы Яльмара ў ложак, - цяпер упрыгожым пакой!

I ў адзiн момант усе пакаёвыя кветкi выраслi, сталi вялiкiмi дрэвамi, якiя працягнулi свае доўгiя галiны ўздоўж сцен да самай столi; увесь пакой ператварыўся ў цудоўную альтанку. Галiны дрэў былi абсыпаны кветкамi; кожная кветачка па прыгажосцi i паху была лепш за ружу, а на смак (калi б вы толькi захацелi яе пакаштаваць) саладзей, чым сочыва; плады ж блiшчэлi, як залатыя. Яшчэ на дрэвах былi пампушкi, якiя ледзь не трэскалiся ад разынкавай начынкi. Проста дзiва нейкае! Раптам пачулiся страшныя енкi ў шуфлядзе стала, дзе ляжалi вучэбныя дапаможнiкi Яльмара.

- Што там такое? - сказаў Оле-Лукойе, пайшоў i выцягнуў шуфляду.

Выявiлася, што гэта нервавалася аспiдная дошка: у рашэннi напiсанай на ёй задачы была памылка, i таму задача не рашалася; грыфель скакаў i скакаў на адной вяровачцы, нiбы сабачка; ён вельмi хацеў памагчы, але не мог. Гучна стагнаў i сшытак Яльмара; проста жах ахоплiваў, слухаючы яго! На кожнай старонцы ў пачатку кожнага радка стаялi цудоўныя вялiкiя i маленькiя лiтары гэта быў пропiс; а побач iшлi другiя, якiя думалi, што трымаюцца так жа цвёрда. Iх пiсаў сам Яльмар, i яны, здавалася, спатыкалiся аб лiнейкi, на якiх трэба было б стаяць.

- Вось як трэба трымацца! - гаварыў пропiс. - Вось так, з лёгкiм нахiлам управа!

- Ах, нам i хацелася, - адказвалi лiтары Яльмара, - але ж мы не можам! Мы такiя дрэнненькiя!

- Дык вас трэба трохi падцягнуць! - сказаў Оле-Лукойе.

- Ды не, не! - закрычалi яны i выпрасталiся так, што люба было глядзець.

- Ну, цяпер нам не да казак! - сказаў Оле-Лукойе. - Будзем практыкавацца! Раз-два! Раз-два!

I ён давёў лiтары Яльмара да таго, што яны стаялi роўна i бадзёра, як любы пропiс. Але калi Оле-Лукойе пайшоў i Яльмар прачнуўся ранiцай, яны выглядалi так жа нiкчэмна, як i раней.

Аўторак

Як толькi Яльмар лёг, Оле-Лукойе дакрануўся сваёй чароўнай спрынцоўкай да мэблi, i ўсе рэчы тут жа пачалi размаўляць памiж сабою; усе, акрамя плявальнiцы; гэта маўчала i злавала на iх за мiтусню: гавораць толькi пра сябе i нават не падумаюць пра тую, што так сцiпла стаць у кутку i дазваляе пляваць на сябе!

Над камодай вiсела вялiкая карцiна ў пазалочанай раме; на ёй была адлюстравана прыгожая мясцовасць: высокiя старыя дрэвы, трава, кветкi i шырокая рака, што бегла каля дзiўных палацаў, за лес, у далёкае мора.

Оле-Лукойе дакрануўся чароўнай спрынцоўкай да карцiны, i намаляваныя на ёй птушкi заспявалi, галiны дрэў заварушылiся, а хмары панеслiся па небе; нават было вiдаць, як слiзгаў па карцiне iх цень.

Затым Оле прыпадняў Яльмара да рамы, i хлопчык стаў нагамi прама ў высокую траву. Сонейка свяцiла на яго скрозь галiны дрэў, ён пабег да вады i ўсеўся ў лодку, якая калыхалася ля берага. Лодка была пафарбавана ў чырвоны i белы колеры, ветразi блiшчэлi, як срэбныя, i шэсць лебедзяў у залатых каронах з блiскучымi блакiтнымi зоркамi на галовах павялi лодку ўздоўж зялёных лясоў, дзе дрэвы расказвалi пра разбойнiкаў i ведзьмаў, а кветкi - пра цудоўных маленькiх эльфаў i пра тое, што расказвалi iм матылькi.

Дзiвосныя рыбкi з серабрыстай i залацiстаю луской плылi за лодкай. Ныралi i плёскалi ў вадзе хвастамi; прыгожыя, блакiтныя, вялiкiя i маленькiя птушкi ляцелi за Яльмарам дзвюма доўгiмi чародамi; камары танцавалi, а майскiя жукi гудзелi "Бум! Бум!"; усiм хацелася праводзiць Яльмара, i ў кожнага была для яго напагатове казка.

Так, вось гэта было плаванне!

Лясы то гусцелi i цямнелi, то рабiлiся падобнымi на дзiвосныя сады, асветленыя сонцам i засеяныя кветкамi. Па берагах ракi ўздымалiся вялiкiя хрустальныя i мармуровыя палацы; на балконах iх стаялi прынцэсы, i ўсё гэта былi знаёмыя Яльмару дзяўчаты, з якiмi ён часта гуляў.

Яны працягвалi яму рукi, i кожная трымала ў правай руцэ зацукраванае пернiкавае парася, якое не часта пашанцуе купiць у гандляркi. Яльмар, праплываючы мiма, хапаўся за адзiн канец пернiка, прынцэса моцна трымалася за другi, i пернiк разломваўся напалам; кожны атрымлiваў сваю долю: Яльмар больш, прынцэса менш. Каля ўсiх палацаў неслi варту маленькiя прынцы; яны аддавалi Яльмару чэсць залатымi шаблямi i абсыпалi яго разынкамi i алавянымi салдацiкамi, - вось што значыць калi сапраўдныя прынцы!

Яльмар плыў праз лес, праз нейкiя вялiкiя залы i гарады... Праплыў ён i праз той горад, дзе жыла яго старая нянька, якая песцiла яго, калi ён быў яшчэ малым, i вельмi любiла свайго гадаванца, i вось ён убачыў яе; яна кланялася, пасылала яму рукою паветраныя пацалункi i спявала харошанькую песеньку, якую сама склала i прыслала Яльмару:

Мой Яльмар, цябе ўспамiнаю,

Калi пад цянiсты прыходжу вяз.

Выказаць не магу, як жадаю

Убачыць цябе яшчэ хоць бы раз!

Цябе ў калысцы я калыхала,

Вучыла хадзiць, гаварыць.

I ў шчочкi i ў лоб цалавала,

Дык як жа мне цябе не любiць!

Люблю цябе, мiлы i радасны мой,

Хай будзе навекi i Бог наш з табой!

I птушкi падпявалi ёй, кветкi танцавалi, а старыя вербы варушылiся, як быццам Оле-Лукойе i iм апавядаў казку.

Серада

Ну i дождж лiў! Яльмар чуў гэты страшны шум нават у сне; калi ж Оле-Лукойе адчынiў акно, аказалася, што вада стаяла на ўзроўнi падаконнiка. Цэлае возера! Затое да дома прычалiў цудоўнейшы карабель.

- Хочаш праехаць, Яльмар? - спытаў Оле. - Пабываеш ноччу на чужой зямлi, а ранiцай - зноў будзеш дома?

I вось Яльмар, па-святочнаму прыбраны, апынуўся на караблi. Надвор'е тут жа праяснiлася, i яны паплылi па вулiцах, каля царквы - вакол было адно суцэльнае возера. Нарэшце яны адплылi так далёка, што зямля зусiм знiкла з вачэй. Высока ў паднеб'i ляцелi буслы; яны сабралiся ў далёкiя цёплыя краiны i ляцелi доўгай чарадой, адзiн за адным. Яны былi ўжо некалькi дзён у дарозе, i адзiн з iх так стамiўся, што крылы амаль не слухалiся яго. Ён ляцеў ззаду, а потым адстаў i пачаў апускацца на сваiх аслабелых крылах усё нiжэй i нiжэй, вось калыхнуў iмi яшчэ разы два, але... дарэмна! Хутка ён зачапiўся за мачту карабля, слiзгануў i - бах! - звалiўся прама на палубу.

Юнга падхапiў яго i пасадзiў у птушнiк да курэй, качак i iндычак. Бедалага бусел стаяў i панура аглядаўся.

- Бач якi! - сказалi куры.

А iндыйскi певень надзьмуўся, як толькi мог, i спытаў у бусла, хто ён такi; качкi ж падалiся назад, падпiхваючы адна адну крыламi, кракалi: "Дур-рань! Дур-рань!"

I бусел расказаў iм пра гарачую Афрыку, пра пiрамiды i страусаў, якiя носяцца па пустынi з хуткасцю дзiкiх коней, але качкi нiчога не зразумелi i зноў пачалi падпiхваць адна адну:

- Ну цi не дурань ён?

- Канечне, дурань! - сказаў iндыйскi певень i сярдзiта забубнiў. Бусел змоўк i пачаў думаць пра сваю Афрыку.

- Якiя ў вас цудоўныя тонкiя ногi! - сказаў iндыйскi певень - Пачым аршын?

- Крак! Крак! Крак! - закрычалi смешныя качкi, але бусел як бы i не чуў.

- Маглi б i вы пасмяяцца з намi! - сказаў буслу iндыйскi певень. - Вельмi цiкава! Ды куды гэта, думаю, вельмi нiзка для яго! Увогуле, нельга сказаць, каб ён вылучаўся кемлiвасцю! Што ж, будзем самi весялiцца!

I курыцы квакталi, качкi кракалi, i гэта страшна забаўляла.

Але Яльмар падышоў да птушнiка, адчынiў дзверцы, павабiў бусла, i той выскачыў да яго на палубу, - ён паспеў ужо адпачыць. I вось бусел як быццам пакланiўся Яльмару ў знак удзячнасцi, узмахнуў шырокiмi крыламi i паляцеў на поўдзень. А куры закудахталi, качкi закракалi, iндыйскi ж певень так надзьмуўся, што грабеньчык у яго налiўся крывёй.

- Заўтра звараць з вас булён! - сказаў Яльмар i прачнуўся зноў у сваiм маленькiм ложку.

Слаўна пападарожнiчалi ноччу яны з Лукойе.

Чацвер

- Ведаеш што? - сказаў Оле-Лукойе. - Толькi не палохайся! Я зараз пакажу табе мышку! - I праўда, ён трымаў у руцэ цудоўную мышку. Яна прыбегла запрасiць яго на вяселле! - Дзве мышкi збiраюцца сёння ноччу пажанiцца. Жывуць яны пад падлогай у кладоўцы тваёй мацi. Выдатнае памяшканне, кажуць.

- А як жа я працiснуся скрозь маленькую дзiрачку ў падлозе? - спытаў Яльмар.

- Ах, павер мне! - сказаў Оле-Лукойе. - Ты ў мяне станеш маленькiм.

I ён дакрануўся да хлопчыка сваёй чароўнай спрынцоўкай. Яльмар раптам пачаў памяншацца, памяншацца i нарэшце стаў як пальчык.

- Цяпер можна будзе пазычыць мундзiр у алавянага салдацiка. Я думаю, гэты ўбор падойдзе: мундзiр жа так упрыгожвае, ты ж iдзеш у госцi!

- Ну добра! - згадзiўся Яльмар, пераапрануўся i стаў падобным на ўзорнага алавянага салдацiка.

- Цi не жадаеце сесцi ў напарстак вашай матулi? - сказала Яльмару мышка. Я буду мець гонар адвезцi вас.

- Ах, няўжо вы самi будзеце турбавацца, фрокен! - сказаў Яльмар, i вось яны паехалi на мышынае вяселле.

Праслiзнуўшы ў дзiрачку, прагрызеную мышамi ў падлозе, яны трапiлi спачатку ў доўгi вузкi калiдор, тут якраз толькi i можна было праехаць у напарстку. Калiдор быў ярка асветлены гнiлушкамi.

- Дык жа цудоўны пах? - спытала мышка-вазнiца. - Увесь калiдор змазаны салам! Што бывае лепшым?

Нарэшце дабралiся i да самой залы, дзе адбывалася вяселле. Дарэмна, перашэптваючыся i перасмейваючыся памiж сабой, стаялi ўсе мышкi-дамы, а налева, закручваючы лапкамi вусы, - мышкi-кавалеры, а пасярэдзiне, на выедзеным кавалачку сыру, узвышалiся самi жанiх i нявеста i страшна цалавалiся ва ўсiх на вачах. Што ж, яны былi заручаны i рыхтавалiся пажанiцца.

А госцi ўсё прыбывалi i прыбывалi; мышы ледзь не душылi адна адну, i вось шчаслiвую парачку адцiснулi да самых дзвярэй, так што нiкому больш нельга было нi ўвайсцi, нi выйсцi. Зала, як i калiдор, уся была змазана салам; другiх пачастункаў не было; а на дэсерт гасцей абносiлi гарошынай, на якой адна сваячка маладых выгрызла iх iмёны, а больш правiльна - усяго першыя лiтары. Дзiва, ды i толькi!

Усе мышы аб'явiлi, што вяселле было цудоўнае i памяць застанецца аб iм надзвычай прыемная.

Яльмар паехаў дамоў. Давялося яму пабываць у славутай кампанii, хаця i патрэбна было яму добра памуляцца i апрануць мундзiр алавянага салдацiка.

Пятнiца

- Проста не верыцца, што так многа ёсць пажылых людзей, якiм хочацца паклiкаць мяне да сябе! - сказаў Оле-Лукойе. - Асаблiва жадаюць гэтага тыя, хто зрабiў што-небудзь дрэннае. "Добранькi, мiленькi Оле, - кажуць яны мне, мы проста не можам заплюшчыць вачэй, не спiм начамi i бачым вакол сябе ўсё тое дрэннае, што мы зрабiлi. Яны, нiбы гадкiя маленькiя тролi, сядзяць на краях ложка i пырскаюць на вас кiпенем, хай бы ты прыйшоў i прагнаў iх. Мы б з задавальненнем заплацiлi табе. Оле! - дадаюць яны з глыбокiм уздыхам. Спакойнай табе ночы, Оле! Грошы на акне!" Ды што мне грошы! Я нi ў каго не прашу iх!

- Што будзем рабiць сёння ноччу? - спытаў Яльмар.

- Цi не хочаш зноў пабыць на вяселлi? Толькi не на такiм, як учора. Вялiкая лялька тваёй сястры, тая, што адзета пад хлопчыка i завецца Германам, хоча ажанiцца з лялькай Бертай; акрамя таго, сёння дзень нараджэння лялькi, i таму рыхтуецца шмат падарункаў!

- Ведаю, ведаю! - сказаў Яльмар. - Як толькi спатрэбiцца лялькам новы ўбор, сястра тут жа святкуе iх дзень нараджэння або спраўляе iм вяселле. Гэта ўжо было сто разоў!

- Так, а сёння ноччу будзе сто першы i, значыць, апошнi! Таму i рыхтуецца нешта незвычайнае. Ну паглядзi!

Яльмар паглядзеў на стол. Там стаяў дамок з кардону, вокны свяцiлiся, i ўсе алавяныя салдацiкi трымалi стрэльбы. Жанiх i нявеста задуменна сядзелi на падлозе, прытулiўшыся да ножкi стала; так, iм было над чым задумацца! Оле-Лукойе, апрануўшы бабулiну спаднiцу, заручыў iх, i вось уся мэбля заспявала на матыў марша цiкавую песеньку, якую напiсаў аловак:

Зацягнем песеньку з табой,

Як вецер хай нясецца!

Хоць наша парачка, ёй-ёй,

Нiчым не адгукнецца.

Абодва з лайкi, але ў iх

Прыгожае адзенне

Такое яркае, што ўсiм

Яно на заглядзенне.

Давай уславiм песняй iх!

Ура! - нявеста i жанiх!

Затым маладыя атрымалi падарункi, але адмовiлiся ад ежы: яны былi сытыя каханнем.

- Ну, паедзем зараз на дачу цi адправiмся за мяжу? - спытаў малады.

Каб пачуць добрую параду, запрасiлi вопытную падарожнiцу ластаўку i старую курыцу, якая ўжо не адзiн раз была квактухай. Ластаўка расказала пра цёплы край, дзе спеюць сакавiтыя, цяжкiя вiнаградныя гронкi, дзе паветра такое мяккае, а горы расквечаны такiмi фарбамi, пра якiя тут нават не ўяўляюць...

- Там няма затое нашай кучаравай капусты! - сказала курыца. - Аднойчы я з усiмi сваiмi куранятамi адпачывала летам у вёсцы; там была цэлая куча пяску, у якiм мы маглi корпацца i капацца колькi хацелi! Акрамя таго, нам быў адчынены ўваход у агарод з капустай! Ах, якая яна была зялёная! Не ведаю нiчога, больш прыгожага!

- Але ж адзiн качан падобны на другi як дзве кроплi вады! - сказала ластаўка. - Да таго ж тут так часта здараецца дрэннае надвор'е.

- Ну, да гэтага можна прывыкнуць! - сказала курыца.

- А якi тут холад! Ненарокам i замерзнеш! Вельмi холадна!

- Але вельмi добра для капусты! - сказала курыца. - Ды, нарэшце, i ў нас бывае цёпла! Чатыры ж гады таму назад лета стаяла ў нас пяць тыдняў! I якая ж гарачыня была! Усе задыхалiся! Дарэчы, у нас няма тых атрутных стварэнняў, як у вас там! Няма i разбойнiкаў! Трэба быць адшчапенцам, каб не бачыць нашу краiну самай лепшай у свеце! Такi не павiнен i жыць у ёй! - Тут курыца заплакала. - Я ж таксама падарожнiчала, як жа! Цэлых дванаццаць мiль праехала ў бочачцы! I нiякага задавальнення няма ад падарожжа!

- Так, курыца - асоба, вартая ўвагi! - сказала лялька Берта. - Мне таксама зусiм не падабаецца ездзiць па гарадах - то ўверх, то ўнiз! Не, мы пераедзем на дачу ў вёску, дзе ёсць пясочная куча, i будзем гуляць у агародзе з капустай.

На тым i сышлiся.

Субота

- А сёння будзеш апавядаць? - спытаў Яльмар, як толькi Оле-Лукойе паклаў яго спаць.

- Сёння некалi, - адказаў Оле i раскрыў над хлопчыкам свой прыгожы парасон. - Ты вось паглядзi на гэтых кiтайцаў!

Парасон быў падобны на вялiкую кiтайскую чашу, размаляваную блакiтнымi дрэвамi i вузенькiмi мосцiкамi, на якiх стаялi маленькiя кiтайцы i кiвалi галовамi.

- Сёння трэба будзе прыбраць да заўтрашняга дня ўвесь свет! - працягваў Оле. - Заўтра ж свята, нядзеля! Мне трэба пайсцi на званiцу - паглядзець, цi здзьмуў вецер пыл з травы i лiсця. Самая ж цяжкая работа яшчэ наперадзе: трэба зняць з неба i пералiчыць усе зорачкi. Я збiраю iх у свой фартух, але ж даводзiцца нумераваць кожную зорачку i кожную дзiрачку, дзе яна сядзела, каб потым размяшчаць iх на месцах, iнакш яны дрэнна будуць трымацца i пасыплюцца з неба адна за адной!

- Паслухайце ж вы, пан Оле-Лукойе! - сказаў раптам партрэт, якi вiсеў на сцяне. - Я прадзядуля Яльмара i вельмi вам удзячны за тое, што вы расказваеце хлопчыку казкi; але вы не павiнны скажаць яго паняццяў. Зоркi нельга здымаць з неба i чысцiць. Зоркi - такiя ж свяцiлы, як наша зямля, тым яны i прыгожыя!

- Дзякуй табе, прадзядуля! - адказваў Оле-Лукойе. - Дзякуй! Ты - галава прозвiшча, роданачальнiк, але я ўсё-такi старэйшы за цябе! Я стары язычнiк; рымляне i грэкi называлi мяне богам сноў! Я меў i маю ўваход у славуцейшыя дамы, i ведаю, як абыходзiцца i з большымi, i з меншымi! Можаш цяпер расказваць сам!

I Оле-Лукойе пайшоў, узяўшы пад пахi свой парасон.

- Ну, няўжо i нельга выказаць сваю думку! - сказаў стары партрэт.

Тут Яльмар прачнуўся.

Нядзеля

- Добры вечар! - сказаў Оле-Лукойе.

Яльмар кiўнуў яму, ускочыў i павярнуў прадзядуляў партрэт тварам да сцяны, каб ён зноў не ўмешваўся ў размову.

- А цяпер ты раскажы мне казкi пра пяць зялёных гарошын, якiя паявiлiся ў адным стручку, пра пеўневу нагу, якая заляцалася да курынай нагi, i пра цыравальную iголку, якая ўяўляла сябе швейнай iголкай.

- Ну, добрага патрошку! - сказаў Оле-Лукойе. - Я лепш пакажу табе тое-сёе. Пакажу табе свайго брата, яго таксама завуць Оле-Лукойе, але нi да каго ён не з'яўляецца больш чым адзiн раз у жыццi. Калi ж з'явiцца, бярэ чалавека, садзiць да сябе на каня i расказвае яму казкi. Ён ведае толькi дзве: адна з iх такая цудоўная, што нiхто i ўявiць сабе не можа, а другая такая страшная, што... ды не, немагчыма нават i сказаць - якая!

Тут Оле-Лукойе прыўзняў Яльмара, паднёс яго да акна i сказаў:

- Зараз убачыш майго брата, другога Оле-Лукойе. Людзi яшчэ называюць яго Смерцю. Бачыш, ён зусiм не такi страшны, якiм яго малююць. Кафтан на iм вышываны серабром, як твой гусарскi мундзiр; за спiной развяваецца чорны аксамiтны плашч. Глядзi, як ён едзе!

I Яльмар убачыў, як iмчаўся наўскач другi Оле-Лукойе i садзiў да сябе на каня i старых, i малых. Адных ён садзiў перад сабою, другiх - ззаду; але спачатку заўсёды пытаўся:

- Якiя ў цябе адзнакi па паводзiнах?

- Добрыя! - адказвалi ўсе.

- Ну, пакажы! - гаварыў ён.

Даводзiлася паказваць; i вось тых, у каго былi выдатныя або добрыя адзнакi, ён садзiў перад сабою i расказваў iм дзiўную казку, а тых, у каго былi пасрэдныя або дрэнныя, - садзiў ззаду, i яны павiнны былi слухаць страшную казку. Яны трэслiся ад страху, плакалi i хацелi саскочыць з каня, ды не маглi - яны адразу моцна прырасталi да сядла.

- Але ж Смерць - цудоўнейшы Оле-Лукойе! - сказаў Яльмар. - I я нiколькi не баюся яго!

- Ды i нечага баяцца! - сказаў Оле. - Глядзi толькi, каб у цябе заўсёды былi добрыя адзнакi!

- Вось гэта павучальна! - прамармытаў партрэт. - Усё-такi, значыць, не шкодзiць часам выказаць сваю думку!

Ён быў задаволены.

Вось табе i ўся гiсторыя пра Оле-Лукойе! А вечарам няхай ён сам раскажа табе яшчэ што-небудзь.

ЛЁН

Лён красаваў цудоўнымi блакiтнымi кветачкамi, мяккiмi i пяшчотнымi, як крылцы матылькоў, нават яшчэ больш пяшчотнымi! Сонца лашчыла яго, дождж палiваў, i iльну гэта было так карысна i прыемна, як маленькiм дзецям, калi мацi спачатку памые iх, а потым пацалуе, дзецi ад гэтага становяцца больш прыгожымi, прыгажэў i лён:

- Усе кажуць, што я ўрадзiўся на славу! - сказаў лён. - Кажуць, што я яшчэ выцягнуся, i потым з мяне атрымаецца выдатны кавалак тканiны! Ах, якi я шчаслiвы! Напраўду, я шчаслiвейшы за ўсiх! Гэта так прыемна, што i я спатрэблюся на што-небудзь! Сонейка мяне весялiць i ажыўляе, дожджык харчуе i асвяжае! Ах, я такi шчаслiвы, такi шчаслiвы! Я шчаслiвейшы за ўсiх!

- Так, так, так! - сказалi калкi згароды. - Ты яшчэ не ведаеш свету, а мы дык вось ведаем, - бачыш, якiя мы сукаватыя!

I яны жаласлiва зарыпелi:

Азiрнуцца не паспееш,

Як i песеньцы канец!

- Зусiм не канец! - сказаў лён. - I заўтра зноў будзе грэць сонейка, зноў пойдзе дожджык. Я адчуваю, што расту i квiтнею! Я шчаслiвейшы за ўсiх на свеце!

Але вось аднойчы з'явiлiся людзi, схапiлi лён за макушку i выдралi з коранем. Як балюча было! Потым яго паклалi ў ваду, быццам збiралiся ўтапiць, а пасля таго трымалi над агнём, быццам хацелi падсмажыць. Жах, дый толькi!

- Не век жа мы можам жыць для свайго задавальнення! - сказаў лён. Прыходзiцца i пацярпець. Затое паразумнееш.

Але iльну даводзiлася ўжо вельмi дрэнна. Чаго толькi з iм не рабiлi: i мялi, i трушчылi, i трапалi, i часалi - ды проста ўсяго i не запомнiш! Нарэшце ён апынуўся на пралцы. Жжж! Тут ужо мiжволi ўсе думкi ўроскiд пайшлi!

"Я ж так доўга быў невыказна шчаслiвы! - думаў ён у час сваiх пакут. - Што ж, трэба быць удзячным за тое добрае, што выпала мне на долю! Так, трэба, трэба!.. Ох!"

I ён паўтараў тое ж самае, нават трапiўшы на ткацкi станок.

Але вось нарэшце з яго атрымаўся вялiкi кавалак цудоўнай тканiны. Увесь лён да апошняй сцяблiнкi пайшоў на гэты кавалак.

- Але ж гэта ўсё цудоўна! Вось ужо не думаў, не гадаў! Як мне, аднак, шанцуе! А калкi ж усё паўтаралi: "Азiрнуцца не паспееш, як i песеньцы канец!" Цi шмат яны разумелi, сказаць няма чаго! Песеньцы зусiм не канец! Яна толькi цяпер i пачынаецца. Вось шчасце! Сапраўды калi мне i давялося папакутваць крыху, то затое цяпер з мяне i атрымалася сёе-тое. Не, я шчаслiвейшы за ўсiх на свеце! Якi я цяпер моцны, мяккi, белы i доўгi! Гэта несумненна лепш, чым проста расцi або нават квiтнець у полi! Там нiхто за мной не даглядаў, ваду я толькi i бачыў, што ў дожджык, а цяпер да мяне прыставiлi прыслугу, кожную ранiцу мяне перакладваюць на другi бок, кожны вечар палiваюць з лейкi! Сама пастарша трымала нада мною прамову i сказала, што ва ўсiм акалодку не знойдзецца лепшага кавалка! Ну, цi ж можна быць шчаслiвейшым за мяне!

Палатно ўзялi ў дом, i яно трапiла пад нажнiцы. Ну i выпала ж яму! Яго i рэзалi, i кроiлi, i калолi iголкамi - так, так! Нельга сказаць, што гэта было прыемна! Затое з палатна атрымалася дванаццаць пар... такiх прыналежнасцей туалета, якiя не прынята называць у грамадстве, але ў якiх усе маюць патрэбу. Цэлых дванаццаць пар атрымалася!

- Дык вось калi толькi з мяне атрымалася сёе-тое! Вось якое, было маё прызначэнне! Дык гэта ж проста шчасце! Цяпер i я прыношу карысць свету, а ў гэтым жа ўся i сутнасць, у гэтым жа ўся i радасць жыцця! Нас дванаццаць пар, але ўсё ж мы адно цэлае, мы - тузiн! Вось дык шчасце!

Прайшлi гады, i бялiзна знасiлася.

- Усяму на свеце бывае канец! - сказала яна. - Рада б была паслужыць яшчэ, ды немагчыма - немагчыма!

I вось бялiзну парвалi на рыззё. Яно ўжо было падумала, што яму зусiм надышоў канец, так пачалi яго секчы, камечыць, варыць, адцiскаць... Ды, зiрк яно пераўтварылася ў тонкую белую паперу!

- Ну, вось сюрпрыз дык сюрпрыз! - сказала папера. - Цяпер я танчэй ранейшага, i на мне можна пiсаць. Чаго толькi на мне не напiшуць! Якое шчасце!

I на ёй напiсалi цудоўнейшыя апавяданнi. Слухаючы iх, людзi рабiлiся дабрэй i разумней, - так добра i разумна яны былi напiсаны. Якое шчасце, што людзi змаглi iх прачытаць!

- Ну, гэтага мне i ў сне не снiлася, калi я цвiла ў полi блакiтненькiмi кветачкамi! - казала папера. - I цi магла я ў той час думаць, што мне выпадзе на долю шчасце несцi людзям радасць i веды! Я ўсё яшчэ не магу прыйсцi ў сябе ад шчасця! Самой сабе не веру! Але ж гэта так! Сама я тут нi пры чым, я iмкнулася толькi па меры слабых сiл сваiх недарэмна займаць месца! I вось жыццё нясе мяне ад адной радасцi i гонару да другой! Кожны раз, як я падумаю: "Ну, вось i песеньцы канец", тут якраз i пачынаецца для мяне новае, яшчэ вышэйшае, лепшае жыццё! Цяпер я думаю выправiцца ў шлях-дарогу, абысцi ўвесь свет, каб усе людзi маглi прачытаць напiсанае на мне! Гэтак жа i павiнна быць! Раней у мяне былi блакiтненькiя кветачкi, цяпер кожная кветачка расцвiла цудоўнейшай думкай! Шчаслiвей за мяне няма нiкога на свеце!

Але папера не выправiлася ў падарожжа, а трапiла ў друкарню, i ўсё, што на ёй было напiсана, перадрукавалi ў кнiгу, ды не ў адну, а ў сотнi, тысячы кнiг. Яны маглi прынесцi карысць i падараваць задавальненне бясконца большай колькасцi людзей, чым адна тая папера, на якой былi напiсаны апавяданнi: бегаючы па белым свеце, яна б абшматалася на паўшляху.

"Сапраўды, бясспрэчна, так справа будзе надзейней! - падумала спiсаная папера. - Гэтага мне i ў галаву не прыходзiла! Я застануся дома адпачываць, i мяне будуць шанаваць, як старую бабульку! На мне ж усё напiсана, словы сцякалi з пяра прама на мяне! Я застануся, а кнiгi будуць бегаць па белым свеце! Вось гэта справа! Не, якая я шчаслiвая, якая я шчаслiвая!"

Тут усе асобныя лiсты паперы сабралi, звязалi разам i паклалi на палiцу.

- Ну, можна цяпер i спачываць на лаўрах! - сказала папера. - Не лiшне таксама сабрацца з думкамi i засяродзiцца! Цяпер толькi я зразумела, як след, што ўва мне ёсць! А зразумець сябе самога - вялiкi крок наперад. Але што ж будзе са мной потым? Адно я ведаю - што абавязкова рушу наперад! Усё на свеце пастаянна iдзе наперад, да дасканаласцi.

У адзiн цудоўны дзень паперу ўзялi i кiнулi ў плiту; яе вырашылi спалiць, бо яе нельга было прадаць у малочную крамку на абгортку масла i цукру.

Дзецi абступiлi плiту; iм хацелася паглядзець, як папера ўспыхне i потым па попелу пачнуць перабягаць i згасаць адна за другой гарэзлiвыя, блiскучыя iскрынкi! Вось так дакладна дзятва бяжыць дадому са школы! Пасля ўсiх выходзiць настаўнiк - гэта апошняя iскра. Але, зрэдку думаюць, што ён ужо выйшаў - не i не! Ён выходзiць яшчэ шмат часу пагадзя пасля самага апошняга школьнiка!

I вось агонь схапiў паперу! Як яна ўспыхнула!

- Уф! - сказала яна i ў тую ж хвiлiну пераўтварылася ў слуп полымя, якое ўзвiнулася ў паветра высока-высока, лён нiколi не мог падняць так высока сваiх блакiтненькiх кветкавых галовак, i полымя ззяла такiм асляпляльным бляскам, якiм нiколi не ззяла белая тканiна. Напiсаныя на паперы лiтары ў адно iмгненне заiрдзелiся, i ўсе словы i думкi ператварылiся ў полымя!

- Цяпер я ўзвiнуся прама да сонца! - сказала полымя, быццам тысячамi галасоў адначасова, i паляцела ў трубу. А ў паветры залёталi маленечкiя нябачаныя iстоты, лягчэй, больш лягчэй, чым нават полымя, з якога нарадзiлiся. Iх было столькi ж, колькi калiсьцi было кветачак на iльне. Калi полымя патухла, яны яшчэ раз пратанцавалi па чорным попеле, пакiдаючы на iм блiскучыя сляды ў выглядзе залатых iскрынак.

Дзятва выбегла са школы, за ёй выйшаў i настаўнiк; любата была паглядзець на iх! I дзецi заспявалi над мёртвым попелам:

Азiрнуцца не паспееш,

Як i песеньцы канец!

Але нябачаныя малюпасенькiя iстоты казалi:

- Песенька нiколi не канчаецца - вось што самае дзiвоснае! Мы ведаем гэта, i таму мы шчаслiвейшыя за ўсiх!

Але дзецi не пачулi нiводнага слова, а калi б i пачулi, не зразумелi б. Ды i не трэба! Не ўсё ж ведаць дзецям!

ДЗЯЎЧЫНКА З ЗАПАЛКАМI

Бралася на мароз, iшоў снег, на вулiцы рабiлася ўсё больш i больш цёмна. Справа была вечарам, напярэдаднi Новага года. У гэткi вось холад i цемрадзь па вулiцах блукала бедная дзяўчынка з непакрытай галавой i босымi нагамi. Праўда, яна выйшла з дому ў туфлях, але чаго яны былi вартыя! Неверагодна агромнiстыя, апошняю iх насiла мацi дзяўчынкi, i яны зляцелi ў малюткi з ног, калi яна перабягала цераз вулiцу, спужаўшыся дзвюх карэт, што iмчалi мiма яе. Аднаго туфля яна так i не знайшла, другi ж падхапiў нейкi хлопчык i пабег з iм, сказаўшы, што з яго выйдзе выдатная калыска для яго дзяцей, калi яны ў яго будуць.

I вось дзяўчынка пайшла далей басанож; ножкi яе зусiм пачырванелi i пасiнелi ад холаду. У старэнькiм фартушку ў яе ляжала некалькi карабкоў серных запалак; адзiн карабок яна трымала ў руцэ. За цэлы дзень нiхто не купiў у яе нiводнай запалачкi, яна не ўтаргавала нi гроша. Галодная, азяблая, iшла яна ўсё далей, далей... Шкада было i паглядзець на небараку! Снег густа падаў на яе цудоўныя бялявыя валасы, якiя вiлiся, але яна i не думала пра гэтую прыгажосць. Ва ўсiх вокнах свяцiлiся агеньчыкi, вулiцы дыхалi смажанымi гусьмi; сёння ж быў пярэдадзень Новага года - вось пра гэта яна думала.

Нарэшце яна ўселася ў куточку, за выступам аднаго дома, скурчылася i падцiснула пад сябе ножкi, каб хоць трошкi сагрэцца. Але не, стала яшчэ халадней, а дамоў яна вярнуцца не смела: яна ж не прадала нiводнага карабка, не ўтаргавала нi гроша - бацька прыб'е яе! Ды i не цяплей у iх дома! Толькi што дах над галавою, а вецер, дык так i гуляе па ўсяму жытлу, нягледзячы на тое, што ўсе шчылiны i дзiркi старанна заткнуты саломаю i анучамi.

Ручкi яе зусiм пакалелi. Ах! Адна маленечкая запалка магла б сагрэць яе! Калi б толькi яна асмелiлася ўзяць з карабка хаця б адну, чыркнуць ёю аб сцяну i пагрэць. пальчыкi! Нарэшце дзяўчынка выцягнула запалку. Чырк! Як яна засiпела i загарэлася! Полымя было такое цёплае, яснае, i калi дзяўчынка прыкрыла яго ад ветру жменькай, ёй здалося, што перад ёю гарыць свечка.

Дзiўная гэта была свечка: дзяўчынцы мроiлася, быццам яна сядзiць перад вялiкаю жалезнаю печкаю з блiскучымi меднымi ножкамi i дзверцамi. Як хораша палымнеў у ёй агонь, як цёпла стала малютцы! Яна выцягнула было i ножкi, але... агонь пагас. Печка знiкла, у руках дзяўчынкi застаўся толькi абгарэлы канец запалкi.

Вось яна чыркнула другою; запалка загарэлася, полымя яе ўпала проста на сцяну, i сцяна стала раптам празрыстаю. Дзяўчынка пабачыла ўвесь пакой, накрыты беласнежным абрусам i застаўлены дарагiм фарфорам стол, а на iм смажаную гусь, напханую чарнаслiвам i яблыкамi. Што за пах iшоў ад яе! Лепш жа за ўсё было тое, што гусь раптам саскочыла са стала i, як была, з вiдэльцам i нажом у спiне, так i пабегла, перавальваючыся, проста да дзяўчынкi. Тут запалка пагасла, i перад дзяўчынкай зноў стаяла адна халодная каменная сцяна.

Яна запалiла яшчэ запалку i апынулася пад дзiвоснаю елкаю, куды большаю i прыгажэйшаю, чым тая, якую дзяўчынка бачыла на Куццю, зазiрнуўшы ў акно аднаго багатага купца. Елка гарэла тысячамi агеньчыкаў, а з зелянiны голля выглядвалi стракатыя малюнкi, якiмi ўпрыгожваюць вокны крамаў. Малютка працягнула да елкi абедзве ручкi, але запалка пагасла, агеньчыкi сталi паднiмацца ўсё вышэй i вышэй, i яна пабачыла, што гэта былi ясныя зорачкi; адна з iх раптам пакацiлася па небе, пакiдаючы за сабою доўгi вогненны след.

- Вось нехта памiрае! - сказала дзяўчынка.

Нябожчыца бабуля, якая адна ў цэлым свеце любiла дзяўчынку, казала ёй: "Калi падае зорачка - нечая душа iдзе да Бога".

Дзяўчынка чыркнула аб сцяну новаю запалкаю; яркае святло асвяцiла прастору, i перад малюткаю стаяла ўся акружаная ззяннем, такая ясная, светлая, i ў той жа час такая цiхая i ласкавая яе бабуля.

- Бабуля! - закрычала дзяўчынка. - Вазьмi мяне з сабою! Я ведаю, што ты знiкнеш, як толькi пагасне запалка, знiкнеш, як цёплая печка, дзiвосная смажаная гусь i вялiкая цудоўная елка!

I яна паспешлiва чыркнула ўсiмi запалкамi, якiя засталiся i былi ў яе ў руках, - гэтак ёй хацелася затрымаць бабулю.

I запалкi ўспыхнулi такiм яркiм полымем, што стала святлей, чым днём. Нiколi яшчэ бабуля не была такою прыгожаю, такою вялiкаснаю! Яна ўзяла дзяўчынку на рукi, i яны паляцелi разам, у ззяннi i ў бляску, высока-высока, туды, дзе няма нi холаду, нi голаду, нi жаху - да Бога!

У халодны ранiшнi час, у кутку за домам, па-ранейшаму сядзела дзяўчынка з ружовымi шчочкамi i ўсмешкай на вуснах, але мёртвая. Яна замерзла ў апошнi вечар старога года; навагодняе сонца асвяцiла маленькi трупiк. Дзяўчынка сядзела з запалкамi; адзiн карабок амаль зусiм згарэў.

- Яна хацела пагрэцца, небарака! - казалi людзi.

Але нiхто не ведаў, якую прыгажосць яна бачыла, у якiм бляску ўзняслася разам з бабуляй да навагоднiх радасцей на неба!

СЯРЭБРАНАЯ МАНЕТКА

Жыла-была манетка. Яна толькi што выйшла з чаканкi, чысценькая, блiскучая, пакацiлася i зазвiнела:

- Ура! Цяпер пайду гуляць па белым свеце! Ура!

I пайшла.

Дзiця трымала яе ў сваiм цёпленькiм кулачку, скнара сцiскаў халоднымi, лiпкiмi пальцамi, людзi старэйшыя падоўгу круцiлi ў руках, перш чым расстацца з ёю, а моладзь трацiла яе, як толькi атрымлiвала. Манетка была сярэбраная з невялiкай дамешкай медзi i вось ужо цэлы год гуляла па белым свеце, па той краiне, дзе яе адчаканiлi. Потым яна выправiлася вандраваць за мяжу i ўрэшце засталася адзiнай роднай манеткай у кашальку падарожнiка. Але ён i не здагадваўся, што яна iснуе, пакуль яна сама выпадкова не трапiла яму пад руку.

- Ого! - усклiкнуў ён. - У мяне яшчэ засталася адна родная манетка! Ну, няхай вандруе са мною i далей!

I падарожнiк зноў паклаў яе ў кашалёк, а манетка ажно зазвiнела i заскакала ад радасцi. Цяпер яна ляжала разам са сваiмi замежнымi таварышкамi, якiя ўвесь час мянялiся: адны саступалi месца другiм, а наша манетка ўсё заставалася ў кашальку, i гэта было пэўнай адзнакай яе адметнасцi.

Мiнула шмат тыдняў. Манетка заехала далёка-далёка ад радзiмы, але куды не ведала. Яна толькi чула ад суседак, што яны францужанкi або iталiйкi, што яны цяпер у такiм або такiм вось горадзе. Але сама яна не магла ўявiць сабе гэтых гарадоў: вечна седзячы ў кашальку, не пабачыш свету. А з ёю так яно i было.

Ды вось аднойчы манетка прыкмецiла, што кашалёк не зачынены, ёй захацелася хоць адным вокам зiрнуць на свет, i яна праслiзнула ў шчылiнку. Ёй, канешне, не трэба было гэта рабiць, бо залiшняя цiкаўнасць нiколi не застаецца без пакарання! Яна выпала ў кiшэню штаноў. Увечары кашалёк дасталi, а манетка засталася ляжаць, дзе ляжала. Штаны вынеслi ў калiдор, каб пачысцiць, i тут манетка вывалiлася з кiшэнi на падлогу, i нiхто гэтага не заўважыў.

Ранiцай адзежу зноў прынеслi ў пакой. Падарожнiк адзеўся i паехаў, а манетка засталася.

Неўзабаве яе знайшлi на падлозе i далучылi да трох iншых манетак, каб яны выконвалi свае абавязкi.

"Вось i цудоўна! Зноў пайду гуляць па свеце, пабачу новых людзей, новыя звычаi!" - падумала манетка.

- Што гэта за манета? - раптам пачула яна. - Гэта не наша манета! Ды яна фальшывая! Яна нiчога не вартая!

Вось тут, уласна кажучы, i пачынаецца гiсторыя манеткi, якую яна пасля сама расказвала.

- "Фальшывая! Нiкуды не вартая!" Пры гэтых словах я ажно скаланулася, расказвала манетка. - Я ж ведала, што я з чыстага серабра, вельмi звонкая i цудоўнай чаканкi. Мабыць, гэтыя людзi памыляюцца, - думала я. - Не можа быць, каб яны так казалi пра мяне! Але менавiта пра мяне яны i гаварылi. Яны называлi мяне фальшываю. На iхнюю думку, я была нiчога не вартая! "Трэба яе збыць каму-небудзь у прыцемку", - сказаў чалавек, да якога я трапiла. I збыў-такi. Але пры дзённым святле мяне зноў пачалi лаяць i зневажаць: "Фальшывая!", "Нiчога не вартая!", "Трэба яе хутчэй збыць з рук!" I я дрыжала ад сораму i страху кожны раз, калi мяне падсоўвалi каму-небудзь замест мясцовай манеты.

"Няшчасная я манета, - думала я тады. - Якая з таго карысць, што я сярэбраная, звонкая, выдатнай чаканкi? Усяму гэтаму грош цана! У вачах усiх ты застаешся тою, за каго цябе лiчаць! I як, мусiць, жахлiва мець нячыстае сумленне, прабiвацца наперад падманам, ашуканствам, калi мне, нi ў чым не вiнаватай, гэтак цяжка пакутаваць толькi таму, што ў мяне аблiчча злачынкi!.." Пераходзячы ў новыя рукi, я кожны раз калацiлася, баючыся, што мяне пачнуць разглядаць, бо ведала, што мяне са злосцю шпурнуць на стол, нiбыта я якая-небудзь махлярка.

Аднойчы я трапiла да беднай жанчыны: ёй заплацiлi мною за цяжкую падзённую работу. Але ёй ужо нiяк не ўдавалася збыць мяне з рук - нiхто не хацеў браць мяне, i я была для небаракi сапраўдным няшчасцем. "Давядзецца мне каго-небудзь ашукаць, - сказала яна неяк раз. - Я не такая багатая, каб трымаць у запасе фальшывыя грошы. Аддам гэтую манету багатаму булачнiку, ён не збяднее ад гэтага... Але ўсё ж нядобра так рабiць. Сама ведаю, што нядобра".

- Ну вось, цяпер я буду ляжаць на сумленнi ў беднай кабеты! - уздыхнула я. - Няўжо я гэтак змянiлася?

Жанчына пайшла да багатага булачнiка, але той вельмi добра разбiраўся ў манетах: булачнiк не паклаў мяне ў касу, а шпурнуў проста ў твар жанчыне. I, вядома, ёй не далi за мяне хлеба. Ах, як я засмуцiлася! "Няўжо, - думала я, мяне адчаканiлi на гора людзям?! Мяне, якая ў маладыя гады была такая смелая, упэўненая ў сабе. Так верыла ў сваю каштоўнасць i цудоўную чаканку!" I я затужыла, замаркоцiлася, як толькi можа тужыць-маркоцiцца манетка, якую нiхто не хоча браць. Але жанчына прынесла мяне назад дадому, лагодна-ласкава паглядзела на мяне i сказала: "Не хачу нiкога ашукваць! Я праб'ю ў табе дзiрачку, няхай кожны ведае, што ты фальшывая... Хаця... Пачакай, мне падумалася - можа, ты шчаслiвая манетка? Мне чамусьцi здаецца, што ты шчаслiвая. Я праб'ю ў табе дзiрачку, зацягну шнурок i павешу на шыю суседскай дзяўчынцы - няхай носiць на шчасце!"

I яна прабiла на мне дзiрачку. Канешне, не дужа прыемна, калi ў табе прабiваюць дзiрку, але дзеля добрай мэты, шмат што можна перацярпець. Праз дзiрачку працягнулi шнурок, i я зрабiлася падобнай на медальён. Тады мяне павесiлi на шыйку маленькай дзяўчынцы. Малая ўсмiхалася мне, цалавала мяне, i я ўсю ноч спачывала на цёпленькiх нявiнных дзiцячых грудзях.

Ранiцай мацi дзяўчынкi ўзяла мяне ў рукi, паглядзела на мяне i штосьцi задумала, - я адразу здагадалася! Яна дастала нажнiцы i перарэзала шнурок.

- Шчаслiвая манетка! - сказала яна. - Гэта трэба праверыць.

Яна паклала мяне ў кiслату, i я ўся пазелянела. Потым яна старанна замазала дзiрачку, крыху пачысцiла мяне i на змярканнi пайшла да прадаўца латарэйных бiлетаў, каб купiць на шчасце бiлецiк.

Ах, як цяжка было ў мяне на душы! Я ўся сцялася i, здавалася, вось-вось пераламлюся напалам. Я ж ведала, што мяне абзавуць фальшываю, зняславяць перад усiмi iншымi манетамi, што ляжаць у касе i аздоблены надпiсамi i чаканкай, якой можна ганарыцца. Але ж! На гэты раз абышлося, i я не зведала ганьбы. Пакупнiкоў сабралася вельмi многа i прадавец быў гэтак заняты, што, не разглядаючы, кiнуў мяне ў касу разам з iншымi манетамi. Выйграў цi не куплены за мяне бiлет - я не ведаю, але на другi дзень мяне разгледзелi, палiчылi за фальшывую i адклалi ўбок, а пасля зноў паслалi ашукваць людзей - з маёй дапамогi ўсё ашукваць, ашукваць! А гэта ж проста нясцерпна з маiм шчырым, сумленным характарам - яго ж не маглi ў мяне адабраць!

Так пераходзiла я з рук у рукi, з дома ў дом больш за год, усюды мяне лаялi, усюды праклiналi. Нiхто мне не верыў, i я ўжо сама не верыла сабе. Цяжкi гэта быў час.

Аднойчы прыехаў падарожнiк. Яму вось мяне i падсунулi. Ён быў даверлiвы i палiчыў мяне за мясцовую манету. Але калi ён хацеў за штосьцi расплацiцца мною, я зноў пачула:

- Гэтая манета нiкуды не вартая, яна фальшывая!

- Мне яе далi за сапраўдную, - сказаў падарожнiк i больш пiльна прыгледзеўся да мяне. Раптам на твары яго з'явiлася ўсмешка, а я ж ужо даўно не бачыла ўсмешкi на тварах тых, хто трымаў мяне ў руках. - Не можа быць! усклiкнуў ён. - Гэта ж наша родная манетка, добрая праўдзiвая манетка з маёй радзiмы, у ёй прабiлi дзiрку i называюць фальшываю! Вось пацеха! Але я цябе зберагу i завязу дадому.

Як я зарадавалася! Мяне зноў называюць добрай, праўдзiвай, сапраўднай, а не фальшывай манеткай, хочуць узяць дамоў, дзе ўсе будуць прызнаваць мяне i верыць, што я з чыстага серабра i цудоўнай чаканкi! Я заiскрылася б ад радасцi, але гэта не ў маёй натуры: гэта ўласцiва сталi, а не серабру.

Мяне загарнулi ў тонкую белую паперку, каб я не змяшалася з iншымi манетамi i не згубiлася. I толькi на святы, калi да падарожнiка збiралiся землякi, мяне паказвалi iм, i ўсе хвалiлi мяне: казалi, што я вельмi цiкавая. Пацеха ды годзе! Як гэта можна здавацца цiкавай, калi сама пры гэтым не гаворыш нi слова?

I вось нарэшце я апынулася на радзiме! Усе мае нягоды i пакуты скончылiся, i радасць вярнулася да мяне. Бо я з чыстага серабра, адмысловай чаканкi i нiхто не звяртае ўвагi, што на мне прабiта дзiрка, як на фальшывай. Гэта не мае анiякага значэння, калi ты сама не фальшывая.

Так, трэба мець цярпенне. Урэшце праўда заўсёды перамагае - у гэтым я цвёрда ўпэўнена! - закончыла свой расказ манетка.

ДЗIЦЯЧАЕ ПУСТАМОЎЕ

У купца-багацея ладзiўся дзiцячы вечар; былi запрошаны ўсе дзецi багатых i знакамiтых бацькоў. Справы ў купца iшлi добра, а сам ён быў чалавекам адукаваным, у свой час нават гiмназiю закончыў. Гэтага дабiўся яго шаноўны бацька, якi напачатку быў звычайным прасалам, але сумленным i працавiтым чалавекам i здолеў сабраць сабе сякi-такi капiтал, а сын яго прымножыў. Купец быў разумным i добрым чалавекам, хоць людзi пра гэтыя якасцi згадвалi не так часта, як пра яго багацце.

Ён быў знаёмы, як кажуць, i з арыстакратамi крывi, i з арыстакратамi розуму, а таксама з арыстакратамi крывi i розуму адначасова, i, нарэшце, з тымi, якiя не маглi пахвалiцца нi першым, нi другiм арыстакратызмам.

Такiм чынам, у ягоных пакоях сабралася вялiкая грамада, але выключна дзiцячая, дзецi балбаталi без супынку; як вядома, у iх што ў галаве, тое i на языку. Сярод дзяцей была адна прыгожанькая маленькая дзяўчынка, толькi страшэнна фанабэрыстая. Фанабэрыю ў яе не ўбiлi, а "ўцалавалi", i не бацькi, а слугi - бацькi для гэтага былi занадта разумныя. Бацька малечы быў камер-юнкерам, i яна ведала, што гэта штосьцi "страшна важнае".

- Я камер-юнкерская дачка! - сказала яна.

Мiж тым з гэткiм жа поспехам яна магла быць i дачкой крамнiка - бо i першае i другое аднолькава не залежыць ад самога чалавека. I вось яна расказвала iншым дзецям, што ў яе цячэ "сапраўдная кроў", а хто яе не мае, з таго нiчога i не атрымаецца. Чытай, старайся, вучыся колькi хочаш, але калi ў цябе няма сапраўднай крывi, толку не будзе.

- А ў тых, чыё iмя канчаецца на "сен", - дадала яна, - i зусiм нiколi нiчога талковага не атрымаецца. Трэба ўперцi рукi ў бокi i трымацца далей ад усiх гэтых "сен, сен"!

I яна ўперлася чароўнымi ручкамi ў бакi i выставiла вострыя локцiкi, каб паказаць, як трэба трымацца. Цудоўныя ў яе былi ручкi, ды i сама яна была надзвычай мiленькая!

Але дачка купца пакрыўдзiлася: прозвiшча яе бацькi было Мадсен, а яна разумела, што гэтае прозвiшча таксама канчаецца на "сен". Тады яна годна ўзняла галоўку i сказала:

- Затое мой тата можа купiць ледзянцоў ажно на сто рыксдалераў i раскiдаць iх сярод людзей! А твой можа?

- А мой тата, - сказала дачка пiсьменнiка, - можа i твайго тату, i твайго, i ўсiх татаў на свеце выставiць у газеце! Яго ўсе баяцца, а мама гаворыць: гэта ён гаспадар у газеце!

I дзяўчынка ганарлiва ўскiнула галаву - ну проста вылiтая прынцэса крывi!

А за прычыненымi дзвярамi стаяў бедны хлопчык i пазiраў на дзяцей праз шчылiну; хлапчанё не магло зайсцi ў пакой: дзе тут гэткаму бедняку раўняцца на багатых i знакамiтых дзяцей! Ён дапамагаў на кухнi кухарцы, i зараз яму дазволiлi зiрнуць праз шчылiну на прыбраных i вясёлых дзяцей, i ўжо гэта было для яго вялiкiм шчасцем.

"Вось каб я быў на iхнiм месцы!" - мроiлася яму. Раптам ён пачуў гаману дзяўчынак, ад яе можна было ўпасцi духам. Бо ў ягоных бацькоў не было i капейкi ў капiлцы; у iх не было нават сродкаў, каб выпiсаць газету, а не тое, што выдаваць яе самiм. Але горш за ўсё, што прозвiшча яго бацькi, а значыць, i яго ўласнае, канчалася на "сен"! З яго нiколi не атрымаецца нiчога талковага! Вось у чым бяда! Але яму здавалася, што кроў у яго была самая сапраўдная; бо iнакш i быць не магло.

Дык вось што адбылося ў той вечар!

Мiнула шмат гадоў, дзецi сталi дарослымi. У тым жа горадзе стаяў цудоўны дом, поўны багацця. Усiм хацелася пабываць там; дзеля гэтага прыязджалi нават з iншых гарадоў. Дык хто ж з тых дзяцей, пра якiх нам расказалi, мог назваць гэты дом сваiм? Гэта лёгка адгадаць? Не вельмi! Дом належаў таму беднаму хлапчаняцi, якое сцiпла стаяла тады за дзвярамi. З яго ўсё ж нешта атрымалася, хоць i прозвiшча яго канчалася на "сен" - Тарвальдсен.

А тыя тры дзяўчынкi? Дзецi кроўнай, грашовай i разумовай знацi, што з iх атрымалася? Так, усе яны былi дзецi як дзецi, усе адно аднаго вартыя! I з iх атрымалiся прыстойныя людзi; запачаткаваннi ў iх былi добрыя. А iхнiя развагi i размовы ў той вечар былi пустой дзiцячай балбатнёй!

ДЗЮЙМОВАЧКА

Жыла на свеце адна жанчына. У яе не было дзяцей, а ёй вельмi хацелася дзiцятка мець. Вось пайшла яна да старой варажбiткi i кажа:

- Мне так хочацца, каб у мяне была дачка, хоць самая маленькая!..

- Няма нiчога прасцей! - адказала варажбiтка. - Вось табе ячменнае зерне. Гэта зерне не простае, не з тых, што спеюць у вас на палях i родзяцца птушкам на спажыву. Вазьмi яго i пасадзi ў гаршчок для кветак. Убачыш, што будзе.

- Дзякуй табе! - сказала жанчына i дала варажбiтцы дванаццаць медзякоў. Потым яна пайшла дадому i пасадзiла ячменнае зярнятка ў гаршчок для кветак. Толькi яна яго палiла, зярнятка адразу ж прарасло. З зямлi вылезлi два лiсточкi i пяшчотная сцяблiнка. А на сцяблiне з'явiлася вялiзная цудоўная кветка, накшталт цюльпана. Але пялёсткi кветкi былi шчыльна сцiснутыя: яна яшчэ не распусцiлася.

- Якая цудоўная кветка! - сказала жанчына i пацалавала прыгожыя стракатыя пялёсткi.

У тую ж хвiлiну ў стрыжнi кветкi штосьцi шчоўкнула, i яна раскрылася. Гэта быў на самай справе вялiкi цюльпан, але ў чашачцы яго сядзела жывая дзяўчынка. Яна была маленькая-маленькая, усяго з дзюйм* ростам. Таму яе так i назвалi Дзюймовачка.

* У адным дзюйме (адной цалi) 2,5 сантыметры.

Калыску для Дзюймовачкi зрабiлi з блiскучай лакiраванай шкарлупiны грэцкага арэха. Замест пярынкi туды паклалi некалькi фiялак, а замест коўдрачкi - пялёсткi ружы. У гэтую калысачку дзяўчынку клалi на ноч, а днём яна гуляла на стале.

Сярод стала жанчына паставiла глыбокую талерку з вадой, а на краi талеркi расклала кветкi. Доўгiя сцяблiнкi iх купалiся ў вадзе, i кветкi доўга заставалiся свежымi i духмянымi.

Для маленькай Дзюймовачкi талерка з вадой была цэлым возерам, i яна плавала па гэтым возеры на пялёстку цюльпана, як на лодачцы. Замест вёслаў у яе былi пара белых конскiх валасоў. Дзюймовачка цэлыя днi каталася на сваёй цудоўнай лодачцы, пераплывала з аднаго боку талеркi на другi; спявала песнi. Такога пяшчотнага галаску, як у яе, нiхто нiколi не чуў.

Аднойчы ноччу, калi Дзюймовачка спала ў сваёй калысцы, праз адчыненае акно ў пакой залезла вялiзная старая жаба, мокрая i брыдкая. З падаконнiка яна скочыла на стол i зазiрнула ў шкарлупiну, дзе спала пад пялёсткам ружы Дзюймовачка.

- Як хораша! - сказала старая жаба. - Слаўная нявеста будзе майму сыну.

Яна схапiла арэхавую шкарлупiну з дзяўчынкай i выскачыла праз акно ў сад.

У садзе працякала рэчка, а пад самым яе берагам было багнiстае балота. Тут, у тванiстай цiне, i жыла старая жаба са сваiм сынам.

Сын быў таксама мокры i брыдкi - цюцелька ў цюцельку як яго мацi, старая жаба.

- Каакс, каакс, брэке-ке-кекс! - толькi i мог сказаць, калi ўбачыў маленькую дзяўчынку ў арэхавай шкарлупiне.

- Цiшэй ты! Разбудзiш яе, i яна ўцячэ ад нас, - сказала старая жаба. - Яна ж лягчэй лебядзiнага пуху. Пасадзi яе на самую сярэдзiну ракi, на шырокi лiст гарлачыка, - гэта цэлая выспа для такой маленькай. Адтуль ужо ёй нiяк не ўцячы. А я тым часам падрыхтую для вас у цiне ўтульнае гняздзечка.

У рацэ расло багата гарлачыкаў; iх шырокiя зялёныя лiсты плавалi па вадзе. Самы вялiкi лiст быў далей за ўсiх ад берага. Жаба падплыла да гэтага лiста i паставiла на яго арэхавую шкарлупiну, у якой спакойна спала дзяўчынка.

Рана-раненька прачнулася Дзюймовачка i раптам убачыла, што яна на лiсце гарлачыка; вакол, куды нi зiрнеш, вада, а бераг ледзь бачыцца ўдалечынi. Дзюймовачка вельмi напалохалася i заплакала.

А старая жаба сядзела ў цiне i ўпрыгожвала свой дом чаротам i жоўтымi гарлачыкамi - яна хацела дагадзiць маладой нявестцы. Калi ўсё было гатова, жаба паплыла са сваiм брыдкiм сынам да лiста, на якiм сядзела Дзюймовачка, каб узяць яе ложачак i паставiць у спальнi. Старая жаба нiзка прысела ў вадзе перад дзяўчынкай i сказала:

- Вось мой сынок! Ён будзе тваiм мужам. Вы слаўна зажывеце з iм у нас у цiне.

- Каакс, каакс, брэке-ке-кекс! - толькi i мог казаць сынок.

Жаба ўзяла шкарлупiну i паплыла з ёй, а Дзюймовачка засталася адна на зялёным лiсце i горка-горка плакала - ёй зусiм не хацелася жыць у брыдкай жабы i выходзiць за яе агiднага сына.

Маленькiя рыбкi, якiя плавалi пад вадой, бачылi жабу i яе сына i чулi, што яна казала Дзюймовачцы.

Яны высунулi з вады свае галовы, каб паглядзець на малютку нявесту. Як толькi рыбкi ўбачылi Дзюймовачку, iм стала страшэнна шкада, што такой цудоўнай дзяўчынцы давядзецца жыць з жабамi. Не бываць жа гэтаму! Рыбкi з усёй рэчкi падплылi да лiста гарлачыка, на якiм сядзела Дзюймовачка, i перагрызлi сцяблiнку лiста.

I вось лiст гарлачыка паплыў па цячэннi. Цячэнне было моцнае, i лiст з дзяўчынкай плыў вельмi хутка. Цяпер жаба нiяк не магла б дагнаць Дзюймовачку.

А Дзюймовачка плыла ўсё далей, i маленькiя птушкi, якiя сядзелi на кустах, глядзелi на яе i спявалi:

- Якая прыгожанькая маленькая дзяўчынка!

Прыгожы белы матылёк увесь час лётаў вакол Дзюймовачкi i нарэшце апусцiўся на лiст - бо вельмi яму спадабалася маленькая дзяўчынка. Тады Дзюймовачка зняла з сябе пояс, адзiн канец накiнула на матылька, а другi прывязала да свайго лiстка, i лiсток паплыў яшчэ хутчэй. Раптам мiма праляцеў майскi жук. Ён убачыў Дзюймовачку, схапiў яе i аднёс на дрэва, а зялёны лiст гарлачыка паплыў далей, i з iм матылёк - ён жа быў прывязаны i не мог вызвалiцца.

Бедная Дзюймовачка вельмi напалохалася, калi жук схапiў яе i паляцеў з ёй на дрэва. Але майскаму жуку i гора было мала. Ён усеўся высока на дрэве, пакармiў Дзюймовачку салодкiм сокам кветак i сказаў ёй, што яна яму вельмi падабаецца, хаця яна i зусiм не падобна на майскага жука.

Потым да iх прыйшлi ў госцi iншыя майскiя жукi, якiя жылi на тым жа дрэве. Яны разглядвалi Дзюймовачку з галавы да ног, а жучкi-паненкi пацiскалi шчупальцамi.

- У яе толькi дзве ножкi! - казалi адны.

- У яе нават няма шчупальцаў! - сказалi другiя.

- Якая яна тонкая! Яна зусiм як чалавек! - сказалi трэцiя.

- Яна вельмi непрыгожая! - вырашылi нарэшце ўсе жукi.

Тут майскаму жуку, якi прынёс Дзюймовачку, падалося таксама, што яна вельмi непрыгожая, i ён не захацеў больш трымаць яе ў сябе - няхай iдзе куды захоча. Ён зляцеў з ёй унiз i пасадзiў яе на рамонак.

Дзюймовачка сядзела на кветцы i плакала: ёй было крыўдна, што яна такая непрыгожая. Нават майскiя жукi прагналi яе.

Усё лета пражыла Дзюймовачка адна-аднюткая ў лесе. Яна спляла сабе з травы калысачку i павесiла гэту калысачку пад вялiкi лiст лопуху, каб яе не замачыў дожджык. Яна ела салодкi мёд з кветак i пiла расу, якую кожную ранiцу знаходзiла на лiсцях.

Так прайшло лета, прайшла восень. Наблiжалася доўгая халодная зiма. Усе птушкi паляцелi, кветкi завялi, а вялiкi лопух, пад якiм жыла Дзюймовачка, пажаўцеў, пасох i скруцiўся трубачкай.

Дзюймовачка дрыжэла ад холаду: сукенка яе ўся пашматалася, а яна была такая маленькая, пяшчотная - як ёй не мерзнуць! Пайшоў снег, i кожная сняжынка была для Дзюймовачкi тое ж, што для нас цэлая рыдлёўка снегу. Мы ж вялiзныя, а яна была ўсяго з дзюйм ростам. Яна загарнулася ў сухi лiст, але ён зусiм не саграваў, i Дзюймовачка сама дрыжэла як асiнавы лiст.

Тады Дзюймовачка вырашыла пайсцi з лесу i пашукаць сабе прытулак на зiму.

За лесам, у якiм жыла Дзюймовачка, было вялiкае поле. Хлеб з поля ўжо даўно сабралi, i толькi кароткiя сухiя сцяблiнкi тырчэлi з мёрзлай зямлi.

У полi было яшчэ халадней, чым у лесе, i бедная Дзюймовачка зусiм замерзла. I вось яна прыйшла да норкi палявой мышы; уваход у норку быў прыкрыты сухiмi сцяблiнкамi i былiнкамi. Палявая мыш жыла ў цяпле i дастатку: кухня i кладоўка ў яе бiтком набiты хлебным зернем. Дзюймовачка стала ля парога, як жабрачка, i папрасiла падаць ёй кавалачак ячменнага зярнятка - яна два днi нiчога не ела.

- Ах ты, бедная! - сказала палявая мыш (яна была, па сутнасцi, добрая старая). - Ну, iдзi сюды, пагрэйся i паеш са мной!

I Дзюймовачка спусцiлася ў норку, сагрэлася i паела. Старой дзяўчынка вельмi спадабалася, i яна сказала ёй:

- Заставайся ў мяне на зiму. Я буду кармiць цябе, а ты прыбiрай добра мой дом ды расказвай мне казкi - я вельмi люблю казкi.

I Дзюймовачка пачала рабiць усё, што загадвала ёй старая мыш. Ёй жылося выдатна ўцёплай мышынай норцы.

- Хутка ў нас будуць госцi, - сказала аднойчы палявая мыш. - Раз на тыднi прыходзiць праведаць мяне мой сусед. Ён вельмi багаты i жыве куды лепш за мяне. У яго вялiзны дом пад зямлёй, i ён носiць цудоўнае чорнае аксамiтнае футра. Выходзь, дзяўчынка, за яго! Ужо з iм ты не прападзеш. Адна толькi бяда: ён зусiм сляпы i не ўбачыць цябе. Затое ты будзеш расказваць яму самыя лепшыя казкi, якiя толькi ведаеш.

Але Дзюймовачцы зусiм не хацелася выходзiць за суседа - гэта ж быў крот.

Неўзабаве крот на самай справе прыйшоў у госцi да палявой мышы. Ён быў такi важны, вучоны i багаты; футра на iм было аксамiтнае i вельмi прыгожае.

Дом у яго быў у дваццаць разоў больш, чым домiк палявой мышы. Там было шмат вялiкiх пакояў i доўгiх калiдораў, але сонца нiколi не заглядвала туды. Крот цярпець не мог сонца i не любiў кветкi - ён жа нiколi iх не бачыў.

Дзюймовачку прымусiлi спяваць для важнага госця, i яна праспявала дзве песенькi, ды так добра, што крот адразу пакахаў яе. Але ён не сказаў нi слова - ён быў такi паважны i грунтоўны пан.

А потым крот пракапаў пад зямлёй доўгi падземны ход ад свайго дома да самай норкi палявой мышы i запрасiў старую мыш i Дзюймовачку прагуляцца па гэтым падземным ходзе.

Крот узяў у рот гнiлушку - у цемнаце ж гнiлушка свецiць нiбыта свечка - i пайшоў наперад, асвятляючы доўгi i шырокi калiдор. На паўшляху крот спынiўся i сказаў:

- Тут ляжыць нейкая птушка. Але вам яе няма чаго баяцца - яна мёртвая.

I крот прапхнуў сваiм шырокiм носам дзiрку ў столi - дзённае святло пырснула ў падземны ход, i Дзюймовачка ўбачыла мёртвую ластаўку. Гэта была сапраўдная птушка, з пер'ем i з дзюбай; яна, пэўна, памерла не так даўно, у пачатку зiмы, i ўпала ў норку крата.

Крылцы мёртвай птушкi былi моцна прыцiснуты да цела, ножкi i галава схаваны ў пёркi. Бедная ластаўка, пэўна, памерла ад холаду. Дзюймовачцы стала вельмi шкада яе, яна так любiла птушак - бо яны цэлае лета спявалi ёй свае цудоўныя песенькi. Але крот штурхануў ластаўку сваiмi кароткiмi лапамi i сказаў:

- Цяпер ужо не пасвiшчаш! Так, не хацеў бы я нарадзiцца вось такой птушачкай! Яна толькi i ўмее цырыкаць ды шчабятаць, а прыйдзе зiма - што ёй рабiць: памiраць з голаду i холаду. Вось ужо маiм дзецям зiмы не давядзецца баяцца.

- Так, так! - сказала палявая мыш. - Якая карысць ад гэтага цырыкання? Песнямi сыты не будзеш, цырыканнем зiмой не сагрэешся.

А Дзюймовачка маўчала, але калi крот i мыш павярнулiся да птушкi спiной, Дзюймовачка нахiлiлася да ластаўкi, рассунула пёркi i пацалавала яе прама ў заплюшчаныя вочы.

"Магчыма, гэта тая самая ластаўка, якая так цудоўна распявала летам, падумала дзяўчынка. - Колькi радасцi прынесла ты мне, мiлая птушка!"

Потым крот затыкнуў дзiрку ў столi i праводзiў старую мыш i Дзюймовачку дадому.

Ноччу Дзюймовачцы не спалася. Яна ўстала з пасцелi, спляла з сухiх былiнак вялiкi дыван, пайшла ў падземны ход i накрыла мёртвую птушку. Потым Дзюймовачка прынесла з мышынай норкi пушысты, мяккi мох i зрабiла з яго пасцельку, каб мёртвай птушцы было зручней ляжаць.

- Бывай, мiлая ластаўка! - сказала Дзюймовачка. - Бывай! Дзякуй табе за тое, што ты так дзiўна спявала мне летам, калi дрэвы былi яшчэ зялёнымi, а сонейка так слаўна грэла!

I яна схiлiла галоўку на грудзi птушкi i раптам спалохалася: яна пачула, як у грудзях ластаўкi штосьцi тукае. Гэта забiлася сэрца птушкi - яна была не зусiм мёртвая, а толькi скамянелая ад холаду. А цяпер яна сагрэлася i ажыла.

Дзюймовачка дрыжэла ад страху - бо птушка была проста велiканам у параўнаннi з такой крошкай. Але ўсё ж Дзюймовачка сабралася з духам, як мага шчыльней ухутала ластаўку дыванком, а потым збегала, прынесла лiсцiк мяты, якiм сама накрывалася, i накрыла iм галаву птушкi.

На наступную ноч Дзюймовачка зноў цiхенька прабралася да птушкi. Ластаўка ўжо зусiм ажыла, толькi была яшчэ вельмi слабай i ледзь-ледзь адкрыла вочы, каб паглядзець на дзяўчынку. Дзюймовачка стаяла перад ёй з кавалкам гнiлушкi ў руках - iншага лiхтара ў яе не было.

- Дзякуй табе, мiлая крошка! - сказала хворая ластаўка. - Я так добра сагрэлася! Хутка я зусiм папраўлюся i палячу на сонейка.

- Ах, - сказала Дзюймовачка, - цяпер так холадна, iдзе снег! Застанься лепш у сваёй цёплай пасцельцы, а я буду прыглядаць за табой.

Дзюймовачка прынесла ластаўцы вады ў кветкавым пялёстку i некалькi ячменных зярнятак. Ластаўка папiла i паела, а потым расказала дзяўчынцы, як яна паранiла сабе крыло аб цярновы куст i не магла паляцець разам з iншымi ластаўкамi ў цёплыя краi. Прыйшла зiма, стала вельмi холадна, i яна ўпала на зямлю... Больш ластаўка ўжо нiчога не помнiла, i як трапiла сюды, у падзямелле, яна не ведала.

Усю зiму пражыла ластаўка ў падзямеллi, а Дзюймовачка прыглядвала за ёй.

Нi крот, нi палявая мыш нiчога не ведалi пра гэта - яны ж зусiм не любiлi птушак.

Калi прыйшла вясна i прыгрэла сонейка, Дзюймовачка адкрыла тую дзiрку, якую зрабiў у столi крот, каб ластаўка магла паляцець.

Ластаўка спытала, цi не хоча дзяўчынка выправiцца разам з ёю - няхай сядзе ёй на спiну, i яны паляцяць у зялёны лес. Але Дзюймовачцы было шкада старую палявую мыш - яна ведала, што старой без яе будзе вельмi сумна.

- Не, я не магу паляцець з табой, - сказала яна ластаўцы.

- Бывай, бывай, мiлая дзяўчынка! - прашчабятала ластаўка i вылецела на волю.

Дзюймовачка паглядзела ёй у след, i слёзы закапалi ў яе з вачэй - вельмi палюбiла яна гэту птушку.

- Цвi-вiць, цвi-вiць! - крыкнула ластаўка i знiкла ў зялёным лесе.

А Дзюймовачка засталася ў мышынай нары. Цяпер ёй жылося вельмi дрэнна. Ёй зусiм не дазвалялi выходзiць на сонейка, а поле вакол норкi палявой мышы зарасло высокiм тоўстым калоссем i здавалася Дзюймовачцы дрымучым лесам.

I вось аднойчы прыйшоў стары крот i пасватаўся да Дзюймовачкi.

- Ну цяпер табе трэба рыхтаваць пасаг, - сказала старая мыш. - Ты выйдзеш за важнага пана, i трэба, каб у цябе ўсяго было ўдосталь.

I Дзюймовачцы давялося цэлымi днямi прасцi пражу.

Старая мыш наняла чатырох павукоў, i яны днём i ноччу сядзелi ў мышынай нары i ткалi розныя тканiны.

А тоўсты сляпы крот прыходзiў кожны вечар у госцi i балбатаў пра тое, што хутка лету канец, сонца не будзе пячы зямлю, i яна зноў стане мяккай i пульхнай. Вось тады яны справяць вяселле. Але Дзюймовачка ўсё сумавала i плакала: яна зусiм не хацела выходзiць за тоўстага крата.

Кожнай ранiцай на ўзыходзе сонца, i кожны вечар, калi быў заход, Дзюймовачка выходзiла на парог мышынай норкi; калi-нiкалi вецер рассоўваў каласы, i ёй прыпадала ўбачыць кавалачак блакiтнага неба.

"Як светла, як хораша тут, на волi!" - думала Дзюймовачка i ўсё згадвала пра ластаўку; ёй вельмi хацелася б пабачыцца з птушкай, але ластаўкi нiдзе не было бачна: пэўна, яна лётала там, далёка-далёка ў зялёным лесе.

I вось надышла восень. Пасаг Дзюймовачкi быў гатовы.

- Праз чатыры тыднi тваё вяселле! - сказала Дзюймовачцы старая мыш.

Але Дзюймовачка заплакала i сказала, што не хоча выходзiць за сумнага крата.

- Глупства! - сказала старая мыш. - Не ўпарцiся, а не то я ўкушу цябе сваiм белым зубам. Чым табе крот не муж? У самой каралевы няма такога чорнага аксамiтнага футра, як у яго. Ды i ў склепах у яго не пуста. Богу дзякуй за такога мужа!

Нарэшце надышоў дзень вяселля, i крот прыйшоў за сваёй нявестай. Цяпер Дзюймовачцы давядзецца перасялiцца ў крацiную нару, жыць глыбока пад зямлёй, i нiколi яна не ўбачыць сонца - крот нi за што не дазволiць ёй выходзiць з нары.

А беднай Дзюймовачцы было так цяжка назаўсёды развiтвацца з ясным сонейкам! I Дзюймовачка выйшла зiрнуць на сонейка ў апошнi раз.

Хлеб быў ужо сабраны з поля, i з зямлi зноў тырчэлi адны голыя, пасохлыя сцяблiны. Дзяўчынка адышла ад мышынай норкi далей i працягнула да сонца рукi:

- Бывай, сонейка, бывай!

Потым яна ўбачыла маленькую чырвоную кветку, абняла яе i сказала:

- Пакланiся, кветачка, ад мяне мiлай ластаўцы, калi ўбачыш яе!

- Цвi-вiць, цвi-вiць! - раптам пачулася над яе галавой.

Дзюймовачка падняла вочы i ўбачыла ластаўку, якая пралятала побач. Ластаўка таксама ўбачыла дзяўчынку i вельмi ўзрадавалася, а Дзюймовачка заплакала i расказала ластаўцы як ёй не хочацца выходзiць за тоўстага крата i жыць з iм глыбока пад зямлёй, куды нiколi не заглядвае сонейка.

- Ужо надыходзiць халодная зiма, - сказала ластаўка, - i я адлятаю далёка-далёка, у цёплыя краi. Хочаш ляцець са мной? Сядай да мяне на спiну, толькi прывяжы сябе мацней поясам, i мы паляцiм з табой ад брыдкага крата, паляцiм далёка, за сiняе мора, дзе сонейка свецiць ярка, дзе заўжды лета; цвiтуць дзiвосныя кветкi. Паляцiм са мной, мiлая крошка! Ты ж мiлая крошка! Ты ж выратавала мне жыццё, калi я замерзла ў цёмнай халоднай яме.

- Так, так, я хачу з табой! - сказала Дзюймовачка.

Яна села ластаўцы на спiну i моцна прывязала сябе поясам да самага вялiкага пёрка.

Ластаўка ўзвiнулася стралой i паляцела над цёмнымi лясамi, над сiнiмi марамi i высокiмi гарамi, пакрытымi снегам. Тут было вельмi холадна, i Дзюймовачка ўся схавалася ў цёплыя пёркi ластаўкi i высунула толькi галаву, каб дзiвiцца цудоўнымi месцамi, над якiмi яны праляталi.

Але вось i цёплыя краi! Тут сонца ззяла значна ярчэй, неба было ўдвая вышэй, чым у нас, а каля канаў i платоў вiўся цудоўны зялёны вiнаград. У лясах раслi лiмоны i апельсiны, пахла мiртамi i духмянай мятай, а па дарожках бегала вясёлая дзятва i лавiла вялiзных стракатых матылёў. Але ластаўка ляцела ўсё далей.

На беразе цудоўнейшага блакiтнага возера сярод зялёных кучаравых дрэў стаяў старадаўнi белы мармуровы палац. Вiнаградныя лозы абвiвалi яго высокiя калоны, а наверсе, пад дахам, ляпiлiся птушыныя гнёзды. У адным з iх i жыла ластаўка.

- Вось мой дом! - сказала ластаўка. - А ты выберы сабе самую прыгожую кветку ўнiзе, я пасаджу цябе туды, i ты будзеш жыць цудоўна.

Дзюймовачка ўзрадавалася i ад радасцi запляскала ў далонi.

Унiзе ляжалi кавалкi белага мармуру - гэта звалiлася верхняя частка адной калоны i разбiлася на тры кавалкi, - памiж мармуровымi абломкамi раслi вялiкiя белыя кветкi. Ластаўка спусцiлася i пасадзiла дзяўчынку на шырокi пялёстак. Але што за дзiва! У чашачцы сядзеў маленькi чалавечак, беленькi i празрысты, нiбыта ён быў са шкла. За плячыма ў яго дрыжэлi лёгкiя крылцы, а на галаве блiшчэла маленькая залатая карона. Ростам ён быў не больш за нашу Дзюймовачку. Гэта быў кароль эльфаў.

Калi ластаўка падляцела да кветкi, эльф зусiм перапалохаўся. Ён быў такi маленькi, ластаўка такая вялiкая! Але ён вельмi ўзрадаваўся, калi ўбачыў Дзюймовачку, - ён нiколi яшчэ не бачыў такой прыгожай дзяўчынкi. Ён нiзка пакланiўся ёй i спытаў, як яе завуць.

- Дзюймовачка, - адказала дзяўчынка.

- Мiлая Дзюймовачка, - сказаў эльф, - цi не хочаш ты быць маёй жонкай?

I Дзюймовачка адразу згадзiлася.

Тады з кожнай кветкi вылецелi эльфы i прынеслi Дзюймовачцы падарункi. Самым лепшым падарункам былi празрыстыя крылцы, зусiм як у страказы. Iх прывязалi Дзюймовачцы на спiну, i яна таксама магла цяпер лётаць з кветкi на кветку. Вось было радасцi i весялосцi!

А ластаўка сядзела наверсе, у сваiм гняздзечку, i спявала песнi, як магла.

Яна спявала эльфам вясёлыя песнi пра цёплую зiму, а калi ў халодныя краiны прыйшла вясна, ластаўка пачала збiрацца на радзiму.

- Бывай, бывай! - прашчабятала ластаўка i зноў паляцела з цёплых краёў у Данiю.

Там у яе было маленькае гняздзечка, якраз над акном чалавека, якi ўмеў добра расказваць казкi. Ластаўка расказала яму пра Дзюймовачку, а ад яго i мы даведалiся пра ўсю гэту гiсторыю.

ШЧАСЛIВАЯ СЯМЕЙКА

Самы вялiкi лiст мае, вядома ж, лiст лопуху: прымацуеш яго да грудзей вось табе i фартушок, а пакладзеш у дождж на галаву - маеш парасончык! Гэтакi лапушысты ён, гэты лопух! I, каб ведалi, нiколi не расце па аднаму, а заўсёды як ужо адзiн вырас, то вакол шмат такiх лопухаў уздымаецца - гэтакая шыракалiстая раскоша! I ўся гэта забуялая зелянiна - прыдатны харч для смаўжоў! А самiх смаўжоў, белых, вялiкiх, спажывае ў якасцi ежы з далёкiх часоў важнае панства; са смаўжоў заўсёды гатавалi фрыкасэ, i паны, ласуючыся iм, задаволена цмокалi: "Ах, як смачна!" Яны i папраўдзе ўцямiлi сабе, што гэта страшэнна смачна i спажыўна. Дык вось, гэтыя вялiкiя белыя смаўжы сiлкавалiся лопухам, таму i пачалi гэту раслiну сеяць людзi.

Была адна старая панская сядзiба, дзе ўжо даўно не спажывалi смаўжоў, i яны ўсе павывелiся. А лопух застаўся; ён сабе рос ды рос - i нiчым яго нельга было заглушыць; усе алеi, усе градкi пазарасталi лопухам, ды так, што нават сад зрабiўся не садам, а лапушыстым лесам; нiхто б нават не здагадаўся, што некалi тут расла садавiна, калi б там-сям не тырчалi заглушаныя забуялай травой i кустоўем то яблынька, то калючая слiўка. Вось у гэтым лапушыстым лесе i жыла апошняя пара вельмi ўжо старых смаўжоў.

Яны i самi не ведалi колькi iм гадоў, але добра памяталi, што раней iх было багата, што яны вельмi старой замежнай пароды i што ўвесь гэты лес быў пасаджаны прынамсi для iх i для iх родзiчаў. Старыя смаўжы нiводнага разу не выходзiлi са свайго лесу, але ведалi, што дзесьцi побач ёсць нешта такое, што называецца панскай сядзiбай; там смаўжоў вараць да тае пары, пакуль яны не пачарнеюць, а пасля кладуць на срэбраную талерку. Што было далей, яны не ведалi. Не ведалi яны таксама i нават уявiць сабе не маглi, што значыць зварыцца i ляжаць на срэбранай талерцы; ведалi толькi тое, што гэта так цудоўна i, галоўнае, арыстакратычна! I нi майскi жук, нi жаба, нi дажджавы чарвяк - нiхто з тых, у каго яны пыталiся, нiхто нiчога не мог пэўнага сказаць пра гэта: нiкому з iх яшчэ не даводзiлася быць звараным i ляжаць на той срэбранай талерцы!

Што тычыцца самiх сябе, то смаўжы выдатна ведалi, што яны самыя першыя ў свеце, што ўвесь лес расце толькi для iх, а сядзiба iснуе толькi для таго, каб яны маглi некалi зварыцца i ляжаць на срэбранай талерцы.

Жылi смаўжы цiха, мiрна i вельмi шчаслiва. Дзяцей у iх не было, i яны ўзялi на выхаванне смоўжыка з простых. Але малы нiяк не хацеў расцi - быў жа ён звычайны, простай пароды, але старым, асаблiва смаўжысе-мацi, усё здавалася, што ён прыкметна падрастае, i яна прасiла смаўжа-тату, калi ён не бачыць гэтага так, то няхай абшчупае ракавiнку малога! Бацька шчупаў i ўрэшце згаджаўся з мацi.

Аднойчы лiў моцны дождж.

- Бач, як барабанiць па лiсцi! - сказаў смоўж-тата.

- Лiе i лiе! - сказала смаўжыха-мацi. - Вось як пацякло па сцяблу! Будзе тут вiльгацi! Адна ўцеха, што ў нас i ў нашага сыночка такiя трывалыя хаткi! Не, што нi кажы, а нам даўно больш гадоў, чым каму iншаму на гэтым свеце! Цяпер добра бачна, што мы найпершыя ў свеце! I ў нас з дня нараджэння ёсць свае ўтульныя хаткi, для нас пасаджаны гэты лапушысты лес! А ўсё ж хацелася б дазнацца, цi далёка ён раскiнуўся i што там за iм?

- Нiчога! - сказаў смоўж-тата. - Ужо лепш, як у нас, нiдзе не будзе; я ва ўсялякiм разе лепшага i не шукаю.

- А мне, - сказала мройна смаўжыха-мацi, - хацелася б трапiць на сядзiбу, зварыцца i ляжаць на срэбранай талерцы. Такiм гонарам былi ашчаслiўленыя ўсе нашы продкi, i ў тым, згадзiся, ёсць нешта асаблiвае!

- Сядзiба, напэўна, даўно разбурылася, - сказаў смоўж-тата, - або зарасла лопухам, то i людзям адтуль не выбрацца. Ды чаго так спяшацца? А ты вечна спяшаешся i сынок наш следам за табой. Ён вунь трэцi дзень паўзе ўверх па сцяблу; ажно галава кружыцца, як глянеш!

- Ну, не бурчы, стары! - сказала смаўжыха-мацi. - Ён асцярожненька паўзе. Ён жа наша адзiная ўцеха на старасцi гадоў, нам, старым, толькi дзеля яго i застаецца жыць. Але цi думаў ты дзе нам знайсцi сыночку жонку? Ты думаеш там, у лопуху, не знойдзецца хто-небудзь з нашага высакароднага роду?

- Бяздомныя чорныя смаўжы ёсць, вядома, - сказаў смоўж-тата, - але ж гэта просталюдзiны! Ды i вельмi яны самi сабой занятыя! Можна, урэшце, даручыць гэту справу мурашам: яны вечна шнуруюць то туды, то сюды i, напэўна ж, ведаюць, дзе трэба шукаць жонку для нашага малога гадаванца.

- Ведаем, ведаем адну прыгажуню, - сказалi мурашы. - Але наўрад цi падыдзе яна вам, бо тая прыгажуня, калi хочаце ведаць, каралева!

- Гэта нiчога! - сказалi старыя. - А цi ёсць у яе дом?

- Ёсць! Нават палац! - запэўнiлi мурашы. - Выдатны мурашнiк, а ў iм семсот хадоў!

- Дзякаваць вам! - сказала смаўжыха-мацi. - Нашаму сыну няма чаго лезцi ў мурашнiк! Калi вы не маеце на прыкмеце нiкога лепшага, то мы даручым гэту справу камарам: яны лётаюць i днём i ноччу, i пад сонцам i пад дажджом, ведаюць лопухавы лес уздоўж i ўпоперак.

- У нас ёсць нявеста для вашага сына! - затрубiлi камары. - На агрэставым кусце сядзiць у сваёй хатцы адна маленькая смаўжыха. Крокаў сто адсюль, не больш будзе. Яна жыве зусiм адна i мае ўзрост, калi трэба выходзiць замуж. Усяго сто чалавечых крокаў адсюль да яе!

- То няхай паўзе сюды! - сказалi старыя. - У сына вунь увесь лопухавы лес, а ў яе ўсяго толькi адзiн агрэставы куст.

Па смаўжыху-нявесту паслалi. Яна пакiравала ў дарогу i паспяхова дабралася да лопухаў на восьмы дзень падарожжа. Вось што значыць чысцiня пароды.

Адсвяткавалi вяселле. Шасцёра светлячкоў свяцiлi на ўсю моц, а наогул вяселле было вельмi цiхае: старыя не любiлi шуму. Затое смаўжыха-мацi сказала цудоўную прамову. Бацька гаварыць не здолеў, бо моцна быў узрушаны! I вось старыя аддалi маладым у валоданне ўвесь лопухавы лес, пры гэтым адзначылi тое, што ўсё жыццё гаварылi - лепшага, чым гэты лес, ва ўсiм свеце няма нiчога, i што, калi маладыя будуць сумленна i высакародна жыць i нагадуюць дзяцей, то некалi iм або iхнiм дзецям пашчасцiць трапiць на сядзiбу: там iх павараць да чарнаты i пакладуць на срэбраную талерку.

Пасля старыя запаўзлi ў свае домiкi i больш ужо не паказвалiся.

А маладыя смаўжы пачалi цараваць у лесе i пакiнулi пасля сябе багата нашчадкаў. Трапiць жа на сядзiбу i легчы на срэбраную талерку iм так i не давялося! Таму яны вырашылi, што сядзiба зусiм разбурылася, а ўсе людзi на свеце павымерлi. Нiхто iм не пярэчыў, - значыць, так яно i выйшла. I вось зноў барабанiў дождж па лопуху, забаўляючы смаўжоў, а сонца ззяла, каб зелянеў гэты лопух, i яны былi шчаслiвыя, шчаслiвыя! I ўся iх сям'я была шчаслiвая, - вось так!

РАМОНАК

Слухайце ды на вус матайце, чаму казка вучыць.

Непадалёк ад дачы, каля самай канавы, рос у мяккай, зялёнай траве рамонак. Сонечныя промнi грэлi i лашчылi яго гэтак жа, як i раскошныя дачныя кветкi ружы, пiвонi, цюльпаны.

Адным цудоўным ранкам рамонак расцвiў. Жоўтае, круглае, як сонейка, сэрца яго было акружана ззяннем белых промняў-пялёсткаў. Кветку не бянтэжыла, што яна расла ў густой траве, а не каля дачы. Яна была задаволена ўсiм. Прагна цягнулася да сонца, мiлавалася iм i слухала, як высока-высока ў небе спявае жаўрук.

Рамонак быў такi вясёлы i шчаслiвы, быццам у дзень, калi ён расцвiў, была нядзеля, а не панядзелак. Ён, як вучнi ў класе, смiрна сядзеў на сцяблiнцы i вучыўся ў яснага сонейка i ва ўсёй навакольнай прыроды. Нават не зайздросцiў жаўруку ў небе, якi бясконца лятаў i спяваў. Рамонку здавалася: ён шчаслiвы!

Нiхто з дачных, ганарлiвых кветак не прыкмячаў рамонка, якi рос каля канавы. Затое ён часта заглядваўся на iх i думаў: "Якiя яны прыгожыя! Да iх абавязкова прыляцiць у госцi нябесны пяюн. Добра, што я расту побач, хаця ўбачу яго зблiзку".

Раптам пачулася вельмi блiзка "квiр-квiр-вiт!" Жаўрук апусцiўся не ў дачны сад да пiвоняў i цюльпанаў, а проста ў траву, да сцiплай кветкi. Рамонак зусiм разгубiўся ад радасцi, не ведаў, што думаць, як быць!

Птушка скакала вакол рамонка i спявала:

"Ах, якая слаўная мяккая траўка! Якая мiленькая кветачка ў срэбранай сукенцы, з залатым сэрцайкам!"

Жаўрук пацалаваў кветку, праспяваў ёй сваю песню i зноў узвiўся ў сiняе неба. Рамонак не ведаў, што i рабiць ад шчасця. А дачныя кветкi, якiя ўсё бачылi i чулi, гатовы былi лопнуць ад зайздрасцi i злосцi.

У гэты час у сад выйшла дзяўчына з вострым нажом у руках. Яна пачала зразаць цюльпаны. Рамонак перажываў за iх. Але ж i радаваўся, што расце ў густой траве.

З захадам сонца рамонак згарнуў пялёсткi, заснуў. Снiўся яму дзiўны сон пра мiлую птушку i чырвонае сонейка.

Ранiцай кветка зноў выпрамiла пялёсткi i працягнула iх, як дзiця ручкi, да светлага сонейка. У той жа мiг пачуўся голас жаўрука. Але сёння ён быў нейкi сумны. Што здарылася?

Птушка трапiла ў палон. Цяпер яна сядзела ў клетцы, якая вiсела каля расчыненага акна. Жаўрук спяваў пра высокае неба, пра свежую зелянiну палеткаў, пра волю.

Рамонак засумаваў: "Як дапамагчы птушцы, чым?" Усё наўкол нiбыта патухла, нiчога не радавала.

Раптам з сада выйшлi два хлопчыкi. У аднаго з iх быў вялiкi i востры нож. Яны наблiзiлiся да рамонка, пачалi гаварыць памiж сабой:

- Вось тут можна выразаць кавалак дзёрну для нашага жаўрука.

- Давай спачатку вырвем кветку.

- Не, хай застанецца. Так прыгажэй!

Яны запусцiлi нож у зямлю i выразалi чатырохвугольны кавалак дзёрну.

Так рамонак трапiў у клетку да жаўрука.

Спявак скардзiўся ўсё ранне на сваю няволю, бiўся грудкай аб жалезнае пруцце клеткi. А бедны рамонак не ўмеў гаварыць i не мог усцешыць яго нi слоўцам. А як хацелася дапамагчы сябру!

А жаўрук скардзiўся:

- Тут няма вады!.. Яны забылiся даць мне папiць. Пайшлi i не пакiнулi нi глыточка вады. У мяне зусiм перасохла ў горлачку. Тут - духата! Ах, я памру. Не ўбачу болей нi чырвонага сонейка, нi свежай зелянiны, нi ўсяго божага свету...

Каб хоць як-небудзь асвяжыцца, жаўрук глыбока ўсунуў дзюбкў ў прахалодны дзёран... Убачыў рамонак, кiўнуў яму галавой, пацалаваў i сказаў:

- I ты завянеш тут, бедны!.. Цябе ды вось гэты кавалачак зялёнай травы далi яны мне ўзамен усяго вольнага свету. Ты нагадваеш мне, чаго я пазбаўлены...

"Ах, чым мне суцешыць яго?" - думаў рамонак. Ён не мог пашавялiць нi лiсцiкам i толькi ўсё мацней i мацней прыемна пахнуў. Жаўрук адчуў гэта i не крануў кветку, хаця ад смагi павышчыкваў усю траву.

Наступiў вечар. А беднай птушцы так нiхто i не прынёс вады. Яна ў адчаi расправiла свае кароткiя крыльцы, сутаргава затрымцела i яшчэ некалькi разоў працiўкала:

- Пiць!.. Пiць!..

Раптам галоўка жаўрука схiлiлася набок. Сэрцайка яго разарвалася ад смутку i пакутаў.

Рамонак не мог той ноччу згарнуць свае пялёсткi i заснуць, як раней. Ён зусiм захварэў, стаяў сумны, з панiклай галавой.

Толькi на другую ранiцу падбеглi да клеткi хлопчыкi. Убачылi мёртвага жаўрука i горка-горка заплакалi.

Хавалi птушку па-царску. Паклалi ў прыгожы чырвоны карабок. Выкапалi магiлку, упрыгожылi яе кветкамi. Бедны жаўрук! Пакуль ён жыў i спяваў, хлопчыкi забылiся пра яго, пакiнулi ў клетцы памiраць ад смагi. А цяпер пралiвалi горкiя слёзы над яго магiлкай.

Не лепш яны аднеслiся i да рамонка. Разам з дзёрнам выкiнулi кветку на пыльную дарогу. А рамонку, якi больш за ўсiх любiў жаўрука, так хацелася быць разам з iм. Хаця б на яго магiлцы.

ЛЁС ЛОПУХУ

Перад багатаю сядзiбай быў разбiты дзiвосны сад з рэдкiмi дрэвамi i кветкамi. Госцi, якiя наязджалi ў маёнтак, уголас захаплялiся садам; гараджане i навакольныя сельскiя жыхары знарок прыязджалi сюды ў нядзелi i святы прасiць дазволу агледзець яго; з'яўлялiся сюды з тою ж мэтай i вучнi розных школ са сваiмi настаўнiкамi.

За металiчнай агароджай сада, якая аддзяляла яго ад поля, вырас лопух; ён быў такi вялiкi, густы i раскiдзiсты, што па ўсёй справядлiвасцi заслугоўваў назвы лопухавага куста. Але нiхто не любаваўся на яго, акрамя старога асла, якi вазiў каламажку малочнiцы. Ён выцягваў сваю доўгую шыю i казаў лопуху:

- Якi ты прыгожы! Так бы i з'еў цябе!

Але вяроўка была кароткая, i аслу не ўдавалася дацягнуцца да лопуху.

Неяк у садзе сабралася вялiкая кампанiя: да гаспадароў прыехалi знатныя госцi са сталiцы, маладыя людзi, цудоўныя дзяўчаты, i мiж iмi адна паненка здалёку, з Шатландыi, славутага роду i вельмi багатая. "Зайздросная нявеста!" - казалi халастыя маладыя людзi i iх матулi.

Моладзь забаўлялася на лужку, гуляла ў кракет, затым усе накiравалiся ў сад; кожная паненка сарвала кветку i ўваткнула яе ў пятлiцу аднаго з маладых людзей. А юная шатландка доўга азiралася вакол, выбiрала, выбiрала, ды так нiчога i не выбрала; нi адна з садовых кветак не прыйшлася ёй да густу. Але вось яна глянула за агароджу, дзе рос лопух, убачыла яго сiнявата-чырвоныя пышныя кветкi, усмiхнулася i папрасiла сына гаспадара дома сарваць ёй адну з iх.

- Гэта кветка Шатландыi! - сказала яна. - Яна красуецца ў шатландскiм гербе. Дайце мне яе!

I ён сарваў самую прыгожую кветку, укалоўшы сабе пры гэтым пальцы, быццам яна расла на калючай шыпшыне.

Паненка прасунула кветку маладому чалавеку ў пятлiцу, ён быў вельмi задаволены гэтым, ды i кожны з астатнiх маладых людзей ахвотна б аддаў сваю шыкоўную садовую кветку, каб толькi атрымаць з ручак цудоўнай шатландкi хоць лопух. Але ўжо калi быў усцешаны гаспадароў сын, то што ж адчуў сам лопух? Яго як быццам акрапiла расою, асвяцiла сонейкам.

"Аднак я важней, чым думаў! - сказаў ён пра сябе. - Месца ж маё, бадай, у садзе, а не за дратамi. Вось, праўда, як дзiўна iграе намi лёс! Але цяпер хоць адно з маiх дзяцей перабралася за агароджу, ды яшчэ трапiла ў пятлiцу!"

I з таго часу лопух расказваў аб гэтай падзеi кожнаму бутону, якi толькi што распускаўся. Не прайшло затым i тыдня, як лопух пачуў навiну - не ад людзей, не ад шчабятлiвых пташак, а ад самога паветра, якое ўспрымае i разносiць паўсюдна найменшы гук, што пачуўся ў самых глухiх алеях сада або ва ўнутраных пакоях дома, дзе вокны i дзверы адчынены насцеж. Вецер паведамiў, што малады чалавек, якi атрымаў з цудоўных рук шатландкi кветку лопуху, удастоiўся нарэшце атрымаць i руку i сэрца прыгажунi. Слаўная выйшла парачка, упаўне прыстойная партыя.

- Гэта я iх сасватаў! - вырашыў лопух, успамiнаючы сваю кветку, якая трапiла ў пятлiцу. I кожная кветка, якая толькi распускалася, павiнна была выслухаць гэтую гiсторыю.

"Мяне, канечне, перасадзяць у сад! - думаў лопух. - Можа быць, нават пасадзяць у гаршчок; цеснавата будзе, ну, ды затое ганарова!"

I лопух так захапiўся гэтай марай, што ўжо з поўнаю ўпэўненасцю казаў: "Я траплю ў гаршчок!" - i абяцаў кожнай сваёй кветачцы, якая паяўлялася зноў, што яна таксама трапiць у гаршчок, а можа быць, нават i ў пятлiцу, - вышэй за гэта ўжо трапiць не было куды! Але нi адна з кветак не трапiла ў гаршчок, не кажучы ўжо аб пятлiцы. Яны ўбiралi ў сябе паветра i святло, сонечныя промнi ўдзень i кропелькi расы ноччу, цвiлi, прымалi вiзiты жанiхоў - пчол i восаў, якiя шукалi пасагу, кветкавага соку, атрымлiвалi яго i пакiдалi кветкi.

- Разбойнiкi гэткiя! - казаў пра iх лопух. - Так бы i пракалоў iх наскрозь, ды не магу.

Кветкi панiкалi галоўкамi, бляклi i завядалi, але на змену iм распускалiся новыя.

- Вы з'яўляецеся якраз своечасова! - казаў iм лопух. - Я з хвiлiны на хвiлiну чакаю перасадкi туды, за агароджу.

Нявiнныя рамонкi i макрычнiк слухалi яго з глыбокiм здзiўленнем, шчыра верачы кожнаму яго слову.

А стары асёл, якi цягаў каламажку малочнiцы, стаяў на прывязi каля дарогi i любоўна касавурыўся на квiтучы лопух, але вяроўка была кароткая, i ён нiяк не мог дацягнуцца да куста.

Лопух так многа думаў аб сваiм родзiчы, шатландскiм лопусе, што пад канец паверыў у сваё паходжанне з Шатландыi i ў тое, што iменна яго бацькi i красавалiся ў гербе краiны. Вялiкая гэта была думка, але чаму б такому вялiкаму лопуху i не мець вялiкiх думак?

- Iншы раз паходзiш з такой славутай сям'i, што не асмелiшся i здагадвацца аб тым! - сказала крапiва, якая расла непадалёк, у яе таксама было нейкае цьмянае адчуванне, што пры належным доглядзе i яна магла ператварыцца ў кiсяю!

Лета прайшло, прайшла i восень, лiсце з дрэў асыпалася, кветкi набылi больш яркую афарбоўку, але амаль страцiлi свой пах. Вучань садоўнiка распяваў у садзе з таго боку металiчных прутоў:

Уверх на горку,

Унiз пад горку

Хуткi час бяжыць!

Маладзенькiя елачкi ў лесе пачалi ўжо мардавацца перадкалядным сумам, але да каляд было яшчэ далёка.

- А я ўсё яшчэ тут стаю! - сказаў лопух. - Нiкому як быццам i справы да мяне няма, а я ж наладзiў вяселле! Яны заручылiся, ды i пажанiлiся вось ужо тыдзень таму назад! Што ж, сам я кроку не зраблю - не магу!

Прайшло яшчэ некалькi тыдняў. На лопусе красавалася ўжо толькi адна кветка, апошняя, але вялiкая i пышная. Вырасла яна амаль каля самых каранёў, вецер абвяваў яе холадам, фарбы яе звялi, i чашачка, такая вялiкая, быццам у кветкi артышоку, нагадвала цяпер высерабраны сланечнiк.

У сад выйшла маладая парачка, муж i жонка. Яны iшлi ўздоўж садовай агароджы, i маладая жанчына зiрнула праз яе.

- А вось ён, вялiкi лопух! Усё яшчэ стаiць! - усклiкнула яна. - Але на iм няма больш кветак!

- Не, бачыш вунь марны цень апошняй! - сказаў муж, паказваючы на высерабраныя рэшткi кветкi.

- А яна ўсё-такi прыгожая! - сказала жонка. - Трэба загадаць выразаць такую ж на рамцы вакол нашага партрэта.

I маладому мужу зноў давялося пералезцi цераз агароджу i сарваць кветку лопуху. Кветка ўкалола яму пальцы - малады ж чалавек абазваў яе "марным ценем". I вось кветка трапiла ў сад, у дом i нават у залу, дзе вiсеў партрэт маладажонаў, напiсаны маслянымi фарбамi. У пятлiцы ў маладога была адлюстравана кветка лопуху. Пагаварылi i аб гэтай кветцы, i аб той, якую толькi што прынеслi; яе вырашана было выразаць на рамцы.

Вецер падхапiў гэтыя размовы i разнёс iх далёка-далёка па ўсёй ваколiцы.

- Чаго толькi не прыходзiцца перажыць! - сказаў лопух. - Мой першынец трапiў у пятлiцу, мой паследак трапiў у рамку! Куды ж траплю я?

А асёл стаяў каля дарогi i касавурыўся на яго:

- Падыдзi ж да мяне, салодкi мой! Я не магу падысцi да цябе - вяроўка кароткая!

Але лопух не адказваў; ён усё больш i больш акунаўся ў думы. Так ён прадумаў амаль да каляд i нарэшце расцвiў думкай: "Калi дзеткi ўладкаваны добра, бацькi могуць прастаяць i за металiчнымi прутамi!"

- Вось гэта высакародная думка! - сказаў сонечны прамень. - Але i вы зоймеце ганаровае месца!

- У гаршку цi ў рамцы? - спытаў лопух.

- У казцы! - адказаў прамень.

Вось яна, гэтая казка!

АНЁЛ

Кожны раз, калi памiрае добрае, мiлае дзiця, з неба спускаецца божы анёл, бярэ дзiця на рукi i аблятае з iм на сваiх вялiкiх крылах усе яго любiмыя мясцiны. Па шляху яны набiраюць цэлы букет розных кветак i бяруць iх з сабою на неба, дзе яны расцвiтаюць яшчэ ярчэй, чым на зямлi. Бог прыцiскае ўсе кветкi да свайго сэрца, а адну кветку, якая здасца яму мiлей за ўсе iншыя, цалуе; кветка атрымае тады голас i можа далучыцца да хору блажэнных духаў.

Усё гэта апавядаў божы анёл мёртваму дзiцёнку, узносячы яго ў сваiх абдымках на неба; дзiця слухала анёла, як скрозь сон. Яны праляталi над тымi мясцiнамi, дзе так часта гулялi дзецi пры жыццi, праляталi над зялёнымi садамi, дзе расло мноства цудоўных кветак.

- Якiя ж узяць нам з сабою на неба? - спытаўся анёл.

У садзе стаяў цудоўны, стройны ружовы куст, але нейчая злая рука надламала яго, так што галiны, усыпаныя буйнымi, напаўраспушчанымi бутонамi, амаль завялi i сумна павiслi.

- Бедны куст! - сказала дзiця. - Возьмем яго, каб ён зноў расцвiў там, на небе.

Анёл узяў куст i так моцна пацалаваў дзiця, што яно злёгку прыадкрыла вочкi. Потым яны нарвалi яшчэ шмат яркiх кветак, але, акрамя iх, узялi i сцiплы грымотнiк i просценькiх браткоў.

- Ну вось, цяпер i хопiць! - сказала дзiця, але анёл пакiваў галавой, i яны паляцелi далей.

Ноч была цiхая, светлая; увесь горад спаў; яны праляталi над адной з самых вузкiх вулiц. На маставой валялася салома, попел i ўсякi хлам: чарапкi, абломкi алебастры, анучы, старыя донцы ад капелюшоў, словам, усё, што ўжо адслужыла свой век або згубiла ўсякi выгляд; напярэдаднi якраз быў дзень пераезду.*

* У Капенгагене кватэры здымалiся звычайна на паўгода, з 1 сакавiка да 1 верасня i з 1 верасня да 1 сакавiка; гэтыя два днi i былi днямi агульнага пераезду з кватэры на кватэру.

I анёл паказаў на разбiты кветачны гаршчок, якi валяўся сярод гэтага хламу i з якога вывалiўся камяк зямлi, увесь аплецены каранямi вялiкай польнай кветкi; кветка звяла i нiкуды больш не была вартая, яе i выкiнулi.

- Возьмем яе з сабою! - сказаў анёл. - Я раскажу табе пра гэтую кветку, пакуль мы ляцiм!

I анёл пачаў расказваць.

- На гэтай вузкай вулiцы, у нiзкiм падвале, жыў бедны хворы хлопчык. З самых раннiх гадоў ён ляжаў у пасцелi; калi ж адчуваў сябе асаблiва добра, то праходзiў на мылiцах па сваёй каморцы разы два назад i ўперад, вось i ўсё. Бывала, летам сонейка заглядвала на паўгадзiны i ў падвал; тады хлопчык садзiўся на сонейку i, трымаючы рукi супраць святла, любаваўся, як прасвечваецца ў яго тонкiх пальцах кроў; такое сядзенне на сонейку замяняла яму прагулку. Пра багатае асенняе ўбранне лясоў ён ведаў толькi таму, што сын суседаў прыносiў яму вясною першую ў кветках букавую галiнку; хлопчык трымаў яе над галавой i пераносiўся думкай пад зялёныя букi, дзе блiшчала сонейка i спявалi птушкi.

Аднойчы суседаў сын прынёс хлопчыку польных кветак, памiж iмi была адна з карэньчыкамi; хлопчык пасадзiў яе ў кветкавы гаршчок i паставiў на акне каля свайго ложка. Мусiць, лёгкая рука пасадзiла кветку: яна прынялася, стала расцi, пускаць парасткi, кожны год цвiла i была для хлопчыка цэлым садам, яго маленькiм зямным скарбам. Хлопчык палiваў яе, даглядаў i клапацiўся пра тое, каб яго не абмiнуў нiводзiн прамень, якi прабiваўся ў каморку. Дзiця жыло i дыхала сваёй любiмiцай: яна ж цвiла, пахла i прыгажэла для яго аднаго. Да кветкi павярнуўся хлопчык нават у тую апошнюю хвiлiну, калi яго клiкаў да сябе гасподзь Бог... Вось ужо цэлы год, як хлопчык у Бога; цэлы год стаяла кветка, усiмi забытая, на акне, завяла, засохла i была выкiнута на вулiцу разам з iншым хламам. Вось гэтую бедную, завялую кветку мы i ўзялi з сабой: яна дала нам куды больш радасцi, чым самая яркая кветка ў садзе каралевы.

- Адкуль ты ведаеш усё гэта? - спытала дзiця.

- Ведаю! - адказаў анёл. - Я ж сам быў тым бедным калекам хлопчыкам, якi хадзiў на мылiцах! Я пазнаў сваю кветку!

I дзiця шырока-шырока адкрыла вочкi, углядаючыся ў прывабны, радасны твар анёла. У тую ж самую хвiлiну яны апынулiся на небе ў Бога, дзе пануюць вечныя радасць i шчасце. Бог прыгарнуў да свайго сэрца мёртвае дзiця - i ў таго выраслi крылы, як у iншых анёлаў, ён паляцеў разам з iмi. Бог прытулiў да сэрца i ўсе кветкi, пацалаваў жа толькi бедную, звялую польную кветку, i тая далучыла свой голас да хору анёлаў, якiя акружалi Бога; адны ляталi каля яго, другiя - трошкi далей, трэцiя - яшчэ далей, i так да бясконцасцi, але ўсе былi аднолькава шчаслiвыя. Усе яны спявалi - i малыя, i вялiкiя, i добрае, толькi што памершае дзiця, i бедная польная кветачка, выкiнутая на маставую разам са смеццем i хламам.

БУСЛЫ

На даху самага крайняга дамка ў адным маленькiм мястэчку знайшла прытулак буслянка. У ёй сядзела матуля з чатырма птушанятамi, якiя высоўвалi з гнязда свае маленькiя чорныя дзюбы, - яны ў iх яшчэ не паспелi пачырванець. Непадалёку ад буслянкi, на самым каньку даху, стаяў, выцягнуўшыся ў струнку i падцiснуўшы пад сябе адну нагу, сам татухна; нагу ён падцiскаў, каб не стаяць на варце без справы. Можна было падумаць, што ён выразаны з дрэва, такi ён быў нерухомы.

"Вось важна дык важна! - думаў ён. - Ля буслянкi маёй жонкi стаiць вартавы! Хто ж ведае, што я ейны муж? Могуць падумаць, што я выпраўлены сюды ў каравул. Вось жа важна!" I ён па-ранейшаму стаяў на адной назе.

На вулiцы гуляла дзятва; убачыўшы бусла, самы гарэзлiвы з хлапчукоў зацягнуў, як умеў ды памятаў, старадаўнюю песеньку пра буслоў; за iм падхапiлi ўсе астатнiя:

Бусел, бусел белы,

Што стаiш дзень цэлы

На назе адной?

Дом пiльнуеш свой?

Можа, хочаш гэтак

Зберагчы ты дзетак?

Смешна з клопатаў тваiх,

Мы ўсё роўна зловiм iх!

Аднаго мы - на шнурок,

А другога - у ставок,

Трэцяга - заколем,

Меншага - зняволiм

Ды ў вогнiшча кiнем,

Там ён i загiне!

- Паслухай, што пяюць хлапчукi! - сказалi птушаняты. - Яны кажуць, што нас павесяць ды ўтопяць!

- Не трэба звяртаць на iх увагi! - сказала iм мацi. - Толькi не слухайце, нiчога i не здарыцца!

Але хлапчукi не сунiмалiся, спявалi ды пацвельвалiся з буслоў; толькi адзiн з хлопчыкаў, якога звалi Петар, не схацеў далучыцца да таварышаў, гаворачы, што грэшна цвелiцца з жывёлы. А мацi суцяшала птушанят.

- Не звяртайце ўвагi! - казала яна. - Глядзiце, як спакойна стаiць ваш бацька, i гэта на адной толькi назе!

- А нам страшна! - сказалi птушаняты i глыбока-глыбока схавалi галоўкi ў буслянку.

На другi дзень хлапчукi зноў высыпалi на вулiцу, убачылi буслоў ды зноў заспявалi:

Аднаго мы - на шнурок,

А другога - у ставок...

- Дык нас павесяць ды ўтопяць? - зноў спыталiся птушаняты.

- Ды не ўжо, не! - адказала мацi. - А вось неўзабаве мы распачнем навучанне! Вам трэба навучыцца лятаць! Калi ж навучыцеся, мы выправiмся з вамi на лугавiну ў госцi да жабак. Яны будуць прысядаць перад намi ў вадзе ды пяяць: "ква-ква-ква!" А мы з'ямо iх - вось будзе весела!

- А потым? - спыталiся птушаняты.

- А потым усе мы, буслы, збярэмся на асеннiя манеўры. Вось тады ўжо трэба ўмець лятаць як мае быць! Гэта вельмi важна! Таго, хто будзе лятаць дрэнна, генерал праткне сваёй вострай дзюбай! Дык вось, старайцеся з усяе сiлы, калi навучанне пачнецца!

- Дык нас усё-ткi заколюць, як сказалi хлапчукi! Паслухай, яны зноў спяваюць!

- Слухайце мяне, а не iх! - сказала мацi. - Пасля манеўраў мы паляцiм адсюль далёка-далёка, за высокiя горы, за цёмныя лясы, у цёплыя краi, у Егiпет! Там ёсць трохкутныя каменныя дамы; верхавiнамi яны ўпiраюцца ў самыя аблокi, а завуць iх пiрамiдамi. Яны пабудаваныя даўным-даўно, так даўно, што нiводзiн бусел нават i ўявiць сабе не можа! Там ёсць таксама рака, якая разлiваецца, i тады ўвесь бераг пакрываецца глеем! Ходзiш сабе па глеi ды частуешся жабкамi!

- О! - сказалi птушаняты.

- Так! Вось асалода! Там цалюсенькi дзень толькi i робiш што ясi. А вось у той час, як нам там будзе гэтак хораша, тут на дрэвах не застанецца анiводнага лiсточка, надыдзе такая халадэча, што воблакi застынуць кавалкамi ды будуць ападаць на зямлю белымi крошкамi!

Яна хацела распавесцi iм пра снег, ды не ўмела растлумачыць як след.

- А гэтыя нядобрыя хлапчукi таксама застынуць кавалкамi? - спыталiся птушаняты.

- Не, кавалкамi яны не застынуць, але памерзнуць iм давядзецца. Будуць сядзець ды сумаваць у цёмным пакоi i носу не адважацца высунуць на вулiцу! А вы ж будзеце лятаць у чужых краях, дзе квiтнеюць краскi ды ярка свецiць цёплае сонейка.

Прамiнула няшмат часу, птушаняты падраслi, маглi ўжо ўставаць у буслянцы i аглядацца навокал. Татуля-бусел штодня прыносiў iм ладных жабак, маленькiх вужакаў ды ўсялякiя iншыя ласункi, якiя толькi мог здабыць. А як пацяшаў ён птушанят рознымi забаўнымi штукамi! Даставаў галавою свой хвост, ляскаў дзюбай, быццам у яго ў горле сядзела трашчотка, ды распавядаў iм розныя балотныя гiсторыi.

- Ну, час цяперака ўжо i за навучанне брацца! - сказала iм аднаго цудоўнага дня матуля, i ўсiм чатыром птушанятам давялося вылезцi з буслянкi на дах. Бацюхны мае, як яны хiсталiся, балансавалi крыламi i ўсё-ткi ледзьве-ледзь не звалiлiся! - Глядзiце на мяне! - сказала мацi. - Голаў вось так, ногi так! Раз-два! Раз-два! Вось што дапаможа вам прабiць сабе дарогу ў жыццi! - I яна зрабiла некалькi ўзмахаў крыламi. Птушаняты няўклюдна падскочылi i - бэнц! - усе так i распласталiся! Яны былi яшчэ цяжкiя на пад'ём.

- Я не хачу вучыцца! - сказала адно птушаня ды ўскараскалася назад у буслянку. - Я зусiм не хачу ляцець у вырай!

- Дык ты хочаш замерзнуць тут узiмку? Хочаш, каб хлапчукi прыйшлi ды павесiлi, утапiлi альбо спалiлi цябе? Пачакай, я зараз паклiчу iх!

- Ах, не, не! - сказала птушаня i зноў выскачыла на дах.

На трэцi дзень яны ўжо неяк ляталi i ўявiлi сабе, што могуць таксама трымацца ў паветры на распасцёртых крылах. "Няма чаго ўвесь час махаць iмi, казалi яны. - Можна i адпачыць". Так i зрабiлi, але... адразу ж пляснулiся на дах. Давялося зноў працаваць крыламi.

У гэты час на вулiцы сабралiся хлапчукi ды заспявалi:

Бусел, бусел белы!

- А што, паляцiм ды выдзяўбем iм вочы? - спыталiся птушаняты.

- Не, не трэба! - сказала мацi. - Слухайце лепш мяне, гэта шмат важней! Раз-два-тры! Цяперака паляцiм направа; раз-два-тры! Цяперака налева, вакол комiна! Выдатна! Апошнi ўзмах крыламi атрымаўся такi цудоўны, што я дазволю вам заўтра падацца са мной на балота. Там пакажаце сябе! Я хачу, каб вы былi самыя мiленькiя з усiх. Трымайце галовы вышэй, так шмат прыгажэй ды больш унушальна!

- Але няўжо мы так i не адпомсцiм гэтым нядобрым хлапчукам? - спыталiся птушаняты.

- Няхай яны крычаць сабе што хочуць! Вы ж палецiцё да аблокаў, убачыце краiну пiрамiдаў, а яны будуць мерзнуць тут узiмку, не ўбачаць анiводнага зялёнага лiсточка, анiводнага салодкага яблычка!

- А мы ўсё-ткi адпомсцiм! - шапнулi птушаняты адно аднаму i працягвалi вучыцца.

Найбольш задзiрысты з усiх хлапчукоў быў самы маленькi, той, што першы завёў песеньку пра буслоў. Яму было не болей шасцi гадкоў, хаця птушаняты i думалi, што яму гадоў са сто, - ён жа быў вышэйшы за iх бацьку з мацi, а што ведалi птушаняты пра гады дзяцей i дарослых людзей! I вось уся помста птушанят павiнна была абрушыцца на гэтага хлапчука, якi быў завадатарам ды самым неўгамонным з насмешнiкаў. Птушаняты былi на яго страшэнна ўзлаваныя i чым больш яны выросталi, тым менш хацелi цярпець ад яго крыўды. Нарэшце матцы давялося паабяцаць iм як-небудзь адпомсцiць хлапчуку, але не раней, як перад самым адлётам iх у вырай.

- Паглядзiм спачатку, як вы будзеце паводзiць сябе на вялiкiх манеўрах! Калi справа пойдзе дрэнна i генерал праколе вам грудзi сваёю дзюбай, праўда ж будзе на баку хлапчукоў. Вось пабачым!

- Пабачыш! - сказалi птушаняты i старанна ўзялiся за практыкаваннi. З кожным днём справа iшла ўсё лепей, i нарэшце яны пачалi лятаць так лёгка ды прыгожа, што проста любата!

Надышла восень; буслы пачалi рыхтавацца да адлёту на зiму ў вырай. Вось дык манеўры пайшлi! Буслы ляталi ўзад i ўперад над лясамi ды азёрамi: iм трэба было выпрабаваць сябе - iх жа чакала велiзарнае падарожжа! Нашы птушаняты вызначылiся i атрымалi на iспытах не па нулю з хвастом, а па дванаццацi з жабкай ды з вужакай! Лепш за гэткую адзнаку для iх i быць не магло: жабак ды вужакаў можна ж было з'есцi, што яны i зрабiлi.

- Цяперака будзем помсцiць! - сказалi яны.

- Добра! - сказала мацi. - Вось што я надумала - гэта будзе лепш за ўсё. Я ведаю, дзе той ставок, у якiм сядзяць маленькiя дзецi да таго часу, пакуль бусел не возьме ды не аднясе iх да таты з мамай. Цудоўныя малюпасенькiя дзеткi спяць i бачаць дзiвосныя сны, якiх нiколi ўжо не будуць бачыць потым. Усiм бацькам хочацца мець такое немаўлятка, а ўсiм дзецям - малюпасенькага брацiка цi сястрычку. Паляцiм да стаўка, возьмем адтуль немаўлятак ды аднясем да тых дзяцей, якiя не цвялiлiся з буслоў; нядобрыя ж насмешнiкi не атрымаюць анiчога!

- А тому злоснаму, што першы пачаў цвялiцца з нас, яму што будзе? спыталiся маладыя буслы.

- У стаўку ляжыць адно мёртвае дзiцятка, яно заспалася да смерцi; вось яго мы аднясем злоснаму хлапчуку. Няхай паплача, убачыўшы, што мы прынеслi яму мёртвага брацiка. А вось тому добраму хлопчыку, - спадзяюся, вы не забылiся пра яго, - якi сказаў, што грэх цвялiцца з жывёлы, мы прынясем зараз i брацiка i сястрычку. Яго завуць Петар, будзем жа i мы ў ягоны гонар звацца Петарамi!

Як сказана, так i было зроблена, i вось усiх буслоў завуць з таго часу Петарамi.

ШЧЫРАЯ ПРАЎДА

- Жахлiвае здарэнне! - сказала курыца, якая жыла зусiм у iншым краi горада, а не там, дзе здарыўся выпадак. - Жахлiвае здарэнне ў куратнiку! Я проста баюся цяпер начаваць адна! Добра, што нас шмат на седале!

I яна ўзялася расказваць, ды так, што ва ўсiх курэй пер'е паднялося дыбам, а ў пеўня скурчыўся грэбень.

Сонца садзiлася, i ўсе куры былi ўжо на седале. Адна з iх, белая каратканожка, курыца ва ўсiх адносiнах прыстойная i паважаная, якая спраўна несла яек столькi, колькi трэба, сеўшы зручней, пачала перад сном чысцiцца i распрамляць дзюбаю пер'е. I вось адна маленькая пярынка вылецела i ўпала на дол.

- Бач, як паляцела! - сказала курыца. - Але нiчога, чым лепш я прыбiраюся, тым болей прыгажэю!

Гэта яна сказала проста так, жартам, - курыца ўвогуле была вясёлая па характары, але гэта нiяк не замiнала ёй быць, як мы ўжо казалi, вельмi i вельмi паважанай курыцаю. Неўзабаве яна заснула.

У куратнiку было цёмна. Куры ўсе сядзелi поплеч, i тая, што была збоку з гэтай прыстойнай курыцаю, не спала яшчэ: яна не тое каб наўмысна падслухоўвала суседчыныя шэпты, але ўсё ж крыху чула iх, - бо так i трэба, калi хочаш мiрна жыць з суседзямi. I вось яна не выцерпела i прашаптала другой сваёй суседцы:

- Чула? Я не хачу называць iмён, але тут ёсць курыца, якая можа вырваць на сабе ўсё пер'е, каб толькi быць прыгажэйшай. Каб была я пеўнем, дык пагарджала б ёю!

Якраз над курамi сядзела ў гняздзе сава з мужам i дзеткамi; совы маюць востры слых, i яны пачулi ўсё, што тут гаварылi. Усе яны пры гэтым жвавей пакручвалi вачыма, а савiха махала крыллем, нiбы веерамi.

- Тс-с! Не слухайце, дзеткi! Зрэшты, вы, канечне, ужо чулi? Я таксама. Ах! Проста вушы вянуць. Адна курыца да таго дайшла, што пачала вырываць на сабе пер'е перад самымi вачыма пеўня!

- Рrеnez gаrde аuх еnfаnts!* - сказаў сава-бацька. - Дзецям зусiм не варта чуць такое!

* Цiшэй, тут дзецi! (фр.)

- Трэба будзе расказаць пра гэта нашай суседцы, яна такая мiлая асоба!

I савiха паляцела да суседкi.

- У-гу, у-гу! - загукалi пасля абедзве савы над недалёкай галубятняй. - Вы чулi? Вы чулi? У-гу! Адна курыца выскубла з сябе ўсё пер'е дзеля пеўня! Яна замерзне, замерзне насмерць! Калi ўжо не акачанела! У-гу!

- Вур-вур! Дзе? Дзе? - вуркаталi галубы.

- На суседняй сядзiбе! Гэта амаль на маiх вачах было! Проста непрыстойна i гаварыць пра гэта, але ўсё тут шчырая праўда!

- Верым, верым! - сказалi галубы i завуркаталi курам, якiя сядзелi знiзу:

- Вур-вур! Адна курыца, кажуць, нават дзве курыцы выскублi з сябе ўсё пер'е, каб спадабацца пеўню! Небяспечная задума! Можна ж прастудзiцца i памерцi, ды яны памерлi ўжо!

- Кукарэку! - заспяваў певень, узлятаючы на плот. - Прачнiцеся! - У яго самога вочы яшчэ зусiм злiпалiся спрасоння, а ён ужо крычаў: - Тры курыцы загiнулi ад няшчаснага кахання да пеўня! Яны выскублi на сабе ўсё пер'е! Такая вось непрыстойная гiсторыя! Не хачу маўчаць пра яе! Няхай разыдзецца гэта па ўсiм свеце!

- Няхай, няхай! - запiшчалi кажаны, закудахкалi куры, загарланiлi пеўнi. Няхай, няхай!

I гiсторыя паняслася - з двара ў двор, з куратнiка ў куратнiк i дайшла нарэшце да таго месца, адкуль пачалася.

- Пяць курыц, - гаварылi тут, - выскублi з сябе ўсё пер'е, каб паказаць, хто з iх болей схуднеў ад любовi да пеўня! Пасля яны задзяўблi адна адну насмерць, на сорам i ганьбу ўсяму свайму роду i на страту сваiм гаспадарам!

Курыца, якая згубiла адну пярынку, канечне, не ўведала, што гэтая гiсторыя пачалася з яе, i, як курыца ва ўсiх адносiнах паважная, сказала:

- Я пагарджаю такiмi курамi! Але такiх нямала! Пра такiя рэчы, аднак, нельга маўчаць! I я, са свайго боку, зраблю ўсё, каб гэтая гiсторыя трапiла ў газеты! Няхай разыдзецца па ўсiм свеце - гэтыя куры i ўвесь iхнi род вартыя такога!

I ў газетах сапраўды змясцiлi ўсю гiсторыю, i гэта шчырая праўда: адной маленькай пярынцы зусiм не цяжка пераўтварыцца ажно ў пяць курыц!

ШТО МУЖ НI ЗРОБIЦЬ, УСЁ ДОБРА

Раскажу я табе казку, якую сам чуў у маленстве. I кожны раз, як я ўспамiнаў яе пасля, яна здавалася мне ўсё лепшай i лепшай, бо i з казкамi бывае гэтак жа, як шмат з кiм з людзей: з гадамi яны становяцца ўсё лепшымi i лепшымi, i гэта вельмi добра!

Ты, вядома, бываў у вёсцы, i табе, напэўна, даводзiлася бачыць старэнькiя вясковыя хаты з саламянымi стрэхамi. Стрэхi гэтыя абраслi мохам, травою, на вiльчыку абавязкова буслiнае гняздо, сцены пакрывiлiся, акенцы нiзенькiя, i адчыняецца ўсяго адно; на кухнi печ выпучваецца, нiбы жывот таўстуна; цераз агароджу звiсае куст бузiны. А дзе трапiцца лужына, па якой плавае качка з качанятамi, там прыткнулася i вузлаватая, каравая вярба. Каля хаты ёсць, вядома, навязаны на ланцуг сабака, якi брэша на ўсiх i кожнага.

Якраз вось такая хатка i стаяла ў адной вёсцы, а ў ёй жылi старыя муж з жонкай. Ды як нi бедна яны жылi, сёе-тое было ў iх i лiшняе. Так яны маглi абысцiся без свайго каня, бо работы для яго не было, i ён цэлыя днi пасвiўся ў прыдарожнай канаве. Муж часамi ездзiў на канi ў горад, iншы раз пазычаў яго суседзям, за што тыя расплачвалiся дробнымi паслугамi. Але ўсё-такi выгадней было б прадаць гэтага каня або памяняць на што-небудзь больш патрэбнае. А на што памяняць?

- Ну, што прадаць, а што купiць, ты лепей за мяне ведаеш! - сказала мужу жонка. - Цяпер якраз кiрмаш у горадзе, едзь туды, ды i прадай конiка або памяняй з выгадай! Ты ж у мяне заўсёды што нi зробiш, дык усё добра! Едзь з Богам!

I яна завязала яму на шыю хусцiнку - гэта яна ўсё-такi ўмела рабiць лепш за мужа, завязала яе падвойным вузлом; вельмi прыгожа выйшла! Потым яна прыгладзiла далонню капялюш мужа i пацалавала старога проста ў губы. I вось ён паехаў на канi, якога трэба было або прадаць, або прамяняць у горадзе. А ўжо ў чым, у чым, а ў куплi-продажы ён разбiраўся!

Сонца так i пякло, на небе не было нi воблачка. Над дарогай стаялi хмары пылу, бо на кiрмаш ехала i iшло столькi народу - хто на возе, хто вярхом, а хто проста пешкi. Спёка стаяла нясцерпная, i нiдзе на ўсёй дарозе анiякага ценю.

I тут стары ўбачыў, што па дарозе iдзе чалавек i гонiць перад сабою карову, ды такую прыгожую, адно заглядзенне! "Пэўна, i малако яна дае цудоўнае! - падумаў наш селянiн. - От бы выменяць яе за каня!"

- Гэй, ты там, з кароваю! - гукнуў ён. - Давай пагамонiм! Бачыш майго каня? Я думаю, ён каштуе даражэй за тваю карову, але карова мне больш патрэбна. Давай памяняемся, га?

- Давай, - згадзiўся гаспадар каровы, i яны памянялiся.

Памянялiся, i цяпер селянiн мог спакойна вярнуцца дадому. Але ж ён збiраўся пабываць у горадзе i таму разам з каровай рушыў далей, каб хоць паглядзець на кiрмаш.

Iшоў ён шпарка, карова не адставала, i неўзабаве яны дагналi чалавека, якi вёў авечку. Авечка была добрая, укормленая, з густою воўнаю.

"От бы мне такую! - падумаў селянiн. - Улетку ёй хопiць корму ў нашай канаве, а на зiму яе можна браць у хату. I праўда, нам зручней трымаць авечку, чым карову. Памяняцца, цi што?"

Гаспадар авечкi ахвотна згадзiўся на абмен, i селянiн пайшоў далей ужо з авечкай. Раптам ён убачыў пры дарозе чалавека, якi трымаў пад пахаю вялiкую гусь.

- Ну i гусь у цябе! - залюбаваўся селянiн. - Ды тлустая якая! Ды пер'я на ёй колькi! Хораша было б паглядзець, як яна плавае на прывязi ў нашай лужыне. I старой маёй было б для каго збiраць аб'едкi! Яна не раз гаварыла: "Ах, каб у нас была гусь!" Ну вось цяпер яна будзе яе мець! Хочаш мяняцца? Даю табе за гусь авечку, ды яшчэ дзякуй скажу ў прыдачу!

Той не адмовiўся, i яны памянялiся. Селянiн займеў гусь.

Тым часам горад ужо быў блiзка, i дарога ажно кiшма кiшэла людзьмi i жывёлай - ступiць не было дзе. Таму шмат хто iшоў па дне канавы, а некаторыя нават па палетку бульбы вартаўнiка пры дарозе. Тут жа хадзiла курыца вартаўнiка, але яе прывязалi да агароджы аборкай, каб яна не спалохалася людской таўханiны i не адбiлася ад дому. Была яна куртатая, падмiргвала адным вокам i ўвогуле з выгляду курыца хоць куды. "Ко-ко-ко!" - сакатала яна; што хацела гэтым сказаць, я не ведаю, але селянiн, як убачыў яе, дык падумаў: "Лепшай за гэтую курыцу я не бачыў. Яна прыгажэйшая за квактуху нашага святара; от бы яе нам! Курачка заўсёды знойдзе сабе зернетка, лiчы, што сама сябе пракормiць! Дапраўды, добра было б памяняць на яе гусь".

- Хочаш мяняцца? - спытаў ён у вартаўнiка.

- Мяняцца? А чаму б i не?! - адказаў той.

I яны памянялiся: вартаўнiк узяў сабе гусь, а селянiн курыцу.

Нямала ўсё-такi панамяняўся ён па дарозе ў горад, ды яшчэ спякота стаяла страшэнная, i ён вельмi стамiўся. Няблага было б цяпер i перакусiць! А тут якраз i карчма побач. У яе ён i падаўся, але каля дзвярэй сутыкнуўся з парабкам, якi нёс туга напакаваны нечым мех.

- Што нясеш? - спытаў селянiн.

- Гнiлыя яблыкi, - адказаў парабак. - От назбiраў поўны мех свiнням.

- Ух ты! Гэтак многа?! От каб пабачыла мая жонка! У нас летась урадзiў на старой яблынi ўсяго адзiн яблык, дык мы яго так шанавалi, у куфры хавалi, пакуль ён не згнiў! Але мая старая ўсё адно казала: "Якi нi ёсць, а прыбытак!" От каб яна паглядзела, якi бывае прыбытак. Хацелася б мне пацешыць яе!

- А што вы дасце за гэты мех? - спытаў хлопец.

- Што дам? Ды вось курыцу!

Селянiн аддаў курыцу парабку, узяў мех з яблыкамi, зайшоў у карчму i адразу да прылаўка, а мех свой прыхiлiў да печы, у якой якраз палiлася. Ды ён на гэта не звярнуў увагi. У карчме было процьма народу: перакупшчыкi, гандляры жывёлай. Сядзелi там i два ангельцы. Ды такiя багатыя, што ўсе кiшэнi ў iх былi набiты золатам. I вельмi ж любiлi яны iсцi ў заклад. А цяпер паслухайце!

"Пок! Пок! Пок!" - пачулася каля печы.

Ды гэта ж яблыкi пачалi лопацца ад гарачынi.

Вось тут усе i даведалiся пра гiсторыю, як стары памяняў каня на карову, карову на авечку i ўрэшце атрымаў мех гнiлых яблыкаў.

- Ну i будзе табе ад жонкi, як вернешся! Дасць яна табе дыхту! Галаву адарве! - загаманiлi ўсе ў карчме.

- Нiчога не будзе, - запярэчыў селянiн. - Жонка пацалуе мяне i скажа: "Што муж нi зробiць, усё добра!"

- А вось пабачым! - заспрачалiся ангельцы. - Iдзём у заклад на бочку золата!

- Хопiць i адной меркi, - сказаў селянiн. - А я са свайго боку магу паставiць толькi поўную мерку яблыкаў ды самога сябе са сваёю старою ў прыдачу, гэтага хопiць з лiшкам!

- Згодны! - закрычалi ангельцы.

Пад'ехала каламажка карчмара. У ёй змясцiлiся ўсе - ангельцы, селянiн, узвалiлi i мех з гнiлымi яблыкамi. Каламажка рушыла ў дарогу, i нарэшце прыехалi да хацiнкi старога селянiна.

- Добры дзень, жоначка!

- Добры дзень, муж даражэнькi!

- Ну, я памяняў!

- Ды ты ў мяне на ўсё майстар! - сказала жонка i кiнулася абдымаць мужа, не зважаючы нi на мех з яблыкамi, нi на чужых людзей.

- Я памяняў каня на карову!

- I дзякуй Богу! - сказала жонка. - Цяпер у нас на стале будзе i малако, i масла, i сыр. Вунь як выгадна памяняў!

- Так то яно так, але карову я памяняў на авечку!

- I добра зрабiў! - пахвалiла жонка. - Ты заўсёды ведаеш, як лепей! Для авечкi ў нас i корму хопiць. А мы будзем пiць авечае малако ды авечым сырам частавацца, а з воўны звяжам цёплыя панчохi i нават фуфайкi. А з каровы шэрсцi не збярэш. Яна, як лiняе, дык усю пагубляе. Якi ты ў мяне разумны!

- Я i авечку памяняў - на гусь!

- Ах, няўжо i праўда, што ў гэтым годзе на дзень святога Марцiна ў нас будзе смажаная гусь?! Ты ўсё стараешся, чым бы мяне парадаваць ды пацешыць! Як добра ты гэта прыдумаў! Гусь, хоць пасi яе, хоць не пасi, усё адно да свята растлусцее.

- Яно так, але я памяняў гусь на курыцу! - сказаў муж.

- На курыцу? Ну i цудоўна! Курыца нанясе яек, вывядзе куранят, i ў нас будзе цэлы птушнiк! От што даўно мне хацелася мець!

- Але курыцу я памяняў на мех гнiлых яблыкаў.

- Ну, дык дай я цябе расцалую! - усклiкнула жонка. - Дзякуй табе, даражэнькi мой! Ты от паслухай, што я табе раскажу. Ты паехаў, а я i падумала: "Давай прыгатую яму на вячэру што-небудзь смачненькае - яечню з цубуляй! Яйкi ў мяне былi, а цыбулi не. Я i пайшла да жонкi настаўнiка, бо ведаю, што ў iх ёсць цыбуля, але яна жмiнда скупая, хоць i прыкiдваецца добранькай. Я папрасiла яе пазычыць цыбулiну. "Цыбулiну? - перапытала яна. - Ды ў нас у садзе i агародзе нiчагусенькi не расце. Нават гнiлога яблыка не знойдзеш!" А от цяпер я магу ёй пазычыць хоць дзесяць яблык, хоць цэлы мех! Ну i пасмяёмся ж мы з настаўнiчыхi. - I яна зноў пацалавала мужа проста ў губы.

- Вось гэта здорава! - закрычалi ангельцы. - Як ёй нi туга даводзiцца, а яна хоць бы што! Заўсёды ўсiм задаволена. Для такой i грошай не шкада!

Тут яны расплацiлiся з селянiнам, бо жонка ж яму галавы не адарвала, а, наадварот, моцна абняла i пацалавала. Цэлую мерку золата насыпалi.

Так вось яно. Калi жонка лiчыць мужа разумнейшым за ўсiх на свеце i што ён нi зробiць, усё добра, - гэта заўсёды ёй на карысць.

Вось табе i ўся казка. Я чуў яе яшчэ ў маленстве, а цяпер расказаў табе. I цяпер ты ведаеш: "Што муж нi зробiць, усё добра!"

БУЗIНАВАЯ МАТУЛЬКА

Адзiн маленькi хлопчык аднойчы прастудзiўся; дзе ён прамачыў сабе ногi, нiхто i зразумець не мог; надвор'е было зусiм сухое. Мацi распранула яго, паклала на ложак i загадала прынесцi iмбрык, каб заварыць бузiннага напою цудоўнае патагоннае! У гэты самы час у пакой зайшоў слаўны, вясёлы дзядок, якi жыў на верхнiм паверсе гэтага ж дома. Ён быў зусiм адзiнокi, не было ў яго нi жонкi, нi дзяцей, а ён так любiў малечу, умеў расказваць iм такiя цудоўныя казкi i гiсторыi, што проста дзiва.

- Ну, выпi сваю гарбату, а пасля, можа, пачуеш казку! - сказала мацi.

- Вось бы ведаць якую-небудзь новенькую! - прамовiў стары, ласкава кiваючы галавою. - Але дзе ж гэта наш малы прамачыў сабе ногi?

- Сапраўды, дзе? - пацiснула плячыма мацi. - Нiхто не можа зразумець!

- А казка будзе? - запытаў хлопчык.

- Спачатку мне трэба ведаць, цi глыбокая вадасцёчная канава ў завулку, дзе ваша школа? Можаш ты мне сказаць гэта?

- Якраз мне па каленi! - адказаў хлопчык. - Але гэта на самым глыбокiм месцы!

- Вось чаму ў яго мокрыя ногi! - усмiхнуўся дзядок. - Цяпер варта было б расказаць табе казку, ды нi адной гатовай не ведаю!

- Вы цяпер жа можаце выдумаць яе! - сказаў хлопчык. - Мама гаворыць, што вы як толькi на што-небудзь зiрнiце, да чаго-небудзь дакранецеся, дык адразу складзеце пра гэта казку альбо цiкавую гiсторыю.

- Так то так, але такiя казкi i гiсторыi нiчога не вартыя. Што да сапраўдных, то тыя прыходзяць самi! Прыйдуць i пастукаюць мне ў лоб: "Вось i я!"

- А хутка якая-небудзь пастукаецца? - запытаў хлопчык.

Мацi ўсмiхнулася, насыпала ў iмбрык бузiнавай гарбаты i залiла яе варам.

- Ну, раскажыце! Раскажыце якую-небудзь казку!

- Добра было б, каб прыйшла сама! Але яны ганаркiя, прыходзяць толькi тады, калi самi надумаюцца! Стой, - усклiкнуў стары раптам. - Вось яна! Зiрнi на iмбрык!

Хлопчык зiрнуў: вечка на iмбрыку пачало прыпадымацца, i з-пад яго вызiрнулi свежыя беленькiя бузiнавыя кветачкi, потым з'явiлiся i доўгiя зялёныя галiнкi. Яны раслi нават з носiка iмбрыка, i неўзабаве перад хлопчыкам быў вялiкi куст; галiнкi цягнулiся да самага ложка i расхiналi фiранкi. Як хораша красавалася i пахла бузiна! З зеляноты яе выглядваў ласкавы твар старой жанчыны ў якойсьцi дзiўнай сукенцы, зялёнай, як бузiнавае лiсце, i ўсеянай белымi кветачкамi. Адразу нават не разабрацца было: сукенка гэта цi проста зелянiна i жывыя кветачкi бузiны.

- Што гэта за бабуля? - запытаў хлопчык.

- Рымляне i грэкi называлi яе Дрыядай! - адказаў стары. - Але для нас гэта вельмi ж мудрагелiстае iмя, i ў нас, у Новай слабодцы, ёй далi назву больш простую: Бузiнавая матулька. Глядзi ж на яе ўважлiва ды слухай, што буду расказваць!

Такi ж самы вялiкi, пакрыты кветкамi куст рос у закутку аднаго беднага дворыка ў Новай слабодцы. Пад кустом сядзелi пасля абеду i грэлiся на сонцы стары дзядок з бабуляй: адстаўны матрос i ягоная жонка. У старых было шмат дзяцей, унукаў i праўнукаў i неўзабаве мелiся адсвяткаваць сваё залатое вяселле, ды толькi яны добра не помнiлi патрэбнага дня i чысла. З зелянiны пазiрала на iх Бузiнавая матулька, такая ж цудоўная i ветлiвая, як вось гэтая, над iмбрыкам, i сказала: "Я дык ведаю дзень вашага залатога вяселля!" Але старыя былi захопленыя размоваю - яны ўспамiналi старасвеччыну - i не чулi яе.

- А цi помнiш, - прамовiў стары матрос, - як мы бегалi i гулялi з табой малымi! Вось тут, у гэтым самым двары, мы садзiлi садок! Помнiш, утыкалi ў зямлю дубчыкi i галiнкi?

- Канечне, канечне! - падхапiла бабулька. - Помню, помню! Мы заўзята палiвалi гэтыя галiнкi; адна з iх была бузiнавая, пусцiла карэньчыкi, сцеблiкi i вось як разраслася! Мы, старыя, можам цяпер сядзець у ценi ад яе!

- Праўда! - прадоўжыў муж. - А вось у тым закутку стаяў чан з вадою. Там мы пускалi мой караблiк, якi я сам выразаў з дрэва. Як ён плаваў! А неўзабаве мне прыйшлося пайсцi i ў сапраўднае плаванне!

- Так, але перад гэтым яшчэ мы хадзiлi ў школу i таму-сяму навучылiся! перапынiла бабулька. - А пасля нас канфiрмавалi*. Мы абое не стрымалi слёз тады!.. А затым узялiся за рукi i пайшлi агледжваць Круглую вежу, узбiралiся на самы верх i любавалiся адтуль горадам i морам. Пасля мы накiравалiся ў Фрэдэрыксберг i назiралi, як каталiся па каналах на сваёй цудоўнай яхце кароль i каралева.

* Канфiрмацыя (ад лац. confirmatio зацвярджэнне) - у пратэстантаў у той час азначала праверку ведаў царкоўных дагматаў i ўвогуле веравучэння i наступны абрад далучэння да царквы юнакоў i дзяўчат, якiя дасягнулi 16 гадоў (Заўв. перакл.).

- Так, i хутка мйе прыйшлося пусцiцца ў сапраўднае плаванне! Шмат, шмат гадоў быў я ўдалечынi ад радзiмы!

- Колькi я плакала! Мне прыходзiлi ўжо думкi, што ты памёр i ляжыш на дне марскiм! Не раз падымалася я ноччу зiрнуць, цi круцiцца ветранiк. Ён круцiўся, а ты ўсё не прыязджаў! Я добра помню, як аднойчы, у самы лiвень, у нашым двары заявiўся смяцяр. Я служыла там пакаёўкаю i выйшла са смеццевым вядром, ды запынiлася перад дзвярыма. Надвор'е ж было жахлiвае! У гэты самы час прыйшоў паштальён i перадаў мне лiст ад цябе. Давялося ж гэтаму лiсту пагуляць па белым свеце! Як я схапiла яго!.. I тут жа ўзялася чытаць. Я смяялася i плакала адначасова... Была такая шчаслiвая! У лiсце пiсалася, што ты цяпер у цёплых краiнах, дзе расце кава! Вось, палiчыла я, блаславёная краiна! Ты шмат яшчэ чаго расказваў у сваiм лiсце, i я ўсё нiбы бачыла перад сабою. Дождж так i цубанiў, а я ўсё стаяла пры дзвярах са смеццевым вядром. Раптам хтосьцi абняў мяне за стан...

- Так, i ты так ад усёй душы аплявушыла яго, што люба-дорага!

- Я ж не ведала, што гэта ты! Ты дагнаў свой лiст! Якi ты быў бравы, прыгожы, ды ты i цяпер усё такi ж! З кiшэнi ў цябе тырчэла жоўтая шаўковая хусцiнка, а на галаве красаваўся цыратовы капялюш! Такi франт! Але што за непагадзь была, i на што была падобная наша вулiца!..

- Пасля мы пажанiлiся! - прадоўжыў стары матрос. - Помнiш? А там заявiлiся ў нас дзеткi: першы хлапчук, потым Мары, Нiльс, Петэр i Ханс Крысцiян!

- Як яны выраслi i якiмi сталi добрымi людзьмi! Усе iх любяць!

- Цяпер ужо ў iхнiх дзяцей ёсць дзецi! - сказаў стары. - I якiя мацакi нашы праўнукi!.. Здаецца мне, што наша вяселле было якраз у гэткую пару.

- Якраз сёння! - сказала Бузiнавая матулька i прасунула галаву памiж старымi, але тыя падумалi, што гэта хiтае iм галавою суседка. Яны сядзелi побач, узяўшыся за рукi, i з любоўю пазiралi адно на аднаго. Крыху пазней падышлi да iх дзецi i ўнукi. Яны ж добра ведалi, што сёння дзень залатога вяселля старых, i ўжо вiншавалi iх ранiцай, але тыя паспелi забыцца пра гэта, хоць выдатна помнiлi ўсё, што здарылася шмат гадоў таму. Бузiна так i пахла, сонейка апускалася i свяцiла на развiтанне старым проста ў твар, ружовячы iхнiя шчокi. Меншы з унукаў падскокваў вакол дзядулi i бабулi i радасна галёкаў. Бузiнавая матулька хiтала галавою i крычала "ура" разам з усiмi.

- Ды гэта ж зусiм не казка! - сказаў хлопчык, калi апавядальнiк замоўк.

- Гэта ты так гаворыш, - адказаў дзядок, - а вось запытай у Бузiнавай матулькi!

- Гэта не казка! - адказала Бузiнавая матулька. - Але хутка пачнецца i казка! Якраз з усяго праўдзiвага i з'яўляюцца самыя цудоўныя казкi. Iнакш мой пахкi куст не вырас бы з iмбрыка.

З гэтымi словамi яна ўзяла хлопчыка на рукi; галiнкi бузiны, усыпаныя кветкамi, нечакана згарнулiся, i хлопчык з бабуляй апынулiся нiбы ў густой альтанцы, што панеслася з iмi ў паветры! Вось было добра! Бузiнавая матулька пераўтварылася ў маленькую прыгожанькую дзяўчынку, але сукеначка на ёй засталася тая ж - зялёная, уся ў беленькiх кветачках. На грудзях дзяўчынкi красавалася жывая бузiнавая кветачка, на светла-русявай кучаравiстай галоўцы ажно вянок з тых жа кветак. Вочы ў яе былi вялiкiя, блакiтныя. Ах, яна была такая мiленькая, што ад яе нельга было адарваць вачэй! Хлопчык пацалаваўся з дзяўчынкай, i абое сталi аднаго ўзросту, адных думак i пачуццяў.

Узяўшыся за рукi, яны выйшлi з альтанкi i апынулiся ў садзе перад домам. На зялёным поплаўчыку стаяў прыхiлены да дрэва бацькаў кiёк. Для дзяцей i кiёк быў жывы; варта было сесцi на яго вярхом, i блiскучая балдавешачка стала прыгожай конскай галавою з доўгай грываю, што развейвалася; затым выраслi чатыры тонкiя моцныя нагi, i борздкi конь паiмчаў дзяцей вакол паплаўца.

- Цяпер мы паскачам далёка-далёка! - сказаў хлопчык. - У панскi маёнтак, дзе мы былi летась!

I дзецi гайсалi вакол поплаўчыка, а дзяўчынка - мы ж ведаем, што гэта была сама Бузiнавая матулька, - прамаўляла:

- Ну, вось мы i за горадам! Бачыш сялянскiя домiкi? А вунь тыя паўкруглыя выступы ў сцяне, падобныя на агромнiстыя яйкi? Гэта ж хлебныя печы. Над домiкамi раскiнула свае галiны бузiна. Вось паходжвае па двары певень! Бачыш, разгрэблiвае смецце i адшуквае спажыву для курэй! Глядзi, якi ён ганаркi!.. А вось мы i на высокiм грудку, каля царквы! Якiя магутныя дубы растуць вакол яе! Адзiн з iх напалову вылез з зямлi карэннямi!.. Вось мы каля кузнi! Глядзi, як ярка палае агонь, як пераць па кавадле малатамi паўаголеныя людзi! Iскры сыплюцца дажджом!.. Але далей, далей, у панскi маёнтак!

I ўсё, што нi называла дзяўчынка, якая сядзела верхам на кiйку за хлопчыкам, мiльгала перад iхнiмi вачыма. Хлопчык бачыў усё гэта, хоць яны толькi кружылiся па поплаве. Пасля яны накiравалiся ў бакавую алею i пачалi ладзiць там сабе маленькi садок. Дзяўчынка дастала са свайго вянка адну бузiнавую кветачку i пасадзiла яе ў зямлю; яна пусцiла карэньчыкi i сцяблiнкi, i хутка вырас вялiкi куст бузiны, такi ж самы, як i ў старых з Новай слабодкi, калi тыя былi яшчэ дзецi. Хлопчык i дзяўчынка ўзялiся за рукi i таксама пайшлi гуляць, але паiмкнулiся не на Круглую вежу i не ў Фрэдэрыксбергскi сад; не, дзяўчынка моцна абняла хлопчыка, паднялася з iм у паветра, i яны паляцелi над Данiяй. Вясна змянялася летам, лета - восенню i восень - зiмою; тысячы малюнкаў адлюстроўвалiся ў вачах i запамiналiся ў сэрцы хлопчыка, а дзяўчынка ўсё прамаўляла:

- Гэтага не забудзеш нiколi!

А бузiна пахла так соладка, так дзiўна! Хлопчык удыхаў i водар ружаў, i пах свежых букаў, але бузiна была за ўсiх мiлейшая, - яе кветачкi красавалiся ў дзяўчынкi на грудзях, а да iх ён так часта схiляўся галавою.

- Як цудоўна тут вясной! - сказала дзяўчынка, i яны апынулiся ў свежым, зялёным букавым лесе; каля iхнiх ног цвiла духмяная белая буквiца, з травы выглядвалi вабныя бледна-ружовыя анемоны. - О, каб вечна панавала вясна ў прыемна пахучых дацкiх лясах!

- Як хораша тут летам! - сказала яна, i яны панеслiся ўзбоч старога панскага маёнтка са старажытнай рыцарскай крэпасцю-замкам; чырвоныя сцены i франтоны адлюстроўвалiся ў азерцах; па iх плавалi лебедзi, зазiраючы ў цёмныя, халаднаватыя алеi сада. Па збажыне iшлi хвалi, быццам у моры, у кожным рове стракацелiся чырвоненькiя i жоўценькiя палявыя кветачкi, па загародах вiлiся хмель i бярозка. А ўвечар высока ўзышоў круглы ясны месяц, з лугоў паплыў саладжавы водар свежага сена! Гэта не забудзецца нiколi!

- Як цудоўна тут увосень! - зноў загаварыла дзяўчынка, i скляпенне нябеснае зрабiлася ўдвая вышэй i сiней. Лясы застракацелi чырвоным, жоўтым i яшчэ зялёным лiсцем. Паляўнiчыя сабакi вырвалiся на волю! Цэлыя плоймы качак з крыкам паляцелi над курганамi, дзе ляжаць старыя каменнi, аброслыя ажынаю. На цёмна-сiнiм моры забялелiся ветразi, а старыя жанчыны, дзяўчаты i дзецi чысцiлi хмель i кiдалi яго ў вялiкiя чаны. Моладзь спявала даўнiя песнi, а старыя жанчыны апавядалi казкi пра троляў, дамавых, iншых мiфiчных iстот. Лепш не можа быць нiдзе!

- А як добра тут зiмою! - гаварыла яна потым, i ўсе дрэвы пакрылiся iнеем; галiны iхнiя пераўтварылiся ў белыя каралы. Снег зарыпеў пад нагамi, быццам на ўсiх былi новыя боты, а з неба пасыпалiся, адна за адною, зорачкi-знiчкi. У дамах запалiлiся свечкi на елках, што былi абвешаныя падарункамi; усе людзi радавалiся i весялiлiся. У вёсках, у сялянскiх хатках не змаўкалi скрыпкi, ляцелi ў паветра начыненыя яблыкамi булачкi. Нават самыя бедныя дзецi ўсклiкалi: "Як добра i хораша зiмою!"

Так, цудоўна! Дзяўчынка паказвала ўсё гэта хлопчыку, i паўсюль пахла бузiна, паўсюль развейваўся чырвоны сцяг з белым крыжам, сцяг, пад якiм плаваў стары матрос з Новай слабодкi. I вось хлопчык стаў юнаком, i яму таксама прыйшлося накiравацца ў далёкае плаванне ў цёплыя краiны, дзе расце кава. На развiтанне дзяўчынка дала яму кветачку са сваёй грудзiны, i ён схаваў яе ў псалтыр. Часта ўспамiнаў ён на чужыне сваю радзiму i разгортваў кнiгу заўсёды на тым самым месцы, дзе ляжала кветачка, якую далi яму на памяць! I чым болей юнак глядзеў на кветку, тым свяжэйшая тая рабiлася i мацней пахнула, а юнаку здавалася, што да яго даносiцца водар дацкiх лясоў. У пялёстку ж кветачкi яму ўяўляўся тварык блакiтнавокай дзяўчынкi; ён быццам чуў яе шэпт: "Як хораша тут увесну, улетку, увосень i ўзiмку!" I сотнi малюнкаў праносiлiся ў ягонай памяцi.

Гэтак прайшло нямала гадоў; ён састарэў i сядзеў са сваёй бабулькай жонкаю пад расквiтнелым бузiнавым кустом. Яны трымалiся за рукi i гаварылi пра былыя днi i пра сваё залатое вяселле, гэтак жа, як iхнiя прадзеды з Новай слабодкi. Блакiтнавокая дзяўчынка з бузiнавымi кветачкамi ў валасах i на грудзях сядзела на галiнцы бузiны, кiвала iм галавою i гаварыла: "Сёння ваша залатое вяселле!" Пасля яна дастала са свайго вянка дзве кветачкi, пацалавала iх, i яны заблiшчэлi спачатку як сярэбраныя, а пасля як залатыя. Калi ж дзяўчынка паклала iх на галовы старых, кветкi пераўтварылiся ў кароны, i муж з жонкаю сядзелi пад квiтнеючым, пахкiм кустом, быццам кароль з каралеваю.

I вось стары пераказаў жонцы гiсторыю пра Бузiнавую матульку, як сам чуў у маленстве, i абоiм здавалася, што ў той гiсторыi было так шмат падобнага на гiсторыю iх асабiстага жыцця. I якраз тое, што было ў ёй падобнае, найбольш усяго i падабалася iм.

- Так-так! - сказала дзяўчынка, якая сядзела ў зелянiне. - Хто заве мяне Бузiнавай матулькаю, хто Дрыядай, а сапраўднае маё iмя Ўспамiн. Я сяджу на дрэве, што ўсё расце i расце; я помню ўсё i ўмею расказваць пра ўсё! Пакажы, цi захавалася яшчэ ў цябе мая кветачка?

I стары разгарнуў псалтыр: бузiнавая кветачка ляжала такая свежая, быццам яе толькi што паклалi туды! Успамiн па-сяброўску хiтаў галавою старым, а тыя сядзелi ў залатых каронах, асвечаныя пурпуровым вячэрнiм сонцам. Вочы iхнiя заплюшчылiся, i... Ды тут i казка заканчваецца!

Хлопчык ляжаў на пасцелi i сам не ведаў, цi бачыў ён усё гэта ў сне, цi толькi чуў казку. Iмбрык стаяў на стале, але з яго не расла бузiна, а дзядок збiраўся ўжо адыходзiць, а хутка i пайшоў.

- Якi цуд, якая вабнасць! - сказаў хлопчык. - Мама, я пабыў у цёплых краях!

- Веру, веру! - сказала мацi. - Пасля такiх двух кубкаў моцнай бузiнавай гарбаты можна пабываць у цёплых краях! - I яна добра загарнула яго ў коўдрачку, каб ён не прастудзiўся. - Ты, здаецца, паспаў, пакуль мы са старым сядзелi ды спрачалiся пра тое, казка гэта цi быль!

- А дзе ж Бузiнавая матулька? - запытаў хлопчык.

- У iмбрыку! - адказала мацi. - I няхай сабе там застаецца!